Mavanje kumbare
| Mavanje kumbare | |
|---|---|
| Nematerijalno kulturno nasleđe | |
| Region | Srbija, Kosovo i Metohija |
| Predlagač | Institut za srpsku kulturu Priština – Leposavić[1] |
| Datum upisa | 21. decembar 2023. godine |
| Veb sajt | Nematerijalno kulturno nasleđe Srbije |
Mavanje kumbare je ritual paljenja obrednih vatri tokom Belih poklada uoči početka Velikog (Vaskršnjeg) posta, poznatih i kao Pročka,[I][2] u Sirinićkoj župi na Kosovu i Metohiji. Mavanje kumbare upisano je 21. decembar 2023. godine u Nacionalni registar Nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije.[3]
Pročka (Bele poklade)[uredi | uredi izvor]
Bele poklade su značajan pravoslavni praznik koji se obeležava u nedelju pred početak Velikog posta.[II][4] Proslava ovog praznika uključuje niz običaja i rituala koji imaju korene u predhrišćanskim verovanjima. Poslednji dan Bele nedelje,[5] naziva se bele ili sirene poklade. To je poslednji dan kada se u ishrani koristi „beli mrs” a već sutradan se jede isključivo posna hrana. Tokom Belih poklada, vernici se pripremaju za post kroz obrede pročišćenja i oproštaja, a jedan od važnijih elemenata je i paljenje obrednih vatri. Dan Belih poklada je trenutak međusobnog praštanja uvreda i traženja oproštaja. Otuda se ove poklade nazivaju i Proštene poklade a Pročka kod Srba u Sirinićkoj župi i drugim mestima na Kosovu i Metohiji.[6] Cilj ovog običaja je da se uđe u Časni post bez grehova. Tog dana priređuje se bogata gozba sa „mrsnim” jelima, posebno sa „belim mrsom”, u lokalnom govoru poznato kao „bela hrana” po kome su ove poklade i dobile ime. Ova jela obuhvataju: kuvani kupus sa slaninom, različite vrste pita (najčešće sa kupusom), sir, mlečne proizvode, meso i mesne prerađevine, i kao obavezno jelo, kuvana jaja.
| „ | Proslava Pročke u Sirinićkoj župi sadrži uglavnom sve elemente uskršnjeg pokladnog rituala koji su zabeleženi i u drugim krajevima Kosova i Metohije, ali i širom cele Srbije. Zajednički koren ovih elemenata predstavlja uverenje da se njihovim praktikovanjem može uticati na postizanje dobrobiti porodice i društvene zajednice, zdravlja, plodnosti i rodnosti polja, ljudi i stoke, kao i zaštite od štete, zlih sila i demona. [7] | ” |
Opis običaja Mavanje kumbare[uredi | uredi izvor]
Nematerijalno kulturno nasleđe Srbije obuhvata širok spektar običaja, rituala, festivala i tradicija koje su se prenosile generacijama. Jedan od najzanimljivijih običaja je Mavanje kumbare, ritual paljenja obrednih vatri tokom Belih poklada (poznatih u Sirinićkoj župi i kao Pročke).[8] Sirinićka župa je poznata po svojoj bogatoj kulturnoj tradiciji. Ova regija, na Kosovu i Metohiji, karakteristična po svojim planinskim pejzažima i ruralnim naseljima, očuvala je mnoge drevne običaje i rituale. Mavanje kumbare je jedan od ključnih običaja koji se prenosi sa generacije na generaciju i duboko je ukorenjen u lokalnoj zajednici. Mavanje kumbare, poznato i kao Mavanje, izvodi se u nedelju na dan Belih poklada.[8] Osnovni aspekt ovog običaja je paljenje obrednih vatri,[III] koje se nazivaju kumbare. Kumbara[IV] je baklja koja se pravi od leskovog štapa na čijem vrhu se napravi rascep u obliku krsta i „glava” od gusto upletnih grančica smreke ili kore trešnjinog drveta, koje imaju ulogu buktinje kada se kumbara zapali. Najčešće se prave veće kumbare (dužine štapa dva do tri metra), a u manjem broju i kumbare sa kraćim štapovima.[8] Kod većih kumbara „glave“ se prave od smreke, a na manjim, od kore trešnjinog drveta. Prečnici „glava“ od smreke izrađuju se i veći od pola metra, a od kore trešnjinog drveta do trideset santimetara.[8] Običaj mavanje odvija se u predvečerje, tako što se maše (na lokalnom dijalektu, mavu ili mavau) kumbarama ispred kuća da bi se kasnije meštani okupili u centru mesta i zajedno nastavili da ga izvode.[8] Mavanje kumbare je kolektivni običaj koji uključuje sve članove zajednice, od najmlađih do najstarijih. Svi učestvuju u pripremama i izvođenju rituala, što doprinosi jačanju društvenih veza i očuvanju zajedničke tradicije.[8] Ove vatre imaju simboličko značenje pročišćenja i obnove, a njihovom paljenju prethodi niz pripremnih i ritualnih aktivnosti.
| „ | Mavanje kumbare predstavlja praksu paljenje obrednih vatri koja se odvija kao sastavni deo običajno-obrednih radnji u sklopu praznovanja Belih poklada, odnosno Pročke, u Sirinićkoj župi. Naziva se mavanje kumbare, ili samo mavanje, a izvodi se u nedelju, na dan Belih poklada, u predvečerje.[11] | ” |
Priprema za Mavanje kumbare[uredi | uredi izvor]
Pripreme za mavanje kumbare počinju nekoliko dana pre samog obreda. Stanovnici prikupljaju drva i pripremaju mesta za paljenje vatri. Ovo uključuje čišćenje prostora, prikupljanje potrebnih materijala i organizaciju celokupnog događaja. Tradiconalno, svako domaćinstvo pravi svoje kumbare, nekoliko nedelja uoči Pročke. Gotove, napravljene kumbare, potom se ostavljaju da se suše kako bi zimzelene grane smreke, odnosno kora trešnjinog drveta, nakon paljenja lakše gorele.[8] Na dan kada se izvodi Mavanje kumbare, one se iznose ispred kuće, gde naslonjene na zid kuće, obično pored ulaznih vrata, stoje do predvečerja.[8]
Ritual paljenja vatri[uredi | uredi izvor]
Na dan Belih poklada (Pročka), stanovnici se okupljaju u večernjim satima. Ritual paljenja kumbara uključuje molitve i pesme. Vatre se pale na ključnim mestima u selu (naselju), često na brežuljcima ili raskršćima, gde mogu biti vidljive iz daljine. Okupljeni meštani pale svoje kumbare individualno, formirajući tako veći broj pojedinačnih baklji.[8]
Završni čin Mavanja kumbare[uredi | uredi izvor]
Mavanje kumbare izvodi se nakon paljenja „glave”, tako što se vrti u krug i razgoreva baklja. Velike kumbare mavaju odrasli muškarci a male kumbare deca.[8] Mavanje se odvija po mahalama i ulicama ali završni čin se odvija kada se meštani okupe u većem broju, u centru mesta.[8] Mavanje traje nekoliko minuta, a svako mava svoju kumbaru kad pristigne na mesto okupljanja. Kada izgore, kumbare se odnose kući i pobadaju u zemlju, negde na imanju.[8]
Simbolika i verovanje[uredi | uredi izvor]
Mavanje kumbare ima duboko simboličko značenje. Vatra predstavlja svetlost i toplotu, ali i pročišćenje od zla i loše sreće. Prema verovanju, plamenovi kumbare teraju zle sile i donose blagostanje zajednici. Ovaj obred je prilika za okupljanje i jačanje zajedničkog duha.[6] Mavanje kumbare ima ključnu ulogu u očuvanju kulturnog identiteta Sirinićke župe. Ovaj običaj nije samo deo religijskog kalendara, već i deo kolektivnog pamćenja i identiteta lokalne zajednice. Antropološki posmatrano, Mavanje kumbare predstavlja arhaični običaj sa elementima agrarnih i solarnih kultova. Paljenje vatri uoči proleća može se povezati sa željom za plodnošću zemlje i uspešnom setvom. Obredne vatre simbolizuju rađanje novog života i obnavljanje prirode nakon zimskog perioda. U mnogim kulturama, vatra je simbol obnove i pročišćenja, a Mavanje kumbare sledi ovu univerzalnu simboliku.
| „ | Upotreba vatre u obredne svrhe, uopšteno posmatrano, fenomen je drevnog porekla i datira još od praistorije, od doba kada je na osnovu njenih prirodnih svojstava (svetlost, toplota) i značaja u životu ljudi čovek vatri počeo da ukazuje religijsko poštovanje. Ovakav odnos prema vatri u velikoj meri ostao je nepromenjen i u potonjim epohama, zahvaljujući čemu se kod svih naroda, pa tako i kod Srba, poštovanje ovog prirodnog elementa razvilo u veoma složen i izdi- ferenciran kult.[12] | ” |
Upis u Nacionalni registar nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije[uredi | uredi izvor]
Mavanje kumbare upisano je 21. decembra 2023. godine u Nacionalni registar nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije,[V] odlukom o upisu Nacionalnog komitet za nematerijalno kulturno nasleđe[13] na predlog Instituta za srpsku kulturu Priština – Leposavić iz Leposavića.
Napomene[uredi | uredi izvor]
- ^ Pročka na prizrensko-timočkom (torlačkom) dijalektu ili Proćka na drugim dijalektima.
- ^ Veliki hrišćanski praznik Uskrs je „pokretan praznik” koji se obeležava u prvoj nedelji posle punog meseca nakon prolećne ravnodnevnice a prethodi mu Veliki (ili časni) post koji traje 40 dana.
- ^ „Za pokladne vatre, zajedno sa drugim periodičnim vatrama, zabeleženo je da se ne sreću samo kod Južnih Slovena, nego kod svih slovenskih, pa i drugih naroda.”[9]
- ^ „Prema rečniku Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, naime, reč kumbara (tur. kumbàra) originalno je persijskog porekla, što znači da je u srpski jezik mogla doći upravo preko Turaka i turskog jezika. U svom osnovnom, originalnom značenju ova reč označava vrstu starinske granate ili bombe; i sami top koji baca kumbare nazivao se ponekad ovako;”[10]
- ^ Nacionalni registar nematerijalnog kulturnog nasleđa deluje i radi u okviru Etnografskom muzeju u Beogradu.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Zvanični sajt Instituta za srpsku kulturu Priština – Leposavić
- ^ Danas slavimo BELE POKLADE a zovu se PROĆKE zbog jednog PRELEPOG OBIČAJA
- ^ „Lista elemenata nematerijalnog kulturnog nasleđa Republike Srbije | Nematerijalno kulturno nasleđe Srbije”. nkns.rs. Pristupljeno 2024-06-14.
- ^ Vaskršnje poklade
- ^ Petrović, P.Ž. (1998). Pantelić, Nikola, ur. Srpski mitološki rečnik, Bela nedelja, (2, dopunjeno izdanje izd.). Beograd: Etnografski institut SANU.
- ^ a b Pitulić, Valentina D. (2018). SRPSKA SLAVISTIKA (Kolektivna monografija), KNjIŽEVNOST, KULTURA, FOLKLOR PITANjA SLAVISTIKE, PRILOZI, Zapisi iz Sirinićke župe, selo Gotovuša. 2. Beograd: Savez slavističkih društava Srbije. str. 494. ISBN 978-86-917949-4-1.
- ^ Miljana Radovanović, Pročka, Tradicionalna kultura u godišnjem ciklusu običaja, Zbornik radova, 1996. god. Svrljig, Etno-kulturološka radionica, str. 107–109.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k Pavlović, Aleksandar S. (2018). Mavanje kumbara - paljenje pokladnih vatri u Sirinićkoj Župi Pavlović. sv. 45. Leposavić: Institut za srpsku kulturu, Priština, Leposavić. str. 479—494. ISSN 0353-9008.
- ^ Petar Ž. Petrović „Lila, olalija i srodni običaji“, Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, 1927. god. knj. 2, str. 4–17.
- ^ Abdulah Škaljić, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, Svjetlost, 1966. god.
- ^ „Mavanje kumbare | Nematerijalno kulturno nasleđe Srbije”. nkns.rs. Pristupljeno 2024-06-14.
- ^ Dušan Bandić, Narodna religija Srba u 100 pojmova, Beograd, Nolit, 2004. god.
- ^ kultura.gov.rs. „Nacionalni komitet za nematerijalno kulturno nasleđe”. kultura.gov.rs (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2024-06-14.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, knj. 2, LILA, OLALIJA I SRODNI OBIČAJI, Peter Ž. Petrović, Beograd, 1927.
- Opština Štrpce : Sirinićka Župa – odlike prirodne sredine, J Dinić, Geografski institut „Jovan Cvijić“ SANU, 1990.
- Etnološke sveske Br. 1 – OBREDNA PRAKSA U SRBIJI, God. 1, Časopis Etnološkog društva Srbije, ISSN 0351-0190, 1978.
