Hrvatsko državno pravo

Hrvatsko državno pravo koje je zagovarao Pravaški pokret je nacionalistička politička koncepcija, koja je predstavljala jedno od glavnih načela hrvatske nacionalne politike od sredine 19. veka (odnosno od Ilirskog pokreta) do sredine 20. veka. Koncept „hrvatskog državnog prava” (po uverenjima hrvatskih istoričara i političara) baziran je na ideji da Hrvati kao narod imaju „neotuđivo istorijsko pravo” (na osnovu „prvostečenosti”) da uspostave svoju nacionalnu državu na svim teritorijama koje su privremeno bile pod vlašću Kraljevine Hrvatske u ranom srednjem veku, odnosno u vreme hrvatskih narodnih kraljeva (do 1102. godine). Koncepcija „hrvatskog državnog prava” je upotrebljavana kao izgovor kojim bi se opravdalo stvaranje Velike Hrvatske.

U tom smislu, koncept „hrvatskog državnog prava” se bazira na onom istorijskom periodu koji je bio politički povoljan za Hrvate i njihovu državnost, a potpuno je ignorisala istorijske periode koji su po Hrvate bili nepovoljni. Pored toga, ideja „prvostečenosti” prema kojoj su Hrvati „prvi došli u posed” pomenutih zemalja potpuno ignoriše istorijske činjenice, prema kojima se preistorija i istorija ovih zemalja može pratiti još od kamenog doba. S tim u vezi, period srednjovekovne hrvatske uprave u ovim zemljama predstavlja veoma kratko istorijsko razdoblje, a sam značaj hrvatske vladavine na tim područjima nije bio veći od značaja vladavine drugih naroda (Rimljana, Avara, Mletaka, itd), čak se može reći da je u odnosu na vladavinu nekih drugih naroda bio i manji. Primera radi, vladavina Rimljana je na području zapadnog Balkana mnogo duže trajala i imala mnogo veći značaj nego vladavina Hrvata.

Poreklo ideje

„Hrvatsko državno pravo” počivalo je na pravnoj fikciji o navodnom „hiljadugodišnjem pravnom kontinuitetu hrvatske državnosti unutar Ugarske” (od 1102) i Habzburške monarhije (od 1527). Akta preko kojih je, zamršenom pravnom analizom, dokazivan taj kontinuitet, u većini slučajeva su bile lokalne staleške ili municipalne privilegije, a ne državno-pravni dokumenti. Mnogi od tih dokumenata bili su falsifikati. Pacta conventa, znameniti akt iz 1102, kojim su Hrvati ušli u personalnu uniju s Ugarskom, je, kako je naučno dokazano, falsifikat iz 14. veka.

Administrativna podela Austrougarske 1910. godine — zemlje u kojima su deo stanovništva činili Hrvati i na koje su Hrvati imali teritorijalnih pretenzija:
17) Hrvatska i Slavonija;
5) Dalmacija;
18) Bosna i Hercegovina;
7) Austrijsko primorje
Ponekad su hrvatske teritorijalne pretenzije uključivale i sledeće teritorije:
16) od tadašnjih Ugarskih županija: Međimurje i dio Baranje, a mnogo ređe dijelovi Bačke;
4) Kranjska;
3) Koruška;
12) samo južni dio Štajerske.

Hrvati su se ugledali na mađarski model nacionalnog pokreta, preuzimajući od njih kako sam model, tako i teorijske postavke i način sprovođenja. „Hrvatsko državno pravo” je, po ugledu na sličnu koncepciju Mađara, bilo temelj na kojem su u 19. veku postavljani svi nacionalni zahtevi Hrvata. Dok su, naspram Mađara, postavke o „hrvatskom državnom pravu”, imale za cilj da odbrane hrvatsku posebnost nasuprot „državnom pravu Ugarske”, iste postavke su, primenjene na Srbe poricale njihovo postojanje. Feudalne privilegije i državni akti (u većini slučajeva povlastice gradovima) su, u odnosu prema Srbima, posmatrani kao „viši po značaju” od njihovih nacionalnih i građanskih prava. Na pogubnost takvih stanovišta upozoravale su retke pristalice jugoslovenskog ujedinjenja među Hrvatima.

Teritorijalne pretenzije Hrvata

Mapa koncepta Velike Hrvatske, sa njenim maksimalističkim teritorijalnim pretenzijama. Neke od ovih teritorija nikada u istoriji nisu bile deo hrvatske države.

Prema koncepciji „hrvatskog državnog prava”, teritorije koje su tradicionalno uzimane kao „osnovne” (za uključenje u Veliku Hrvatsku) obuhvatale suoblasti koje čine (u smislu današnjih granica) Hrvatsku, Bosnu i Hercegovinu, Boku Kotorsku (danas u Crnoj Gori) i istočni deo Srema zaključno sa Zemunom (danas u Srbiji). Ovakva teritorijalna koncepcija je predstavljala očiglednu manipulaciju, s obzirom da srednjovekovna Kraljevina Hrvatska pod svojom upravom nije imala, između ostalog, ni Srem ni Boku Kotorsku. Uključenje Srema u okvir Hrvatske datira iz mnogo kasnijeg perioda, odnosno iz doba habzburške uprave, dok Boka Kotorska nikada u svojoj istoriji nije bila u sastavu Hrvatske. Umesto toga, Boka Kotorska je bila deo posebne habzburške Kraljevine Dalmacije, koju su Hrvati takođe svojatali na osnovu koncepcije „hrvatskog državnog prava”, ali koja je sve do raspada Habzburške monarhije 1918. godine zadržala zaseban politički status.

Pored pomenutih „osnovnih teritorija”, pojedini hrvatski političari su zastupali i šire teritorijalne varijante koje su uključivale i Staru Hercegovinu (danas u Crnoj Gori), ili čitavu Crnu Goru do reke Bojane, ili čitavu Crnu Goru sa severnom Albanijom do Drača (videti: Crvena Hrvatska), sa Novopazarskim sandžakom (danas podeljenog između Srbije i Crne Gore) ili bez njega, a ponekad je ova koncepcija uključivala i Bačku (danas u Srbiji i manjim delom u Mađarskoj) i Baranju (danas većim delom u Mađarskoj, manjim delom u Hrvatskoj). Ove teritorije nikada u istoriji nisu bile u sastavu Hrvatske, što veoma dobro pokazuje koliko je koncept „hrvatskog državnog prava” bio u sukobu sa istorijskim činjenicama.

Najradikalnija koncepcija „hrvatskog državnog prava” je zastupana od strane Ante Starčevića (osnivača Stranke prava), a obuhvatala je sve teritorije od Alpa do Timoka zajedno sa severnom Albanijom.

Stav prema etničkom sastavu stanovništva spornih teritorija

Zagovornici koncepcije „hrvatskog državnog prava" (poznati u istoriografiji i kao „Pravaši”) tvrdili su da ono ima „trajan, neponištiv, neotuđiv i nepromenjiv kvalitet”, odnosno da „trenutna administrativna situacija i etnički sastav stanovništva na terenu ni na koji način ne menjaju njegovu suštinu ili validnost”. Osvrćući se na raznorodni etnički sastav stanovništva koje živi na teritorijama navodno obuhvaćenim „hrvatskim državnim pravom”, hrvatski političari su uveli koncept „hrvatske političke nacionalnosti” kojoj je, prema njihovom viđenju, bez izuzetka pripadalo celokupno stanovništvo ovih oblasti. Na primer, svi stanovnici Bosne i Hercegovine 19. veka su po ovome shvatanju navodno bili pripadnici „hrvatske političke nacionalnosti“, bez obzira na to što se nikada u istoriji više od 25% sveukupnog stanovništva BiH nije izjašnjavalo kao Hrvati u etničkom smislu. Na ovaj način, zagovornici teorije „hrvatskog državnog prava” dali su sebi izgovor da tvrde da je Bosna i Hercegovina u 19. veku bila „čista hrvatska zemlja”, odnosno „neotuđivi deo Hrvatske po njenom istorijskom državnom pravu”, bez obzira na činjenicu što se ona administrativno nalazila u drugoj državi (odnosno u Osmanskom carstvu) i što u njoj najmanje 75% stanovništva nisu bili etnički Hrvati (šta je etnički nehrvatsko stanovništvo date oblasti zaista mislilo o ubrajanju u „hrvatsku političku nacionalnost” nije uzimano u obzir od strane hrvatskih pravaša).

Ovi zagovornici koncepcije „hrvatskog državnog prava” su imali različite stavove u pogledu „srpskog pitanja” u oblastima za koje su tvrdili da su, navodno, „tim pravom pokrivene”. Radikalni pravaši (poput Ante Starčevića) nisu Srbima u Hrvatskoj, Slavoniji, Dalmaciji i Bosni i Hercegovini priznavali čak ni etničku posebnost (Starčević je Srbe smatrao verskom manjinom, odnosno „pravoslavnim Hrvatima"; slično je važilo i za muslimane u BiH, pa i Jevreje). Manje radikalni hrvatski političari i intelektualci (poput Josipa Juraja Štrosmajera ili Franje Račkog) Srbima su priznavali etničku posebnost, ali su i dalje smatrali da su oni, navodno, deo „hrvatske političke nacionalnosti”. Drugim rečima, prema njihovom viđenju, „srpska politička nacionalnost je postojala samo u Srbiji (i možda u Crnoj Gori)”, ali „ona nije postojala niti je imala na osnovu čega da postoji” u zemljama navodno „pokrivenim hrvatskim državnim pravom”.

Način sprovođenja koncepcije

Do punog ostvarenja koncepcije „hrvatskog državnog prava” moglo je, prema viđenju njenih zagovornika, da dođe na osnovu nekoliko različitih scenarija, zavisno od političara koji ga je zastupao. Ante Starčević i njegovi sledbenici su se zalagali isključivo za samostalnu hrvatsku državu; Starčevićev politički sledbenik Josip Frank se zalagao za Hrvatsku kao autonomnu jedinicu u okvirima Habzburškog carstva, dok su Štrosmajer i Rački — kao zagovornici jugoslovenske ideje — smatrali da se koncepcija „hrvatskog državnog prava” može ostvariti i u okvirima federalizovane jugoslovenske države.

Srpsko pitanje

Glavni članak: Rešavanje srpskog pitanja u Hrvatskoj

U nameri da od višenacionalne Hrvatske stvore etnički čistu i što veću državu, hrvatski političari druge polovine 19. i početka 20. veka, poput mađarskih političara tog vremena u Ugarskoj, izjednačavali su zemlju (državnu teritoriju) sa narodom. Njihov stav je implicirao da „ako je zemlja (država) bila hrvatska, onda je i narod koji tu zemlju naseljava, bez obzira na njegovu etničku pripadnost, u političkom ili, kako bismo danas rekli, konstitutivnom smislu bio narod hrvatski”.

Ovaj princip „čija zemlja, njegova i nacija” preinačen je u geslo evropskog feudalno-staleškog društva kada je vladalo pravilo „čija zemlja, njegova i vera”. Smisao i cilj oživljavanja preživelih staleških postulata u građanskom periodu posle Revolucije 1848—1849. godine do naših dana jeste da se po svaku cenu, milom i silom, izvrši hrvatizacija nehrvatskog življa u Hrvatskoj.

S tom namerom srpska nacija i srpsko ime u svim njegovim pojavnim oblicima u Hrvatskoj sistematski su poništavani, brisani, destruisani i zabranjivani. Svi Srbi u Hrvatskoj su se, prema viđenju hrvatskih nacionalista, toj nacionalno isključivoj, šovinističkoj politici „morali prikloniti ili joj se ukloniti”. U svakom slučaju, hrvatski nacionalisti su se vodili idejom da Srba u Hrvatskoj „nije moglo niti smelo biti”.

Literatura

• Banac, Ivo (1988). Nacionalno pitanje u Jugoslaviji: porijeklo, povijest, politika (na jeziku: hrvatski). Globus. str. 66—76. Pristupljeno 11. 6. 2019. 
• Novak, Viktor (1948). Magnum Crimen: Pola vijeka klerikalizma u Hrvatskoj. Zagreb: Nakladni zavod Hrvatske. 
• Krestić, Vasilije (1991). Istorija Srba u Hrvatskoj i Slavoniji 1848-1914. Beograd: Politika. 
• Krestić, Vasilije (1998). Genocidom do Velike Hrvatske. Novi Sad-Beograd: Matica srpska, Arhiv Srbije. 
• Krestić, Vasilije (1998). Through Genocide to a Greater Croatia. Beograd: BIGZ. 
• Dimić, Ljubodrag; Žutić, Nikola (1992). Rimokatolički klerikalizam u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941: Prilozi za istoriju. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar. 
• Bataković, Dušan T. (2000). Nova istorija srpskog naroda (na jeziku: srpski). Beograd. 

Spoljašnje veze

• Ideologija hrvatskog državnog prava - temelj zločina (Centar za društvenu stabilnost - Zvanični kanal)