Jelovičko vrelo
| Jelovičko vrelo | |
|---|---|
 | |
| Tip | Kraško, sifonsko |
| Izdašnost | 0,08 - 5,0 m3/s |
| Temperatura vode | 9,5 - 12 °C |
| Sabirna površina | 46 km2 |
| Planinski venac | Vidlič, Stara planina |
| Geoprostor | Pirotska kotlina |
| Oblast | Istočna Srbija |
| Država | Srbija |
  | |
Jelovičko vrelo jedan je od karstnih sifonskih izvora u Istočnoj Srbiji, sa dubokim zaleganjem karstnih kanala, čija zona prihranjivanja i dreniranja, zapravo pripada Vidliču, kao sastavnom delu Stare planine. Jelovičko vrelo i njegov sliv nalazi se severno od Pirota, prema granici sa Bugarskom. Njegov sliv većim delom izgrađen je od mezozojskih karbonatnih stena i to srednjeg trijasa.[1][2]
Speleoronilačka istraživanja Jelovičkog vrela, koja su započeta 2003. godine, po prvi put su otkrila sifonski kanal, koji je hidrogeološkim ispitivanjima snimljen i istražen do dužine od 118 m. Po hidrogeološkim karakteristikama, Jelovičko vrelo je najveće karstno vrelo na Vidliču. Prema povremenim osmatranjima vrela, njegova minimalna izdašnost pada ispod 80 l/sec, sa generalnom oscilacijom i jednim prekidom tokom godine. Pretpostavlja se da morfologija karstnih kanala ovog vrela uslovaljava pojavu prekidanja isticanja vode na jednom u godini, i to obično tokom avgusta meseca.[a][3] Temperatura vode Jelovičkog vrela varira tokom godine od 9,5 do 12 °C.
Geomorfologija[uredi | uredi izvor]
Stara planina i Vidlič, koji su većim delom izgrađen je od mezozojskih karbonatnih stena, čini širu zonu Jelovičkog vrela u pogranični region Srbije i Bugarske. Jelovičko vrelo, kao i njegov sliv, pripada zapravo planini Vidlič, a ne Staroj planini, mada se prva često smatra njenim sastavnim delom. U podnožju planine Vidlič leži Pirotska kotlina, depresija ispunjena neogenim sedimentima, na čijem obodu izbija veliki broj kraških izvora, među kojima je i ovaj.
Među prvima je J. Cvijić (još 1895. godine) obilazeći Pirotsku kotlinu, opisao pojave vezane za zonu sožene geološke građa, veoma aktivnu tektoniku, erozione procese, đto će postati predmet brojnih naučnih istraćivanja od d kraja 19. veka.
U pogledu geomorfoloških karakteristika, jasno se izdvajaju dve morfološke celine i to ravničarska oblast i brdskoplaninska. Površinski mikrooblici se javljaju praktično u svim zonama ogolićenog karsta. Predstavljene su škrapama, muzgama, kamenicama itd. Škrape su najčešće vezane za pukotinske sisteme manjih dimenzija, proširenih hemijskim dejstvom vode. Na ovom prostoru pažnju geologa privlače interesantni mikrooblici, takozvani klikovi, koji predstavljaju stubaste ili piramidalne oblike vezane za strme krečnjačke odseke, od kojih se pri dužem razlokavanju odvajaju i oburvavaju u kanjon Jerme. Vrtače su genetski vezane za hemijsko i mehaničko dejstvo voda, uglavnom u rasednim zonama ili suvim rečnim dolinama. Pored linearne orijentacije, javljaju se i delovi terena gde su vrtače razbacane, bez ikakve orijentacije različitih oblika i dimenzija. Ovi delovi terena se izdvajaju kao tipičan „boginjavi karst“, čije se visoke površi koje su razjedene vrtačama javljaju u zoni prihranjivanja Jelovičkog vrela. Od geomorfoloških struktura u površinskim karstnim oblicima javljaju se i uvale. One su depresije većih dimenzija, morfotektonskog porekla, i često su praćene i kraćim površinskim tokovi.
Najstarije stene u sabirnoj zoni Jelovičkog vrela su rifej-kambrijske starosti, a najmlađe kvartarne. Prema istraživanjima, od posebnog značaja je razviće stena trijaske starosti (koje na ovom području zauzimaju najveće prostranstvo) u kome je i nastao izdan koji se drenira preko Jelovičkog vrela.
U tektonskom pogledu slivno područje pripada jugozapadnom krilu velike staroplaninske antiklinale, malo nagnute ka severoistoku, i osom u pravcu sever severozapad-jugoistok. Antiklinalno jezgro se poklapa sa glavnim vencem Stare planine. Duž njenog jugozapadnog krila nalazi se niz reversnih longitudinalnih raseda sa kretanjem ka severoistoku. Najstarije stene jezgra antiklinale pripadaju rifejsko-kambrijskom kompleksu, koji zajedno sa inovskom serijom pokazuje posebne strukturne karakteristike.
Vidlička navlaka (Stare planine) jedna je od najmarkantnijih strukturnih oblika na istražnom području. Počinje kod sela Vlkovija na srpsko-bugarskoj granici, kao nastavak „zadbalkanskog razloma“. Ka severozapadu je praćena do sela Sopota, gde je pokrivaju neogeni sedimenti. Vidlička navlaka na našoj teritoriji je dugačka oko 30 km, sa srednjom visinom od 150 m. Sa jugozapada, ova navlaka nema oštru granicu prema timočkom rov-sinklinorijumu, tako da se može uzeti da granicu čini Pirotsko polje.[4]
Morfološke i hidrogeološke karakteristike[uredi | uredi izvor]
Pod pojmom Jelovička vrela podrazumevaju se tri pojave isticanja karstnih podzemnih voda severno od Visočke Ržane. Dve pojave su u levom boku Jelovičke reke i jedan u Dojkinačkoj reci.
Ulaz u vrelo menja se sa hidrološkom situacijom, tako da blokovi i krupno kamenje menjaju položaj usled jakog potiska vode za vreme velike izdašnosti. Nakon ulaza (dimenzija 2,5 m, i promenjie visine 1,5 - 0,5 m), ulazi se u prostoriju većih dimenzija (širine 15 m i visine od 1,0 - 2.8 m). Dvorana je ispunjena krečnjačkim blokovima i počinje od 3 m dubine pa sve do 10 m, gde se dolazi do prve veće kaskade, odnosno prelaska kanala u vertikalu. Dalje se kaskadnom vertikalom kanal spušta do dubine od 25 m, kada njegov nagib postaje znatno blaži i gde velike blokove i krupno kamenje zamenjuje fino granulisani šljunak. Kanal zatim dolazi do većeg suženja, gde se kanal povija u pravcu istok-severoistok.
Po hidrogeološkim karakteristikama, Jelovičko vrelo je najveće karstno vrelo ovog dela Stare planine, odnosno na Vidliču. Minimalna izdašnost vrela pada ispod 80 l/sec, sa generalnom oscilacijom temperatura od 9,5 do 12 °C.[5]
Maksimalna izdašnost vrela je preko 5 m³/sec, mada se po veličini kanala i razmeštanju krečnjačkih blokova u periodu velikih voda može pretpostaviti da izdašnost može biti i veća.(Čubrilović, 1990) Relativno brzo punjenje i pražnjenje izdani se pripisuje površini sliva od oko 46 km², sa veoma dobrim filtracionim karakteristikama. Pored voda koje se infiltriraju na karstnoj površi Stare planine, jedan deo manjih površinskih tokova se i završava ponorskim zonama.[6]
Opšte klimatske karakteristike slivnog područja Jelovičkog vrela, prema podaci Saveznog hidrometeorološkog zavoda za period od 1970. do 1990. godine (određen na kišomernoj stanici Dojkinci na nadmorskoj visini od 880 m) su sledeće:[7]
- Srednja mesečna suma padavina, minimum ima u avgustu, koji iznosi 47 mm.
- Maksimalna količina padavina je u maju i iznosi 130 mm.
- Srednja godišnja suma padavina iznosi 960 mm.
Turistički značaj vrela[uredi | uredi izvor]
U širem okruženju Jelovičkog vrela, prema selu Jelovica, nalazi se izletište koje je po njemu dobilo „Vrelo”. Ovo izletište koje je udaljeno oko 33 km od Pirota, nalazi se u slivu Jelovičke i Dojkinačke reka, na nadmorskoj visini od 730 m. Okruženo je kompleksom vikendica i radničkim odmaralištem.
Jelovičko vrelo je tradicionalno izletište Piroćanaca, koje pored boravka u blizini vrela i reka, nudi prodajno mesto sveže potočne pastrmke u Ribnjaku Vrelo, ishranu u restoranu tradicionalne kuhinje „Konaci Vrelo”, kao i u novoizgrađenom Vizitor centaru Stare planine, dostupnom svim posetiocima.
U periodu od marta do oktobra meseca, deo Stare planine oko Jelovičkog vrela pruža odlične uslove za sportski ribolov i mušičarenje, pre svega potočne pastrmke.
Galerija[uredi | uredi izvor]
Napomene[uredi | uredi izvor]
- ^ Nakon prekida isticanja vode koji traje po nekoliko sati, vrelo ponovo nastavlja sa normalnim režimom isticanja.
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Z. Protić, K. Petković, Tumač za geološku kartu lista „Pirot“ razmere 1:100.000. Povremena izdanja Geološkog instituta Beograd, 1932. g.
- ^ „Vrelo”. Turistička Organizacija Pirot.
- ^ S. Milanović i sar.: Hidrogeološka istraživanja karsnih vrela-Jelovičko vrelo, Pirotski zbornik 40 (2015) 227-241 pp. 239-240
- ^ Anđelković, J., Krstić, B., Ćirić, A., Martinović, D., Bogdanović, P. (1977). Tumač za OGK 1:100.000, list Pirot, Beograd, Zavod za geološka i geofizička istraživanja.
- ^ S. Milanović i sar.: Hidrogeološka istraživanja karstnih vrela. Pirotski zbornik 40 (2015). pp. 237—239
- ^ S. Milanović i sar.: Hidrogeološka istraživanja karstnih vrela. Pirotski zbornik 40 (2015). pp. 240.
- ^ Stevanović, Z., Ristić Vakanjac, V., Milanović, S. (Eds) (2012). Climate Changes and Impacts on Water Supply, Belgrade, Faculty of Minig and Geology.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- S. Milanović i sar.: Hidrogeološka istraživanja karsnih vrela Pirotski zbornik 40 (2015) 227-241
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
Mediji vezani za članak Jelovičko vrelo na Vikimedijinoj ostavi