Darda

Darda
Dvorac u Dardi
Zastava Grb
Administrativni podaci
Država	Hrvatska
Županija	Osječko-baranjska
Opština	Darda
Oblast	Baranja
Stanovništvo
— 2011.	5.323
Geografske karakteristike
Koordinate	45° 37′ 34″ S; 18° 41′ 32″ I
Vremenska zona	UTC+1 (CET), ljeti UTC+2 (CEST)
Aps. visina	85 m
Darda Darda na karti Hrvatske
Darda Darda na karti Osječko-baranjske županije
Ostali podaci
Poštanski broj	31326 Darda
Pozivni broj	+385 31
Registarska oznaka	BM
Veb-sajt	www.darda.hr

Darda (mađ. Dárda, nem. Lanzenau) je naseljeno mesto i središte opštine u Baranji, Osječko-baranjska županija, Republika Hrvatska.

Istorija

Darda je naselje u južnom delu Baranje, na glavnoj saobraćajnici Osijek – Mohač, u blizini starog korita Drave. Podaci o postojanju Darde datiraju još iz druge polovine XIII i početka 14. veka, gde se Darda spominje kao Tarda na spisku mesta koja su obavezna da plaćaju papsku desetinu. Pod uticajem austrijske administracije i nemačkog jezika, od imena Tarda nastaje Darda, premda se kod starijeg stanovništva staro ime i do danas zadržalo. Evlija Čelebija, u svom putopisu iz 1663. godine, opisuje Dardu kao značajno trgovačko mesto. Posle Haršanjske bitke 1687. godine i konačnim oslobađanjem od Turaka, bivši spahiluk Darda je posmrtno pripao Fridrihu Veteraniju za zasluge u borbi protiv Turaka. Posle odlaska Turaka, Darda je pripala srezu Branjin Vrh, a oko 1850. godine u nju se premešta načelstvo, sreski sud, opština i kraljevsko javno beležništvo, te ona postaje varošica sa središnjom upravom vlastelinstva. Godine 1749, darđansko vlastelinstvo prelazi u vlasništvo porodice Esterhazi do 1841, potom pripada porodici Šaumburg Lipe do 1917. godine. Posle Prvog svetskog rata kupuje ga Akcionarsko društvo mađarske agrarne i rentne banke i nekoliko manjih vlasnika. Nakon Drugog svetskog rata, posle nacionalizacije ulazi u sastav PIK-a „Belje“.

U drugoj polovini 17. veka Darda je po svom etničkom sastavu bila srpsko-mađarska, ali je već 1696. godine nakon seobe broj Srba znatno povećan i u njoj je živelo 75 porodica. Rakocijev ustanak je bio tragičan i za stanovnike ovog naselja, kako za Srbe, tako i za Mađare, koji su se borili za otcepljenje od Austrije. Stanovnici su se povlačili preko Dunava u Bačku i Drave u Slavoniju, pred vojskom koja je sve palila i uništavala. Nakon rata 1711. godine stanovništvo se ponovo vraća, ali sada u znatno manjem broju.

Početkom 18. veka počinje naseljavanje Darde Srbima, najčešće iz severne Bosne, u manjem broju iz Mačve. Tokom čitavog veka prisutno je i permanentno doseljavanje nemačkih porodica, mahom zanatlija i u manjem broju hrvatskog stanovništva, koje je ubrzo asimilovano. Krajem XVIII veka u Dardu se doseljava veći broj Roma pravoslavne vere iz Erdelja. Naselilo se i nekoliko jevrejskih porodica. Prema popisu iz 1846. godine broj pravoslavnih stanovnika je 578, po popisu iz 1878. povećava se na 656, a već 1900. godine popisan je 121 dom sa 818 pravoslavnih stanovnika.

Darda je dakle krajem XVIII veka bila multietnička varošica sa dominantnim brojem srpske i nemačke populacije, ali sa tri verske škole: pravoslavnom, katoličkom i protestantskom, na maternjim jezicima: srpskim, nemačkim i mađarskim. U Dardi je srpska pravoslavna veroispovedna mešovita škola radila u novoj školskoj zgradi od 1852. godine, koja je bila svojina crkvene opštine. Do teritorijalne reorganizacije u Hrvatskoj nalazila se u sastavu bivše velike opštine Beli Manastir.

Godine 1905. Darda ima status male opštine, a tu živi 2904 stanovnika u 473 doma. Najviše je Nemaca 1339, pa Srba, Mađara a Hrvata je popisano tada samo 50 stanovnika. U mestu su PTT komunikacije instalirane, a nalazi se i željeznička stanica.

Srbi u Dardi

O Srbima u mestu svedoči stara istoimena tvrđava. 1687. godine pominje se tvrđava Darda, do koje je vodio ogromni drveni turski most, navodno od Osijeka. Most je prelazio reku Dravu i močvare, i bio je vredna građevina saobraćajnica. Spalili su ga međutim, te godine Srbi "prišelci" predvođeni kapetanom, po proterivanju Turaka. Taj "grdni" most dug "uru i po u dužinu", gradio je 1529. godine turski sultan Sulejman. Ćupriju su inače zapalili, da bi sprečili Turke da "gone ćesarskog vojvodu Ljesla i njegove vojske". Srbi su krenuli iz Pečuja, pa zaobilazeći Šikloš "udarili" na utvrđenu Dardu. Zapalili tada pored ćuprije i samu Dardu, čija je vojna posada štitila drveni "Sulejmanov most". Jedan istorijski izvor kaže da je "kolosalni most" stradao u stvari početkom 1664. godine, i to sa namerom od strane hrvatskog bana Zrinjskog. U njegovoj vojsci koju je skupljao sa svih strana, pa i iz Krajine bilo je 7-8000 Srba. Most "Osiječki" je inače bio dug 8565 koraka, a širine 17 koraka. Na njegovoj gradnji je radilo pet godina, navodno 30.000 ljudi. Most je sasvim propao za dva dana, zahvaljujući duvanju severnog vetra, koji je raspirivao plamen i nosio ga na daleko niz Dunav. Po trećem izvoru, turski most podignut 1566. godine, bio je dug oko sedam kilometara, a uz njega se nalazio nasip. Spalio ga je 1664. godine hrvatski ban Nikola Zrinjski.

Darda je u 19. veku trgovačko mesto u kojem se održava nekoliko godišnjih vašara. To su 1846. godine bili termini: 1. januar, četvrte nedelje po Vaskrsu, 27. juna i 13. novembra.

Kupci srpske knjige 1824. godine bili su u Dardi: pop Stefan Bačvanin paroh (tu i 1826) i Vasilije Grigorović "detonastavnik" (učitelj). Joakim Vujić je kao putopisac po našim krajevima, u nekoliko reči predstavio čitaocima mesto Dardu 1825. godine. To je mesto u baranjskom komitetu, s pram Osijeka, "ono može 1200 žitelja imati". Mesto "leži u veoma blatni predeli (močvara), no preko svega toga žitelji su za to opet zdravi i krepki". Knjigu o životu Gospoda Hrista nabavili su neki Dardanci 1831. godine: Luka Kojić čizmar, Dimitrije Maletić kožuhar, Simeon Mirković opančar i Vasilije Teodorović zemljedelac.

Parohija pravoslavna već postoji 1742. godine, a nedaleko od današnje crkve 1726. godine je sagrađena crkva-brvnara. Godine 1777, meštani su podigli novu crkvu, posvećenu takođe Sv. arhanđelu Mihajlu. Po državnom šematizmu pravoslavnog klira Ugarske iz 1846. godine, vidi se da u tamošnjoj parohiji Dardi živi 578 pravoslavaca Srba. Parohijsko pravoslavno zvanje je osnovano 1777. godine, a pravoslavne crkvene matične knjige se redovno i tačno vode od 1778. godine. U mestu je 1846. godine bila pravoslavna crkva posvećena Sv. arhanđelu Mihajlu, a paroh i lokalni direktor mesne škole i one u Herceg-Suljošu bio je pop Jovan Andrić. Ilija Bačvanin je dardanski paroh 1859-1867. godine. On je 1859-1861. godine pretplatnik "Školskog lista" i "Srbskog dnevnika" - oba iz Novog Sada. Pop Ilija daje 1862. godine prilog od 1 f. 4 novčića, za "Srpsko narodno pozorište" iz Novog Sada.

Darda je bila u 19. veku opština u Baranjskoj županiji, čiji broj stanovnika raste. Tako je 1847. godine zapisano 578 pravoslavaca, a dve decenije kasnije - 1867. godine, broj stanovnika je porastao na 649. Po drugom državnom popisu iz 1865. godine vidi se da je isti broj pravoslavnog naroda u mestu Budimske eparhije. U jednoj pravoslavnoj parohiji najniže šeste platežne klase, ima 649 pravoslavnih duša. Protojerej Dušan Stojković je 1911. godine bio dardanski paroh. Godine 1885. Darda je mesto u Mohačkom izbornom srezu za crkven-narodni sabor u kojem živi 649 pravoslavaca. Crkva u Dardi posvećena Sv. Arhanđelu Mihailu oštećena je tokom poslednjeg rata 1991-1995. godine. Izrešetana joj je fasada mitraljeskim mecima 1991. godine.

Godine 1873. svršeni gimnazist iz Darde, Svetozar Damjanović je bio kandidat za Tekelijinu stipendiju, o čijoj fondaciji se starala Matica srpska. Svetozar je nakon sticanja diplome, primljen za profesora u pančevačkoj Višoj devojačkoj školi. Stevan Stojković iz Darde bio je 1895. godine priložnik 1 f. za spomenik Sv. Stevana Štiljanovića, poslednjeg srpskog despota. Uroš Racković iz Darde poklonio je srpskoj crkvenoj opštini u Santovu 1902. godine, četiri đačka čiraka.

Kupac pomenute Berićeve knjige 1831. godine, bio je i Aron Novaković mesni učitelj. Narodna veroispovedna škola postoji 1846. godine, pohađa je 26 đaka, kojima predaje učitelj Vasilije Popović. Škola u Dardi je 1867. godine bila dužna za Školski (mirovinski) fond 4 f. 20 novčića. Škola srpska veroispovedna u Dardi je 1896. godine bila sasvim u skladu sa zakonom ugarskim uređena. U Dardi je 1891. godine raspisan stečaj za upražnjeno mesto učitelja. Osnovna plata je iznosila 300 f. ali sa još drugim prihodima pripadajućim. Tada je predsednik Školskog odbora bio Uroš Stojković a učitelj perovođa Vasa Desančić. Milivoj Ćosić je između 1891-1899. godine bio učitelj u Dardi, pa je prešao u Staro Ker. Sličan konkurs je objavljen i avgusta 1899. godine, kada je osnovna plata za redovnu i poftornu nastavu iznosila 340 f. Perovođa tada je bio Đuro Gerković. Učitelj u Dardi, Dušan Đurić je saradnik "Školskog lista" 1899-1900. godine. Jedan pedagoški članak je nosio naziv: "Monološkoj i dijaloškoj metodi u osnovnoj školi". Zanimljiva je njegova intimna ispovest kao učitelja, objavljena pod nazivom "Pedagoške i psihološke zabeleške". On je sve tri godine učiteljskog osposobljavanja primao stipendiju od 200 f. godišnje, koju je obezbedila opština (imovna) Mitrovica (sremska). Na somborskoj Preparandiji je položio strogi ispit pred "ispitnim poverenstvom". Ništa lakši nije bio i ispit za učiteljsko osposobljavanje, pred državnim ugarskim školskim nadzornikom. Posao je birao, tražeći u listovima konkurse sa boljim uslovima, jer se pouzdavao u dobru svedodžbu - vrlo dobar postignut uspeh. Kada je ubrzo shvatio da se posao dobija preko prijateljske veze i "aldomaša" (čašćenja), prihvatio je prvu ponudu, iz daleka. Prvi posao je dobio u Bosni, u varoši Lijevnu, gde se uputio u pratnji svog oca. Učitelj Đurić je bio osnivač "Đačke knjižnice" 1900. godine u Dardi. Zahvaljujući njegovom požrtvovanju, Matica srpska iz Novog Sada je poklonila tamošnjoj školi 75 primeraka knjiga. Preko crkvenog lista javno su se marta te godine, zahvalili predsednik Školskog odbora Uroš Racković i sam učitelj Đurić. Sastavio je neumorni Đurić 1900. godine školsku knjigu "Bukvar", koja je trebalo da bude procenjena. Te godine je dobio i dekret o stalnom postavljenju u Dardi. Prethodno je 1898. godine, dok je bio učitelj u Osijeku takođe dobio dekret od velikog Školskog saveta. Nije poznato zašto, ali te 1900. godine Školski odbor u Dardi je tužio eparhijskoj vlasti zbog nečega, zaslužnog i vrednog učitelja Đurića. Ovaj je ubrzo razočaran napustio Dardu, tražeći bolje mesto za rad. Plata 1901. godine izražavana je u krunama, pa se tako po stečaju nudilo godišnje za redovnu nastavu 600 kruna (vredelo 300 f.). Izabran je 1901. godine za privremenog, a 1903. godine stalnog učitelja u Dardi, Milan Marjanović. Godine 1905-1907. škola u Dardi ima samo jedno zdanje, a učiteljica je u toj veroispovednoj srpskoj školi Hristina Kovačević - Minić, rodom iz Velike Kikinde. Redovnu nastavu je tada pohađalo 58 đaka, a u poftornu je išlo njih 33. Sava Ognjanović je 1913. godine bio učitelj u Dardi.

Po srpskom izvoru iz 1905. godine Darda je mala opština u kojoj živi 850 Srba (29%) u 123 kuće (26%). Od srpskih javnih zdanja tu su pravoslavna crkva i narodna škola. Crkvena opština je organizovana, skupština je redovna, predsednik iste je Živko Petlovac. Hram je u dobrom stanju, ima parohijski dom i srpsko pravoslavno groblje. Postoji parohijska sesija od 24 kj zemlje i crkveno-opštinski posed sa 37 kj. To je parohija najniže šeste platežne klase, a paroh je pop Cvetko Milić koji služi u mestu 32 godine. On je 1893. godine dobio naslov protojerej.

Spomenik kralju Petru je otkriven 30. septembra 1923.

Zauzimanjem sudije Ante Todorovića 1933. godine počela je gradnja Sokolskog doma u Dardi. Za početak je bilo skupljeno 20.000 dinara priloga i građevinskog materijala.

Stanovništvo

Na popisu stanovništva 2011. godine, opština Darda je imala 6.908 stanovnika, od čega u samoj Dardi 5.323.

Opština Darda

Broj stanovnika po popisima

Nacionalnost	2001.	1991.	1981.	1971.	1961.	1953.	1948.	1931.	1921.	1910.	1900.	1890.	1880.	1869.	1857.
br. stanovnika	7.062	8.685	8.345	7.920	5.939	4.523	4.242	3.841	3.114	3.451	2.976	2.723	2.418	2.358	2.292

• napomene:

Nastala iz stare opštine Beli Manastir. Od 1857. do 1981. sadrži deo podataka opštine Bilje. Od 1857. do 1981. deo podataka sadržan je u opštini Čeminac.

Broj stanovnika po popisima

Nacionalnost	2001.	1991.	1981.	1971.	1961.	1953.	1948.	1931.	1921.	1910.	1900.	1890.	1880.	1869.	1857.
br. stanovnika	5.394	6.751	6.460	6.419	4.916	3.738	3.615	3.841	3.114	3.080	2.679	2.723	2.418	2.358	2.292

• napomene:

U 1991. smanjeno izdvajanjem dela naselja u samostalno naselje Švajcarnica i pripajanjem dela područja naseljima Lug i Vardarac, opština Bilje, a povećano pripajanjem dela područja naselja Bilje, opština Bilje. Sadrži podatke za naselje Uglješ u 1880., 1890., 1921. i 1931., te Švajcarnica od 1910. do 1931., kao i deo podataka za naselje Lug (1971. i 1981. bez stanovnika) i deo podataka za naselje Vardarac do 1981. Do 1961. deo podataka sadržan je u naselju Bilje.

Nacionalni sastav

Nacionalnost	2001.	1991.	1981.	1971.	1961.
Hrvati	2.939 (54,48%)	2.532 (37,50%)	2.109 (32,38%)	2.427 (38,02%)	1.963 (38,15%)
Srbi	1.239 (22,96%)	2.289 (33,90%)	2.240 (34,39%)	2.685 (42,07%)	2.074 (40,31%)
Jugosloveni	—	603 (8,93%)	1.173 (18,01%)	45 (0,70%)	8 (0,15%)
ostali i nepoznato	1.216 (22,54%)	1.327 (19,65%)	990 (15,20%)	1.225 (19,19%)	1.100 (21,37%)
Ukupno	5.394	6.751	6.512	6.382	5.145

• U tabeli: Nacionalni sastav, za popisne godine od 1961. do 1981. sadržani su podaci do teritorijalnih promena 1991. godine: za naselje Švajcarnica i delove pripojene naseljima Lug i Vardarac, opština Bilje. Nisu sadržani podaci za deo naselja Bilje pripojenog naselju Darda.

Popis 1991.

Na popisu stanovništva 1991. godine, naseljeno mesto Darda je imalo 6.751 stanovnika, sledećeg nacionalnog sastava:

Popis 1991.‍
Hrvati			2.532	37,50%
Srbi			2.289	33,90%
Mađari			626	9,27%
Jugosloveni			603	8,93%
Rumuni			228	3,37%
Nemci			36	0,53%
Crnogorci			34	0,50%
Romi			29	0,42%
Muslimani			24	0,35%
Slovenci			19	0,28%
Slovaci			14	0,20%
Albanci			10	0,14%
Makedonci			3	0,04%
Česi			3	0,04%
Rusini			2	0,02%
Rusi			1	0,01%
ostali			15	0,22%
neopredeljeni			247	3,65%
region. opr.			3	0,04%
nepoznato			33	0,48%
ukupno: 6.751

Poznate ličnosti

• Branislava Podrumac, operska pevačica;
• Ljupko Petrović, fudbaler i trener
• Đorđe Đokica Milaković, glumac
• Kamenko Bertić, glumac i kulturni radnik
• Radomir Čvarković, političar
• Adam Grubor, doktor pedagogije i univerzitetski profesor

Izvor

• CD-rom: „Naselja i stanovništvo RH od 1857-2001. godine“, Izdanje Državnog zavoda za statistiku Republike Hrvatske, Zagreb, 200

Literatura

• Mitrović, Andrej (1975). Razgraničenje Jugoslavije sa Mađarskom i Rumunijom 1919-1920: Prilog proučavanju jugoslovenske politike na Konferenciji mira u Parizu. Novi Sad: Institut za izučavanje istorije Vojvodine. 
• Horvat, Aleksandar (2013). Baranja 1918-1922. Novi Sad: Malo istorijsko društvo. 

Literatura

• Gelo, Jakov (1998). Narodnosni i vjerski sastav stanovništva Hrvatske, 1880-1991: po naseljima. Zagreb: Državni zavod za statistiku Republike Hrvatske. ISBN 978-953-6667-07-9.