Križevačka eparhija

Križevačka grkokatolička eparhija
Grkokatolička katedrala Svete Trojice u Križevcima
Osnovni podaci
Osnivanje	1777.
Sedište	Križevci, Hrvatska
Jezik	crkvenoslovenski, hrvatski
www.krizevacka-eparhija.com

Križevačka grkokatolička eparhija (lat. Eparchia Crisiensis) je istočnokatolička, odnosno grkokatolička (lat. Graeci Ritus) eparhija, koja je od 2003. godine svedena na područje Hrvatske, Slovenije i Bosne i Hercegovine. Nastala je 1777. godine, nakon reorganizacije dotadašnjih grkokatoličkih ustanova na području Hrvatske i Slavonije. Liturgija se služi po vizantijskom obredu, na crkevnoslovenskom jeziku. Sedište eparhije se nalazi u Križevcima (Hrvatska), a počevši od 2020. godine na čelu eparhije nalazi se biskup Milan Stipić.

Križevačka eparhija je sastavni deo Katoličke crkve, a zajedno sa susednom Krsturskom grkokatoličkom eparhijom pripada posebnoj (lat. sui iuris) grkokatoličkoj crkvi koja takođe nosi križevačku odrednicu (ital. Chiesa dei Bizantini dell'Eparchia di Križevci), ali se kolokvijalno naziva Grkokatoličkom crkvom u Hrvatskoj i Srbiji. Pošto ta crkva nema svog grkokatoličkog mitropolita, Križevačka eparhija još uvek pripada crkvenoj pokrajini (mitropoliji) kojoj se na čelu nalazi rimokatolički zagrebački nadbiskup.

Istorija

Grkokatoličke eparhije u bivšoj Austrougarskoj monarhiji, prema stanju iz 1909. godine

Janko Šimrak, križevački biskupski adminisdstrator (1941—1942) i biskup (1942—1946), jedan od glavnih zagovornika pokatoličavanja pravoslavnih Srba u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj

Tokom 17. i 18. veka, na područjima pod habzburškom vlašću u tadašnjoj Hrvatskoj i Slavoniji ustanovljen je poseban način uprave nad lokalnim grkokatolicima, odnosno pokatoličenim Srbima sa područja Marčanske eparhije. Lokalni grkokatolički biskupi nisu imali punu eparhijsku vlast, već su po raznim osnovama zavisili od rimokatoličkih zagrebačkih biskupa. Radi rešavanja tog pitanja, papa Pije VI je bulom Charitas illa od 17. juna 1777. godine ustanovio punopravnu grkokatoličku eparhiju sa sedištem u Križevcima, stavivši je pod jurisdikciju rimokatoličkog ostrogonskog nadbiskupa.

Nakon stvaranja Zagrebačke nadbiskupije (1852), Križevačka eparhija je prešla pod jurisdikciju zagrebačke crkvene pokrajine (mitropolije), u čijem se sastavu i danas nalazi. U međuvremenu, grkokatolički krugovi u Austrijskoj carevini (1804—1867) i Austrougarskoj monarhiji (1867—1918) su u nekoliko navrata razmatrali inicijativu da se slovenske grkokatoličke eparhije u ugarskom delu monarhije (križevačka, prešovska, mukačevska) oslobode od upravne potčinjenosti lokalnim rimokatoličkim nadbiskupima, putem stvaranja objedinjene grkokatoličke mitropolije, ali državne i crkvene vlasti nisu podržale takvu ideju.

Nakon stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (1918), jurisdikcija Križevačke eparhije je proširena na sve grkokatolike u granicama novostvorene države.

Za vreme Drugog svetskog rata (1941—1945), uprava Križevačke grkokatoličke eparhije aktivno je saučestvovala u prinudnom i nasilnom pokatoličavanju pravoslavnih Srba, koje je sprovođeno na celokupnom području Nezavisne Države Hrvatske. U tome se posebno istakao klerofašista Janko Šimrak, grkokatolički križevački administrator (1941) i biskup (1942), koji je počevši od 1941. godine, zajedno sa zagrebačkim nadbiskupom Alojzijem Stepincem učestvovao u radu posebnog odbora za sprovođenje pokatoličavanja.

Od 1966, sedište eparhije nalazi se u Zagrebu, gde je i grkokatoličko semenište, koje je izgrađeno 1681. godine. Godine 1990, Križevačka eparhija je brojala oko 50.000 vernika i 52 parohije.

Savremeno stanje

Grkokatolički hram Svetih Ćirila i Metodija u Metlici, Slovenija

Grkokatolički hram Hrista Cara u Banjaluci, Bosna i Hercegovina

Sve do 2001. godine, Križevačka eparhija je obuhvatala grkokatolike na celokupnom području bivše Jugoslavije i svih njenih država naslednica: Hrvatske, Slovenije, Bosne i Hercegovine, Srbije, Crne Gore i Makedonije). Okupljala je grkokatoličke Hrvate u centralnoj i istočnoj Hrvatskoj, grkokatoličke Rusine i Ukrajince u istočnoj Hrvatskoj, severnoj Bosni i severnoj Srbiji, grkokatoličke Makedonce u Makedoniji, kao i manji broj grkokatoličkih Srba, Slovenaca i pripadnika drugih naroda u bivšoj Jugoslaviji.

Nakon stvaranja nezavisnih država na prostoru bivše Jugoslavije, pokrenut je postupak za preuređenje odnosa na području još uvek jedinstvene Križevačke eparhije. Prvo je 2001. godine stvoren Grkokatolički apostolski egzarhat u Makedoniji, koji je u potpunosti razdvojen od Križevačke eparhije i potčinjen neposredno Vatikanu.

Potom je 2003. godine za grkokatolike u Srbiji i Crnoj Gori stvoren poseban Grkokatolički apostolski egzarhat u Srbiji i Crnoj Gori, koji je zadržao vezu sa Križevačkom eparhijom. Usled ovih promena, neposredni opseg Križevačke eparhije je bio sveden na područja Hrvatske, Slovenije i Bosne i Hercegovine.

Do novih promena je došlo 2013. godine. Tada su grkokatolici u Crnoj Gori izuzeti ispod naležnosti Grkokatoličkog apostolskog egzarhata u Srbiji i Crnoj Gori i neposredno potčinjeni rimokatoličkim biskupima u Crnoj Gori, čime je nadležnost pomenutog egzarhata svedena samo na Srbiju, a samim tim je i Križevačka eparhija izgubila vezu sa grkokatolicima u Crnoj Gori, ali je zadržala vezu sa preuređenim Grkokatoličkim apostolskim egzarhatom u Srbiji.

Križevačka eparhija i Krsturska eparhija u Srbiji, koja je stvorena 2018. godine uzdizanjem egzarhata na stepen eparhije, danas čine Grkokatoličku crkvu u Hrvatskoj i Srbiji koja liturgiju obavlja na slovenskom obredu i koristi crkvenoslovenski jezik i ćirilicu.

Križevačka eparhija danas ima oko 22.500 vernika u 32 parohije, od njih oko 16.500 u Hrvatskoj u 22 parohije. Grkokatolike u Hrvatskoj čine oko 7.830 Rusina, 6.294 Hrvata i 2.295 Ukrajinaca. U Sloveniji broje se oko 1.298 vernika križevačke eparhije, u Bosni i Hercegovini oko 4.776 vernika.

Vidi još

• Marčanska eparhija
• Unijaćenje u Dalmaciji
• Crkva Pokrova Presvete Bogorodice u Kričkama
• Pilipenda
• Ukrajinska grkokatolička crkva Hrista Carja
• Grkokatolička crkva u Hrvatskoj i Srbiji
• Krsturska eparhija
• Grkokatolicizam u Crnoj Gori
• Hrvatska biskupska konferencija

Literatura

• Novak, Viktor (1948). Magnum Crimen: Pola vijeka klerikalizma u Hrvatskoj. Zagreb: Nakladni zavod Hrvatske. 
• Radonić, Jovan (1950). Rimska kurija i južnoslovenske zemlje od XVI do XIX veka. Beograd: Naučna knjiga. 
• Simić, Sima (1958). Prekrštavanje Srba za vreme Drugog svetskog rata. Titograd: Grafički zavod. 
• Slijepčević, Đoko M. (1966). Istorija Srpske pravoslavne crkve. knj. 2. Minhen: Iskra. 
• Basta, Milan (1986). Rat je završen 7 dana kasnije (5 izd.). Beograd: Privredni pregled. 
• Dedijer, Vladimir (1987). Vatikan i Jasenovac: Dokumenti. Beograd: Rad. 
• Đurić, Veljko Đ. (1991). Prekrštavanje Srba u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj: Prilozi za istoriju verskog genocida. Beograd: Alfa. 
• Jevtić, Atanasije (1991). „O unijaćenju na teritoriji Srpske pravoslavne crkve” (PDF). Teološki pogledi. 24 (1—4): 131—146. Arhivirano iz originala (PDF) 01. 10. 2020. g. Pristupljeno 23. 03. 2018. 
• Bulajić, Milan (1992). Misija Vatikana u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj: „Politika Stepinac” razbijanja jugoslovenske države i pokatoličavanja pravoslavnih Srba po cijenu genocida; Stvaranje Civitas Dei – Antemurale Christiantitatis. 1. Beograd: Politika. 
• Bulajić, Milan (1992). Misija Vatikana u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj: „Politika Stepinac” razbijanja jugoslovenske države i pokatoličavanja pravoslavnih Srba po cijenu genocida; Stvaranje Civitas Dei – Antemurale Christiantitatis. 2. Beograd: Politika. 
• Gavrilović, Slavko (1995). „O unijaćenju i pokatoličavanju Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Ugarskoj (XIII-XIX vek)”. Zbornik o Srbima u Hrvatskoj. 3: 7—44. 
• Gavrilović, Slavko (1996a). „Unijaćenje Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Baranji (XVI-XVIII vek)”. Srpski narod van granica današnje SR Jugoslavije od kraja XV veka do 1914. godine. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. str. 37—47. 
• Gavrilović, Slavko (1996b). „Problem unijaćenja i kroatizacije Srba”. Republika Srpska Krajina. Topusko-Knin-Beograd: Srpsko kulturno društvo „Sava Mrkalj”, Srpsko kulturno društvo „Zora”, Radnička štampa. str. 111—126. 
• Bulajić, Milan (2007). Jasenovac: Uloga Vatikana u nacističkoj Hrvatskoj. Beograd: Pešić i sinovi. 
• Gavrilović, Vladan (2012). „Primeri unijaćenja srpskog naroda u Hrvatskoj do kraja XVIII veka” (PDF). Srpske studije (3): 207—218. Arhivirano iz originala (PDF) 06. 05. 2019. g. Pristupljeno 01. 02. 2019. 
• Vukšić, Dragan (2015). Žumberački uskoci: Unijaćenje i odnarođivanje. Zagreb: Srpsko narodno vijeće. 

Spoljašnje veze

• Križevačka eparhija
• Grkokatolički vikarijat u Bosni i Hercegovini
• Apostolic Exarchate of Macedonia (2001-) on Catholic Hierarchy
• Apostolic Exarchate of Serbia and Montenegro (2003—2013) on Catholic Hierarchy
• Apostolic Exarchate of Serbia (2013-) on Catholic Hierarchy
• Article on Greek Catholics in Former Yugoslavia by Ronald Roberson on the CNEWA web site
• Slavomir Miklovs, vladika križevački
• Grkokatolička saborna crkva sv. Trojice u Križevcima Arhivirano na sajtu Wayback Machine (24. maj 2012)