Praga RN

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Kamion „Praga RN“ (u postavci Muzeja tehnike u Brnu, Češka) je prvo motorno vozilo serijski izrađivano u Srbiji i Jugoslaviji. (Video: Praga RN)

Praga RN/RND je čehoslovački kamion 4x2 koji se proizvodio u fabrici ČKD-Praga od 1934. do 1953. godine, a po licenci model ovog kamiona je počeo da se proizvodi 1938. godine u fabrici „IMAD“ u Beogradu, čime su udareni temelji automobilske industrije u Srbiji i Jugoslaviji.

Projekat kamiona Praga RN je urađen 1933. godine a već naredne 1934. godine započinje serijska fabrička proizvodnja. Prvobitno je bio namenjen za civilno tržište ali se pokazao kao veoma izdržljiv te je našao primenu kod zahtevnih oružanih snaga. Ovaj kamion se u „ČKD-Praga“ proizvodi do 1953. godine, a za to vreme su stalno usavršavani tokom 12 proizvodnih serija ugrađivanjem jačih motora, primenom novih tehničkih rešenja, povećanjem dimenzija vozila, nosivosti sa 2,5 na 3,5 tone. Početne serije kamiona Praga RN su imale benzinske motore od 38 KW, a poslednja dizel-motor od 52 KW.

Jugoslavija[uredi | uredi izvor]

IMAD[uredi | uredi izvor]

Otvaranje nove fabrike u Rakovici (završna montaža kamiona IMAD Praga RN—8) 1940. godine. Na fotografiji je najverovatnije direktor Emil Matić, sa oficirom Vojnog vazduhoplovstva.
Radnice u pogonu tokom proizvodnje kamiona IMR pionir (Praga RN-13) 1947. godine. Radmila Jovanović (levo) i Danica Lađevac (desno) vrše inspekciju motora na montažnoj liniji. Vest i sliku o ovim radnicama objavio je Asošijeted pres 25. avgusta 1947. godine. (Vidi još:Rodna ravnopravnost)

Jugoslavija je sredinom 1930-ih pokrenula proces velike nabavke opreme i naoružanja iz Čehoslovačke radi modernizacije svojih oružanih snaga; međutim, zbog ulaska Nemaca u tu državu ovaj ugovor je delimično ostvaren. Na 18. sednici Saveta zemaljske odbrane, 31. decembra 1937. godine, a u skladu sa potrebama odbrane doneta je odluka da se pokrene domaća proizvodnja kamiona, odnosno osvoji tehnologija automobilske industrije u Jugoslaviji.[1] Zadatak je poveren preduzeću „Industrije motora - akcionarsko društvo“ (IMAD) iz Rakovice, koje je već proizvodilo avionske motore. Prethodno je država 1936. godine otkupila većinski paket akcija od veleposednika i industrijalaca, braće Dunđerski, nakon čega je postavljen nov Upravni odbor, koji je bio spreman da raspolaže državnim kapitalom. Za direktora je postavljen pregalac mašinski inženjer Emil Matić, a njegovi najbliži saradnici su bili inžinjeri Slobodan Dobrosavljević, Milenko Predragović, Stevan Šujica, Julije Klimer, Ivan Rukavina i drugi. U krugu IMAD pored postojeće hale za izradu avionskih motora tokom 1939. i 1940. godine izgrađena je nova hala za proizvodnju automobilskih motora i kamiona. Nov proizvodni pogon svečano je otvoren 24. oktobra 1940. godine; imao je 10000 m² a radni kapacitet je bio 3000 kamiona godišnje. Kupljena je licenca za kamion Praga RN-8 s rednim četvorotaktnim 6-cilindričnim benzinskim motorom i vodenim hlađenjem, jačine 70 konjskih snaga, sa bočnim stojećim ventilima. Za početak posla na sednici Saveta odobreno im je, kao podrška, da Štab Vazduhoplovstva vojske naruči 600 kamiona.[2] Rukovodstvo IMAD je izabralo odličan model kamiona, koji su pored vojne namene za prevoz ljudstva i materijala planirali da ponude i u verzijama za civilno tržište, za privredu, vatrogasnu i sanitetsku službu kao i da iskoriste postojeću platformu kamiona za izradu autobusa. Prve količine su pristigle u delovima a u IMAD se izvodila montaža. Prema planu osvajanja proizvodnje postepeno je uvezene delove trebalo zameniti domaćim. Pored IMAD u posao su ušle firme Jasenice a.d. iz Smederevske Palanke kao proizvođač karoserije, i Jugočelik iz Zenice za livene delove.[3] Prvih 150 kamiona montirano je u pogonu fabrike avionskih motora, da bi se potom proizvodnja preselila u novu halu u kojoj se do 6. aprila 1941. godine izradilo još 100 kamiona. U isto vreme, tokom 1940. godine, u VTZ-u u Kragujevcu montirano je 250 kamiona marke Ševrolet (Chevrolet) sa benzinskim motorom. Nakon oslobođenja Beograda, u novembru 1944. godine, fabriku IMAD preuzima Crvena armija, na čije čelo dolazi major Jedikina koji ponovo pokreće proizvodnju automobilskih motora, ovog puta rezervnih delova za ZIS i GAZ, ali radi se i remont sovjetskih avionskih motora M-105 i AM-38. Nakon rata novo rukovodstvo fabrike ponovo uspostavlja kontakt sa čehoslovačkom firmom Praga, nakon čega je dobijena dopunska dokumentacija za kamion RN-13 od 3,5 tona nosivosti pod novim imenom Pionir. Prototip ovog kamiona je izrađen 20. oktobra 1946. godine, a 5 novih kamiona Pionir je u leto 1947. godine učestvovalo na praktičnoj proveri i voženi su kroz čitavu zemlju.[4] Do kraja 1947. godine proizvedeno je 122 kamiona Praga RN-13 Pionir. Naredne godine broj proizvedenih kamiona je povećan na 296, 1949. na 318 a 1950. godine proizvedeno je ukupno 422 kamiona.

TAM pionir na prvomajskoj paradi u Ljubljani, 1961.
Taktičko-tehničke odlike Prage RN — 8
Parametri
RN — 8
Motor benzinski četvorotaktni Praga SV, 3.468 cm³
Snaga [КС] 72
rezervoar za gorivo 100 l
Maksimalna brzina: na dobrom putu 80 km/č
Korisna nosivost na dobrom putu [кг] 3.000
Masa praznog [кг] 3. 700
Dužina [мм] 6.280
Širina [мм] 2.100
Visina kabine [мм] 2.170

TAM[uredi | uredi izvor]

Svečanost povodom proizvodnje 10.000. Pionira u TAM, 9. marta 1957. godine. U gornjem levom uglu vidljiv je grafikon produktivnosti.

Prethodno je državni vrh doneo odluku da se proizvodha linija kamiona preseli u fabriku avionskih delova u Mariboru, u NR Sloveniji, osnovanu 1941/42. godine u Trećem rajhu. Fabrika je 31. decembra 1946. godine preimenovana u TAM — Tvornica automobila Maribor a već naredne godine proizvedeno je 27 kamiona Praga RN-13 pionir. Tokom 1948. i 1949. godine proizvedeno je 288 kamiona, a 1950. godine 446. Uporedna proizvodnja, u obe fabrike, prestala je 1950. godine, kada su iz IMR prosledili alat u Maribor. U TAM su proizvodili pionire do 1959. godine. Do tada je isporučeno korisnicima ukupno 17.416 vozila. Novi proizvodi TAM-a su bili modeli kamioni TAM 4500 i TAM 5000. Poslednja dva kamiona TAM Pionir su isključena iz inventara JNA 1972. godine

Galerija[uredi | uredi izvor]

  • Autobus Praga RN.
    Autobus Praga RN.
  • Vojni kamion Praga RN u Vazduhoplovnom muzeju u Pragu.
    Vojni kamion Praga RN u Vazduhoplovnom muzeju u Pragu.
  • Vatrogasni kamioni i vojni kamion Praga RN, Tehnički muzej u Brnu.
    Vatrogasni kamioni i vojni kamion Praga RN, Tehnički muzej u Brnu.
  • Topli obrok i TAM Pionir, 1961.
    Topli obrok i TAM Pionir, 1961.

Zanimljivosti[uredi | uredi izvor]

  • Kamioni Pionir su bili vodeće drumsko transportno vozilo u Jugoslaviji tokom 1950-ih i početkom 1960-ih. Kod ondašnjih generacija ostavio je veliki trag u kulturi sećanja. Pored toga, pionir se pojavljuje u brojnim domaćim igranim filmovima iz tog vremena.
Autobus IMR Pionir
  • U IMR-u su na osnovu kamiona IMR Pionir napravili autobus koji je proizveden u maloj seriji. Danas, najstariji sačuvan autobus domaće proizvodnje, ujedno i najstarije drumsko i putničko vozilo domaće proizvodnje, predstavlja autobus IMR Pionir iz 1950. godine.[5]
  • Jedan od najstarijih sačuvanih kamiona u Srbiji je Pakard model E nosivosti 4 tone proizveden 1915. godine i nalazi se u privatnoj kolekciji velikog ljubitelja drumskih vozila. Vojni kamion dodeljen je Srpskoj vojsci na Solunskom frontu 1917. godine.[6][7][8] (Video: Kamion Pakard E 1915.)
  • Godinu dana pre prestanka proizvodnje kamiona inžinjeri i radnici IMR-a osvajaju tehnologiju proizvodnje traktora. Tako su već 1949. godine proizveli i prvi jugoslovenski traktor Zadrugar T-08 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (30. novembar 2016). Iste godine, prvi prototipovi traktora Zadrugar T-08 sa benzinskim motorom izloženi su na Zagrebačkom velesajmu. Nakon 18 meseci osvojena je kompletna proizvodnja te je prva serija tih traktora isporučena poljoprivrednim organizacijama aprila 1951. godine. U traktor je ugrađen šestocilindrični bezinski motor koji je serijski proizvodila Industrija motora u Rakovici. Iskorišćeni su i upravljač, diferencijal i drugi elementi kamiona Pionir. Ova unifikacija motora domaćeg kamiona i traktora povoljno je ocenjena, jer je omogućavala lakše održavanje i obezbeđenje rezervnih delova. Do 1954. godine ukupno je proizvedeno 2520 traktora Zadrugar T-08. Jedan primerak prvog traktora domaće proizvodnje Zadrugar T-08 danas se čuva u Muzeju poljoprivrednih mašina u Kulpinu.
Kamon FAP 6G koji sa modelom FAP 4G spada u prve modele kamiona koje je proizvodila Fabrika automobila Priboj po licenci Saurer. To su bili prvi teški kamioni koji su se proizvodili u SFR Jugoslaviji.
  • U IMR-u su 1954. godine ovladali sa tehnologijom izrade dizel motora familije IM-03 (licenca engleske firme Perkins). Posle pregovora o kupovini licence sa stranim firmama Perkins, Ford, Dajc i Masej Ferguson doneta je odluka o saradnji sa Perkinsom P-4.
  • Naredne 1955. godine proizvode i prvi dizel traktor Zadrugar-dizel P1 čime ova fabrika daje nemerljiv doprinos uvođenju mehanizacije u poljoprivredu a samim time i ogromnom porastu obradivih površina u Jugoslaviji. Zanimljivo da su se ovi prvi traktori male snage palili na kurblu. Danas se jedan traktor Zadrugar-dizel P1 iz 1959. godine nalazi izložen Muzeju traktora, poljoprivrednih mašina i starih zanata u Novom Miloševu. U IMR-u se Zadrugar-dizel P1 serijski proizvodio do 1959. godine
  • Godine 1959. otpočinje proizvodnja traktora Zadrugar 50/1 (licenca Landini 60) (Video:Traktor Zadrugar 50 u radu). Kombinati kao nosioci poljoprivredne proizvodnje su do pojave traktora točkaša velike snage obrađivali svoje velike površine traktorima guseničarima. Otkupljena je licenca od italijanske firme Ansaldo za traktore guseničare TCA 60 i 70G. Montaža je obavljana u IMR, gde je od 1950. do 1955. godine montirano 1209 ovih traktora guseničara, a zatim je proizvodnja preneta u Industriju „14. oktobar” iz Kruševca. Za istu fabriku je tada ispitivan traktor guseničar „benfer buli”, čija je proizvodnja uglavnom bila usmerena na traktore namenjene građevinarstvu i rudarstvu, kao i traktori guseničari TG-50 i TG-75, namenjeni za rad u poljoprivredi, kao model TG-170, namenjen za „rigolovanje” zemljišta prilikom zasnivanje voćnjaka i vinograda. (Video:Traktor guseničar TG-170 u radu). Do pojave prvih kombajna džakaroša ‘Zmaj 780’ krajem 1950-ih, koji su se proizvodili u „IPM Zmaj“ po licenci poznate engleske firme Masej Haris, žetva se obavljala putem sistema žetelica-vršilica (Video: Zmaj 780 vršidba).[9][10] Vršilica se sastoji iz dve mašine, dreša koji obavlja vršidbu i odvojene parne lokomobile (parne mašine) koja pokreće dreš (Vršilica u radu na gumnu u Jugoslaviji – Dokumentarni nemi film iz 1938.)(Vidi još: Vršidba na guvnu sa konjima u Raškoj – Film iz 1904).[11] Kombajne džakaroše su kasnije zamenili kombajni bunkeraši.
  • Sa prestankom proizvodnje kamiona u IMR-u 1950. godine u Srbiji nisu prestala da se proizvode motorna vozila; naprotiv, došlo je do poleta i otvaranja drugih pogona ili do preorijentacije starih. Tako fabrika Ikarus u Zemunu uporedo sa proizvodnjom aviona počinje da se bavi proizvodnjom autobusa koja će kasnije postati glavna delatnost ovog starog preduzeća. Ipak, glavna auto-industrija razvila se izvan Beograda. U Priboju se 1953. godine otvara fabrika teških kamiona nove generacije tipa 4G i 5G nosivosti od 4 i 6 tona (licenca Saurer) koji su imali bolje performanse od veća tada zastarelog pionira (FAP - osvajač drumova, Dokumentarni film RTB-a iz 1989). Tokom postojanja Jugoslavije između konkurentnih preduzeća TAM-a i FAP-a razviće se pozitivno rivalstvo. Iste te godine, u Kragujevcu u namenskoj fabrici Zavod Crvena Zastava pokreće se montaža terenskih vozila Džip Vilis, dok naredne godine započinje proizvodnja terenca Zastave AP-55 kao i montaža prvih putničkih automobila Fiat 1400 BJ i 1100 B. Zastava 1955. godine pokreće proizvodnju putničkog automobila pristupačnog za široke narodne mase Zastava 600 (Video:Zastava 750 iz 1966.) poznat kao fića (licenca Fiat). Zanimljivost u drugoj polovini 20. veka predstavlja činjenica da su se u glavnom gradu Jugoslavije proizvodili traktori i kombajni dok su se u unutrašnjosti zemlje proizvodili automobili i kamioni.

Izvori[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Kamion praga – na balkanskim drumovima“, str. 27 , magazin „Odbrana“, Arsenal br. 27, Aleksandar Radić, 15. mart 2009.
  2. ^ „TOKOVI ISTORIJE“ Časopis „Instituta za noviju istoriju Srbije“, članak „Vojni faktor i izgradnja fabrike automobila u Kraljevini Jugoslaviji“, str. 21., Mr. Dalibor Denda, Beograd, avgust 2008.
  3. ^ „TOKOVI ISTORIJE“ Časopis „Instituta za noviju istoriju Srbije“, članak „Vojni faktor i izgradnja fabrike automobila u Kraljevini Jugoslaviji“, str. 24., Mr. Dalibor Denda, Beograd, avgust 2008.
  4. ^ „Kamion praga – na balkanskim drumovima“, str. 28 , magazin „Odbrana“, Arsenal br. 27, Aleksandar Radić, 15. mart 2009.
  5. ^ Srbija: Jubilej Mercedes Benca Arhivirano na sajtu Wayback Machine (2. april 2016), Auto portal Crne Gore.
  6. ^ Soluncu vratili život, Večernje novosti, Jelena Matijević, 7. jul 2014.
  7. ^ Od Solunskog fronta do Sajma automobila, RTS, 25. mart 2015.
  8. ^ Kamion ratnik Arhivirano na sajtu Wayback Machine (3. april 2016), vesti, Mira Švedić, 27. mart 2015, Zvaničan veb sajt Ministarstva odbrane Repubile Srbije.
  9. ^ Iz istorije žitnih kombajna[mrtva veza], Dnevnik, Slobodan Lazić, 6. jul 1980.
  10. ^ Priručnik za kombajnere, Mr inž. Lazar Tadić i mr inž. Nedeljko Malinović, Poljoprivredni fakultet u Novom Sadu, 1982.
  11. ^ Neko sakuplja značke, neko ploče... A ovaj čovek ima čak 50 poljoprivrednih mašina!, Telegraf, M. Raca, 19. oktobar 2014.

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Praga RN na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Прага_РН&oldid=26980012”