Kosmodrom

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Svitanje na kosmodromu Bajkonur (lansirna rampa Gagarinov start).
Svemirski centar Kenedi, Florida.
Kosmodrom Kuru, Francuska Gvajana.

Kosmodrom ili svemirska luka (svemirski centar) je mesto sa kojeg se lansiraju (ili na koje sleću) svemirske letelice, kao što u luku pristaju brodovi ili kao što sa aerodroma poleću/sleću avioni. Termin kosmodrom se najčešće koristi kada se govori o mestu sa kojeg se svemirske letelice lansiraju u orbitu oko Zemlje ili na međuplanetarne trajektorije, dok se termin svemirska luka (engl. spaceport), pored ove namene, koristi i za opis mesta sa kojeg se letelice lansiraju u suborbitalne trajektorije. Svemirske stanice ili buduće baze na Mesecu se ponekad nazivaju svemirske luke, naročito ako se koriste kao usputna stanica do neke sledeće destinacije.[1]

Termin lansirna rampa koristi se za bilo koje mesto sa kojeg se lanasira raketa (raketa-nosač). Više lasnirnih rampi obično se grupiše u jednom području, koje je opasano velikom sigurnosnom oblašću i koja se najčešće naziva raketna oblast ili oblast projektila (engl. rocket range, missile range). Ova oblast obuhvata prostor na Zemlji ispod putanje kojom se raketa kreće u letu, i postoji mogućnost da neke komponente rakete nakon odbacivanja (odvajanja od gornjih stepena) tu padnu. Stanice za praćenje se ponekad nalaze u ovoj oblasti kako bi se pratio napredak raketa tokom leta i sa njih primala telemetrija.

Veliki kosmodromi najčešće imaju više od jednog lansirnog kompleksa. Lansirni kompleks predstavlja mesto prilagođeno za poletanje jednog tipa rakete-nosača, i može imati više lasnirnih rampi. Razdaljina između dva lansirna kompleksa je najčešće velika zbog sigurnosnih razloga – udaljenosti između dve lasnirne rampe unutar jednog lasnirnog kompleksa je par stotina metara do najviše par kilometara, dok je udaljenost između dva lasnirna kompleksa najmanje par kilometara, a u slučaju najvećih kosmodroma i po više desetina kilometara). U okviru lasnirnog kompleksa često se nalaze i postrojenja za proizvodnju i skladištenje tečnih goriva (kiseonika, vodonika ili RP-1 goriva), ili u slučaju da se raketa pokreće motorima sa čvrstim gorivom postoje i postrojenja za obradu takvih raketnih motora. U nekim slučajevima u blizini lasirne rampe nalazi se i vodeni toranj u kojem se skladišti velika količina vode (ponekad i preko milion litara[2]) koja se pri poletanju rakete pod pritiskom istiskuje u rov kako bi se ublažila akustična energija koju proizvode motori.

Kosmodromi takođe najčešće poseduju i poletno-sletnu stazu za avione koji opslužuju kosmodrom. Avioni se najčešće koriste za transport svemirskih letelica i veštačkih satelita od mesta proizvodnje do mesta lasniranja, odnosno samog kosmodroma. Ove staze u nekim slučajevima služe i za povratak letelica iz svemira, kao što je to bio slučaj sa američkim spejs-šatlom ili sovjetskim Buranom. Kosmodrom takođe poseduje i mrežu puteva, upravnih zgrada i zgrada za stanovanje radnika i sopstvenu prugu po kojoj se kreću vozovi sa opremom. Neki kosmodromi koji se nalaze u priobalnom području poseduju i sopstvene luke, pa se segmenti raketa-nosača mogu dostavljati i vodenim putem. Pristup većini kosmodroma je ograničen zbog sigurnosnih razloga.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Prve rakete koje su prešle granicu svemira (visinu od 100 km) bile su nemačke V-2 rakete, lansirane iz Penemindea za vreme Drugog svetskog rata.[3] Po završetku rata, 70 celih raketa V-2 doneto je u SAD kako bi se testirale u Vajt Sendsu u Novom Meksiku. Od ovih 70 raketa, njih 47 dostiglo je visine između 100 i 213 kilometara.[4]

Fotografija Bajkonura koju je snimio američki špijunski avion U-2.

Prvi kosmodrom namenjen za lansiranje raketa-nosača bez ili sa ljudskom posadom, kosmodrom Bajkonur u južnom Kazahstanu, otvoren je 1955. godine i u početku ga je sovjetska vojska koristila za testiranje svojih projektila. Prvi orbitalni let sa ovog kosmodroma dogodio se 4. oktobra 1957. godine kada je raketa Sputnjik lansirala istoimeni satelit Sputnjik-1, ujedno i prvi veštački satelit koji je uspešno postavljen u orbitu oko Zemlje. Tačna lokacija kosmodroma dugo je skrivana od javnosti. Često se mislilo da se kosmodrom nalazi kod istoimenog rudarskog grada udaljenog 320 km. Tačna lokacija javnosti izvan SSSR-a obelodanjena je tek nakon što su špijunski avioni Lokid U-2 otkrili kosmodrom prateći železničke pruge u Kazahstanu, ali su sovjetske vlasti odbile to da potvrde čak i decenijama nakon toga.[5]

Prvo lansiranje sa ljudskom posadom sa Bajkonura dogodilo se 12. aprila 1961. godine, kada je Jurij Gagrin postao prvi čovek u svemiru i prvi čovek koji je ušao u orbitu oko Zemlje. Lansirna rampa sa koje je on poleteo, Rapma 1, dostigla je poseban simbolični značaj i često se naziva Gagarinov start. Bajkonur je bio primarni kosmodrom Sovjetskog saveza, a i danas ga koristi Rusija koja ima poseban ugovor sa Kazahstanom i godišnje ovoj državi plaća određenu svotu novca kako bi mogla da ga koristi.

Kao odgovor na rane uspehe Sovjetskog saveza, Sjedinjene Američke Države su izgradile veliki lasnirni kompleks kod Kejp Kanaverala na Foridi. Veliki broj lansiranja bespilotnih raketa, kao i prva lansiranja raketa-nosača sa ljudskom posadom dogodila su se iz Vazduhoplovne baze Kejp Kanaveral. Kasnije, kada se počelo sa projektom Apolo, u blizini ove baze namenski je izgrađen svemirski centar Kenedi, sa kojeg je u julu 1969. godine lansirana misija Apolo 11 čiji su članovi Nil Armstrong i Baz Oldrin postali prvi ljudi koji su kročili na Mesec. Nakon toga, centar Kenedi bio je baza za sva lansiranja spejs-šatla, kao i za većinu sletanja.

Kosmodrom Kuru u Francuskoj Gvajani je glavni centar za lansiranja raketa-nosača Evropske svemirske agencije. Ova lokacija ima dodatnu prednost – nalazi se samo 4° severno od ekvatora, tako da rakete mogu dostaviti u orbitu teret veće mase uz manju količinu goriva.

U oktobru 2003. godine sa kosmodroma Džiučien Kina je lansirala prvu raketu sa ljudskom posadom, i tako postala tek treća država koja je uspela da to postigne.

Odstupajući od tradicije, u junu 2004. godine je iz svemirske luke u pustinji Mohave (Kalifornija) poletela privatno finansirana letelica SpaceShipOne. Let je bio suborbitalni, ali je prešao granicu svemira, tako da je pilot letelice bio u svemiru. Ovim letom otvorena je nova stranica knjige svemirskih letova, u kojoj će značajnu ulogu igrati svemirski turizam. Brod SpaceShipOne je do određene visine podigla letelica nalik teretnom avionu, a zatim se brod odvojio i uz pomoć rakete dostigao granicu svemira.

Lokacija[uredi | uredi izvor]

Rakete-nosači teret mogu najlakše dostaviti u orbitu ukoliko se lasniraju sa ekvatora ka istoku, čime se maksimizuje pomoć Zemljine rotacione brzine, koja na ekvatoru iznosi 465 m/s (1.674,4 km/h). Lansiranje sa te lokacije takođe daje povoljnu orijentaciju za postavljanje tereta u geostacionarnu orbitu. Ovo ne važi pri lansiranju tereta u polarnu ili Molnija orbitu.

Nadmorska visina sa koje se lasnira raketa-nosač nije toliko bitan faktor jer se većina brzine pri lansiranju troši na postizanje horizontalne orbitalne brzine (raketa nakon poletanja ne leti vertikalno naviše, već ubrzo skreće i leti skoro horizontalno sa Zemljom, dobijajući malo na visini a mnogo na brzini). Da bi se raketa lasnirala sa veće nadmorske visine potrebno je izgraditi kosmodrom na visokim vrhovima planina, što nije ekonomski opravdano. Pozitivni efekti lasniranja sa veće nadmorske visine su malo manja vertikalna distanca koju raketa treba da savlada, manji otpor vazduha i manji atmosferski pritisak.

Mnogi kosmodromi su u stvari samo nadograđene vojne baze za lasniranje interkontinentalnih balističkih raketa, što nije baš idealno rešenje. Kosmodromi se grade što dalje od naseljenih centara, kako bi se smanjio rizik od povreda ljudi ukoliko dođe do eksplozije rakete. Idealno je da se kosmodrom nalazi na obali mora ili okeana kako bi se odbačeni stepeni rakete prizemljili na površinu vode, a ne na kopno gde je moguće da padnu na neko naselje. Kosmodromi su uglavnom dovoljno veliki da, čak i ukoliko dođe do eksplozije rakete pri poletanju, ne postoji mogućnost da ljudi budu u opasnosti, a uz to i da ne dođe do oštećenja na obližnjim lasnirnim rampama.

Vanzemaljske svemirske luke[uredi | uredi izvor]

Svemirski depo za dopunu goriva (umetničko viđenje).

Predloženo je da se svemirske luke izgrade na raznim lokacijama, među kojima su Mesec, Mars, niska Zemljina orbita, Sunce–Zemlja i Zemlja–Mesec Lagranžove tačke, kao i na drugim lokacijama širom Sunčevog sistema. Baza sa ljudskom posadom na Mesecu ili Marsu će, po definiciji, biti svemirska luka.[6] U istraživanju koje je 2012. godine sproveo Međunarodni svemirski univerzitet proučavani su ekonomski aspekti postavljanja svemirskih luka širom Sunčevog sistema, počevši od Zemlje i šireći se ka dubokom svemiru.[7] Na osnovu sprovedenih analiza, prvi korak bi bio postavljanje svemirske luke u nisku Zemljinu orbitu koja bi sužila kao tegljač i prevozila satelite iz ove u geostacionarnu orbitu, čime bi se troškovi lansiranja smanjili i do 44% (zavisno od rakete-nosača). Sledeći korak bio bi postavljanje svemirske luke na Mesečevu površinu koja bi pružala usluge kopanja zaliha leda na Mesecu i dostavljanja raketnog goriva do prve stanice u NZO. Ovako bi se ustalilo prisustvo ljudi na Mesecu i dodatno smanjili troškovi putovanja između Zemlje i Meseca. Treći korak bio bi postavljanje svemirske luke na marsovski mesec Fobos koja bi služila kao usputna stanica pred sletanje ljudskih misija na Mars, kao za dopunjavanje zaliha ljudskih misija ka spoljašnjem delu Sunčevog sistema ili pri njihovom povratku na Zemlju. Uz usluge vađenja ruda i dopune rezervoara, mreža ovakvih svemirskih luka mogle bi da posluže kao lokacije za proizvodnju i distribuciju energije, mesta na kojima se vrši sklapanje i popravka svemirskih brodova, komunikaciju, sklonište od kosmičkog zračenja ili logističku podršku.[8]

Kosmodromi sa kojih su lansirani ljudi[uredi | uredi izvor]

U tabeli ispod navedeni su kosmodromi i lansirni kompleksi sa kojih su uspešno sprovedena lansiranja ljudi u svemir (za granicu svemira uzima se Karmanova linija – visina od 100 km). Kosmodromi su sortirani po vremenu kada je lasniranje sa ljudskom posadom sprovedeno.

Lasniranje Apola 11
Lansiranje Sojuza
Kosmodrom Lansrini

kompleks

Raketa Letelica Br. letova Godine
Kosmodrom Bajkonur,

Kazahstan

Rapma 1 Vostok Vostok 1–6 6 orbitalnih 1961–1963.
Rapma 1 Voshod Voshod 1–2 2 orbitalna 1964–1965.
Rapma 1, 31 Sojuz Sojuz 1–40 † 37 orbitalnih 1967–1981.
Rapma 1, 31 Sojuz Sojuz-T 2–15 14 orbitalnih 1980–1986.
Rapma 1 Sojuz Sojuz-TM 2–34 33 orbitalna 1987–2002.
Rapma 1 Sojuz Sojuz-TMA 1–22 22 orbitalna 2002–2011.
Rapma 1 Sojuz Sojuz TMA-M 1–9 9 orbitalnih 2010–
Kejp Kanaveral,

Florida, SAD

LK5 Redstoun Merkjuri 3–4 2 suborbitalna 1961–1961.
LK14 Atlas Merkjuri 6–9 4 orbitalna 1962–1963.
LK19 Titan II Džemini 3–12 10 orbitalnih 1965–1966.
LK34 Saturn IB Apolo 7 1 orbitalan 1968–1968.
Svemirski centar Kenedi,

Florida, SAD

LK39 Saturn V Apolo 8–17 10 lun/orb 1968–1970.
LK39 Saturn IB Skjalab 2–4 3 orbitalna 1973–1974.
LK39 Saturn IB Apolo-Sojuz 1 orbitalan 1975–1975.
LK39 STS 1–135 ‡ Spejs-šatl 134 orbitalna 1981–2011.
Džiučien, Kina Oblast 4 Dugi marš 2F Šenzu 5–7, 9-10 5 orbitalnih 2003–

† Tri misije letelice Sojuz bile su bez posade i nisu uračunate (Sojuz 2, Sojuz 20 i Sojuz 34).

‡ STS-51-L (Čalendžer) nije stigao do orbite, pa nije uračunat. STS-107 (Kolumbija) je stigla u orbitu tako da je uračunata (nesreća se dogodila pri povratku u atmosferu).

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Arhivirana kopija”. Arhivirano iz originala 24. 12. 2014. g. Pristupljeno 24. 12. 2014. 
  2. ^ „Sound Suppression Water System Test” (na jeziku: (jezik: engleski)). NASA. Arhivirano iz originala 29. 06. 2011. g. Pristupljeno 3. 2. 2014. „Sproveden test sistema za prigušenje buke.” 
  3. ^ Dyson, Marianne J. (2007). Space and astronomy: decade by decade. Infobase Publishing. str. 95. ISBN 978-0-8160-5536-4. 
  4. ^ Ernst Stuhlinger, Enabling technology for space transportation (The Century of Space Science. str. 66, Kluwer, ISBN 978-0-7923-7196-0)
  5. ^ Russian Space Web on Baikonur
  6. ^ [Mendell, Wendell W. (1985). Lunar bases and space activities of the 21st century. Lunar and Planetary Institute. ISBN 978-0-942862-02-7. ]
  7. ^ http://www.oasisnext.com/ Arhivirano na sajtu Wayback Machine (24. decembar 2014), OASIS official website
  8. ^ „Arhivirana kopija”. Arhivirano iz originala 25. 01. 2014. g. Pristupljeno 24. 12. 2014. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Kosmodrom na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Космодром&oldid=26689683”