Прави вргањ
| Pravi vrganj | |
|---|---|
| |
| |
| B. edulis u šumi u blizini Rambujea, Fancuska | |
Naučna klasifikacija 
| |
| Domen: | Eukaryota |
| Carstvo: | Fungi |
| Tip: | Basidiomycota |
| Klasa: | Agaricomycetes |
| Red: | Boletales |
| Porodica: | Boletaceae |
| Rod: | Boletus |
| Vrsta: | B. edulis
|
| Binomno ime | |
| Boletus edulis | |
| Sinonimi[1] | |
Pravi vrganj ili hrastov vrganj ili samo vrganj (lat. Boletus edulis), jestiva je gljiva iz roda vrganja koju možemo naći u nižim krajevima unutrašnjosti ili višim krajevima submediterana. Ona raste na proplancima i obično na sunčanim obroncima prekrivenim mahovinom od leta do jeseni. Raste u Šumadiji, Bosanskoj Krajini, u okolini Banjaluke, u Slavoniji, na Kordunu i Baniji, tako da je vrlo čest. Raste kraj cerova i medunaca. U unutrašnjosti i na kiselim tlima, u submediteranskoj zoni na vapnencima, dolomitima i naročito na morenama. Često u društvu s panterkom (Amanita pantherina). Veoma je varijabilna vrsta, novija istraživanja govore da postoji oko 15 vrsta, podvrsta, varijeteta i formi identično sa Boletus edulis.[2]
Klobuk[uredi | uredi izvor]
Klobuk kod hrastovog vrgnja je veličine od 8-18-(25) centimetara. Kod mladih je poluloptast, većinom nepravilno kvrgav i izbrazdan. Kasnije u opštem obrisu je sve pravilnije kružno jastučast, ali i dalje sa prevojima i nabubrenjima, makar slabije izraženim: najstariji i sa spljoštenim tjemenom. Kožica je barem malo podvrnuta nad cjevčicama, suva, baršunasta i čak zrnasto- hrapava. Nikada ni za kišna vremena, ni kod starijih nije glatka a gotovo redovito i naborana. Boja je većinom umbrasmeđa, ali često i u jednom od sljedećih tonova: kestenjastosmeđa, crvenosmeđa poput hrastovog turčina ali bez bakarnog odsjaja; riđa poput lisičjeg krzna, okersmeđa poput lješnjaka, sivosmeđa kao karton. U svim fazama često sa bljeđim, ponekad gotovo bijelim partijama, prugama ili mrljama ali ne zonalno bijel uz kraj.[3]
Cjevčice[uredi | uredi izvor]
Cjevčice se nalaze kraće uz stručak. Tvore uzak ali dublji jarak. Duge su od 10-28 milimetara. Najprije su mliječnobijele, zatim žute, žutosmeđe i na kraju smeđe. Ni u jednoj fazi nisu zelene ni maslinaste kao kod drugih vrganja. Eventualno su tek s limunožutom primjesom u srednjoj fazi razvića.[3]
Pore[uredi | uredi izvor]
Pore su sitne, čak sitnije od 1 milimetra. Izodijametrične su, okrugle ili malo uglasto stisnute. Istobojne su s cjevčicama ali na prignječenim mjestima "porđaju".[3]
Otrusina[uredi | uredi izvor]
Otrusina je boje meda, smeđežuta bez maslinaste primjese.
Stručak[uredi | uredi izvor]
Stručak kod hrastovog vrgnja je veličine od 5-15/2-6(8) centimetara. U mladosti je više trbušast poput burenceta (često i širi od klobuka). Kod starijih više batinasto prema dnu zadebljan. Površina je prašinasta ili glatka, u osnovi prljavobijela ili češće kao lješnjak smeđa, cijelom dužinom osim bazalnog dijela pokrivena mrežicom, nešto izduljenih očica, već u vrhu tamnijom od osnove, dosta tamno (riđe)smeđom, unutar koje se nađu i guste tačkaste istobojne ljuspice: gore je većinom dosta reljefno izdignuta, ka dole sve plića ili čak naprosto samo tamnije boje. Bazalni dio je, kao i micelij, bijele boje.[3]
Meso[uredi | uredi izvor]
Meso kod ove gljive je debelo (i više od 2,5 cm). Kompaktno, gotovo tvrdo, sočno. Kod starijih gubi sočnost i postaje suvo, na kraju gotovo pamučasto meko pri kraju. Bijelo, pod kožicom proobojeno, ne mijenja boju ali je često u donjem dijelu klobuka. U gornjem dijelu stručka i u jednoj široj pruzi iznad cjevčica (vinski) crveno. Ukus ugodan, sladak.[3]
Mikroskopija[uredi | uredi izvor]
Spore u krupnijim granulama su žute. U plazmi su svjetloriđeružičaste; cilindrične ili vretenaste: 12-15/4-4,5-(4,75).[3]
Doba[uredi | uredi izvor]
V-XII na submediteranu, V-XI na kontinentu.
Slične vrste[uredi | uredi izvor]
Proljećni vrganj (Boletus reticulatus) koji raste na istim staništima, ima bijelu ili barem svjetliju mrežicu od osnove, većinom svjetliji klobuk koji se raspucava na polja te veće spore: 13-20/4,5-7,5. Pravi ili jesenji vrganj, (Boletus edulis) češći je kraj četinara nego lišćara, ima glatku kožicu; izvorno bijelu, koja posmeđuje od tjemena tako da mu je i u starosti kraj uokolo bar malo zonalno svjetliji.[3]
Jestivost[uredi | uredi izvor]
Ova gljiva je vrlo ukusna i izdašna tržišna gljiva. Naročito je prikladna za prženje. Mlađi komadi odlični su pohovani i na žaru, te i za kiseljenje. Mnogo se i suši.[3]
Nutritivni sastav[uredi | uredi izvor]
| Nutritivna vrednost na 100 g (3,5 oz) | |
|---|---|
| Energija | 3.424 kJ (818 kcal) |
1,70 g | |
7,39 g | |
| Vitamini | |
| Tiamin (B1) | (9%) 0,105 mg |
| Riboflavin (B2) | (8%) 0,092 mg |
| Niacin (B3) | (40%) 6,07 mg |
| Vitamin B5 | (53%) 2,64 mg |
| Vitamin B6 | (4%) 0,051 mg |
| Folat (B9) | (73%) 290 μg |
| Vitamin C | (5%) 4,21 mg |
| Minerali | |
| Kalcijum | (0%) 1,195 mg |
| Bakar | (39%) 0,786 mg |
| Gvožđe | (6%) 0,739 mg |
| Fosfor | (3%) 22,26 mg |
| Kalijum | (4%) 203,3 mg |
| Cink | (44%) 4,172 mg |
| |
| Procenti su grube procene zasnovane na američkim preporukama za odrasle. Izvor: NDb USDA | |
Boletus edulis predstavlja izvor hrane koji, iako nije bogat lako apsorbovanim ugljenim hidratima ili mastima, sadrži vitamine, minerale i dijetetska vlakna. Sveže pečurke sadrže preko 80% vlage,[5] mada objavljene vrednosti imaju tendenciju da se donekle razlikuju, jer na sadržaj vlage može da utiče temperatura okoline i relativna vlažnost tokom rasta i skladištenja, kao i relativna količina vode koja se može proizvesti usled normalnih metaboličkih procesesa tokom skladištenja.[6]
Ugljeni hidrati čine glavninu voćnih tela, sačinjavajući 9,23% sveže težine (pogledajte tabelu), i 65,4% suve težine.[5] Ugljeno hidratna komponenta sadrži monosaharide glukozu, manitol i α,α-trehalozu, polisaharid glikogen, i u vodi nerastvorni strukturni polisaharid hitin, koji sačinjava 80–90% suve materije ćelijskih zidova pečurki. Hitin, hemiceluloza, i ugljeni hidrati slični pektinu, sve od kojih ljudi ne mogu da vare, doprinose nutriciono poželjnoj visokoj proporciji nerastvornih vlakana u B. edulis.[7]
Ukupni sadržaj lipida, ili sirove masnoće, čini do 2,6% suve materije pečurki. Proporcija masnih kiselina (izražena kao % ukupnih masnih kiselina) je: palmitinska kiselina, 9,8%; stearinska kiselina, 2,7%; oleinska kiselina, 36,1%; linoleinska kiselina, 42,2%, i linolenska kiselina, 0,2%.[8][nb 1]
Uporedna studija aminokiselinskog sastava jedanaest portugalskih divljih jestivih vrsta pečurki je pokazala da Boletus edulis ima najviši ukupni aminokiselinski sadržaj,[nb 2] oko 2,3 g po 100 g suvih gljiva. Ova ukupna vrednost obuhvata celokupni komplement od 20 esencijalnih i neesencijalnih aminokiselina.[9] Analiza slobodnih aminokiselina (onih koje nisu vezane u proteinima) pokazala je da su glutamin i alanin glavne aminikiseline (savak od koji doprinosi sa 25%); jedna zasebna analiza je izvela zaključak da je lizin još jedno predominantno jedinjenje.[10]
Utvrđene vrednosti sastava i koncentracija metala u tragovima i minerala u Boletus edulis u znatnoj meri variraju, zato što pečurka bioakumulira različite elemente u različitim stepenima, i koncentracije elemenata u plodnim telima su često odraz koncentracije elementa u zemljištu iz koga su ubrana.[7] Generalno, B. edulis sadrži znatne iznose selena (13–17 ppm), tragove minerala koji su esencijalni za dobro zdravlje,[11] mada je biodostupnost selena izvedenog iz pečurki niska.[12] Cela voćna tela takođe sadrže 4,7 μg vitamina D2 po 100 g suve težine.[13] Relativno visok sadržaj ergosterola (pogledajte sledeću sekciju) voćnih tela može da učini gljivu nutriciono pragmatičnom za vegetarijance i vegane, koji bi inače imali ograničen unos vitamina D.[7]
Bioaktivna jedinjenja[uredi | uredi izvor]
Boletus edulis voćna tela sadrže oko 500 mg ergosterola na 100 g suve pečurke.[13] Ergosterol je sterolno jedinjenje koje je često prisutno u gljivama. Dodatno, voćna tela imaju oko 30 mg ergosterol peroksida na 100 g suve pečurke. Ergosterol peroksid je steroidni derivat sa širokim spektrom bioloških aktivnosti, uključujući antimikrobne i antiinflamatorne aktivnosti, i citotoksičnoast za razne tumorske ćelijske linije uzgajene na laboratorijskim kulturama.[14]
Ova pečurka isto tako sadrži protein koji vezuje šećere, ili lektin, koji ima afinitet za šećere ksiloza i melibioza. Lektin je mitogen — drugim rečima, on stimuliše ćelije da počnu proces ćelijske deobe, što dovodi do mitoze. Osim toga, lektin ima antivirusna svojstva: on inhibira enzim reverznu transkriptazu virusa ljudske imunodeficijencije.[15] Druge studije sugerišu da B. edulis isto tako ima antivirusno dejstvo protiv Vaccinia virusa[16] i virusa mozaika duvana gajenog u kulturi.[17] Antivirusna jedinjenja iz pečurki su predmet interesa u biomedicinskim istraživanjima zbog njihovog potencijala da unaprede razumevanje virusne replikacije, i kao novi lekovi za tretman virusnih bolesti.[18]
Plodna tela imaju visok antioksidativni kapacitet, verovatno usled kombinacije raznih organskih kiselina (kao što su oksalna, limunska, jabučna, sukcinska i fumarna), tokoferolnih, fenolnih jedinjenja[19] i alkaloida; najveća antioksidativna aktivnost je u gljivičnim kapama.[20] Osim toga, utvrđeno je da voćna tela imaju 528 mg antioksidansnog jedinjenja ergotioneina po kilogramu svežih pečurki; ta vrednost je najviša među mnoštvom testiranih prehrambenih proizvoda u jednoj studiji.[21] Prema nalazima mađarskih istraživanja iz 1950-ih ova pečurka ima antikancerska svojstva,[22] međutim kasnija istraživanja u SAD nisu podržala te nalaze.[23]
Galerija[uredi | uredi izvor]
-
-
Boletus edulis -
Boletus edulis EtgHollande -
Boletus edulis -
Boletus edulis -
Boletus edulis -
Boletus edulis -
Boletus edulis -
Boletus edulis -
Boletus edulis
Napomene[uredi | uredi izvor]
- ^ Uporedna indijska analiza proizvela je donekle različite vrednosti: ukupni lipidi, 3,3% suve materije; palmitinska kiselina, 21,6%; stearinska kiselina, 9,1%; oleinska kiselina, 31,1%; linoleinska kiselina, 33,8%, i linolenska kiselina, 1,7%. Izvor: Kavishree S, Hemavathy J, Lokesh BR, Shashirekha MN, Rajarathnam S. (2008). "Fat and fatty acids in Indian edible mushrooms". Food Chemistry 106: 597–602.
- ^ Druge vrste su bile Suillus bellinii, Suillus luteus, Suillus granulatus, Tricholomopsis rutilans, Hygrophorus agathosmus, Amanita rubescens, Russula cyanoxantha, Tricholoma equestre, Fistulina hepatica, i Cantharellus cibarius.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ „Boletus edulis Bull. 1782”. MycoBank. International Mycological Association. Pristupljeno 21. 10. 2010.
- ^ Uzelac, Branislav (2009). Gljive Srbije i zapadnog Balkana. Beograd: BGV logic.
- ^ a b v g d đ e ž Ključ za gljive; Ivan Focht; Itro "NAPRIJED"; Zagreb 1986.
- ^ Nutritional values are based on chemical analysis of Turkish specimens, conducted by Çaglarlrmak and colleagues at the Agricultural Faculty, Food Engineering Department, Gaziosmanpaşa University. Source: Çaglarlrmak N, Ünal K, Ötles S (2001). „Nutritional value of edible wild mushrooms collected from the Black Sea region of Turkey” (PDF). Micologia Aplicada International. 14 (1): 1—5.
- ^ a b Ouzouni PK, Riganakos KA (2006). „Nutritional value and metal content profile of Greek wild edible fungi”. Acta Alimentaria. 36 (1): 99—110. doi:10.1556/AAlim.36.2007.1.11.
- ^ Crisan EV, Sands A (1978). „Nutritional value”. Ur.: Chang ST, Hayes WA. The Biology and Cultivation of Edible Mushrooms. New York: Academic Press. str. 727-93. ISBN 978-0-12-168050-3.
- ^ a b v „Chemical composition and nutritional value of European species of wild growing mushrooms: a review”. Food Chemistry. 113 (1): 9—16. 2009. doi:10.1016/j.foodchem.2008.07.077.
|first1=zahteva|last1=u Authors list (pomoć) - ^ Pedneault K, Angers P, Gosselin A, Tweddell RJ (2006). „Fatty acid composition of lipids from mushrooms belonging to the family Boletaceae”. Mycological Research. 110 (Pt 10): 1179—83. PMID 16959482. doi:10.1016/j.mycres.2006.05.006.
- ^ Ribeiro B, Andrade PB, Silva BM, Baptista P, Seabra RM, Valento P (2008). „Comparative study on free amino acid composition of wild edible mushroom species”. Journal of Agricultural and Food Chemistry. 56 (22): 10973—79. PMID 18942845. doi:10.1021/jf802076p.
- ^ Tsai SY, Tsai HL, Mau JL (2008). „Non-volatile taste components of Agaricus blazei, Agrocybe cylindracea and Boletus edulis”. Food Chemistry. 107 (3): 977—83. doi:10.1016/j.foodchem.2007.07.080.
- ^ „Selenium in edible mushrooms”. Journal of Environmental Science and Health, Part C. 26 (3): 256—99. 2008. PMID 18781538. doi:10.1080/10590500802350086.
|first1=zahteva|last1=u Authors list (pomoć) - ^ „Bioavailability of selenium in mushrooms”. International Journal for Vitamin and Nutrition Research. 56 (3): 297—301. 1986. PMID 3781756.
|first1=zahteva|last1=u Authors list (pomoć) - ^ a b Mattila P, Lampi AM, Ronkainen R, Toivo J, Piironen V (2002). „Sterol and vitamin D2 contents in some wild and cultivated mushrooms”. Food Chemistry. 76 (3): 293—98. doi:10.1016/S0308-8146(01)00275-8.
- ^ Krzyczkowskia W, Malinowskaa E, Suchockib P, Klepsa J, Olejnikd M, Herold F (2008). „Isolation and quantitative determination of ergosterol peroxide in various edible mushroom species”. Food Chemistry. 113 (1): 351—55. doi:10.1016/j.foodchem.2008.06.075.
- ^ Zheng S, Li C, Ng TB, Wang HX (2007). „A lectin with mitogenic activity from the edible wild mushroom Boletus edulis”. Process Biochemistry. 42 (12): 1620—24. doi:10.1016/j.procbio.2007.09.004.
- ^ Kandefer-Szersen M, Kawecki Z, Salata B, Witek M (1980). „Mushrooms as a source of substances with antiviral activity”. Acta Mycologica (na jeziku: Polish). 16 (2): 215—20. ISSN 0001-625X.
- ^ Li D, Zhao WH, Kong BH, Ye M, Chen HR (2009). „Inhibition effects of the extract and polysaccharide in macrofungus on TMV”. Journal of Yunnan Agricultural University. 24 (2): 175—80. ISSN 1004-390X.
- ^ Piraino FF. (2006). „Emerging antiviral drugs from medicinal mushrooms”. International Journal of Medicinal Mushrooms. 8 (2): 101—14. ISSN 1521-9437. doi:10.1615/IntJMedMushr.v8.i2.20.
- ^ Shu-Yao T, Hui-Li T, Jeng-Leun Mau LW (2007). „Antioxidant properties of Agaricus blazei, Agrocybe cylindracea, and Boletus edulis”. Food Science and Technology. 40 (8): 1392—1402. doi:10.1016/j.lwt.2006.10.001.
- ^ B, Ribeiroa; Lopesa, R.; Andradea, P. B.; Seabraa, R. M.; Gonçalvesa, Baptistab P.; Quelhasa, I.; Valentão, P. (2008). „Comparative study of phytochemicals and antioxidant potential of wild edible mushroom caps and stipes”. Food Chemistry. 110 (1): 47—56. doi:10.1016/j.foodchem.2008.01.054.
- ^ Ey J, Schömig E, Taubert D (2007). „Dietary sources and antioxidant effects of ergothioneine”. Journal of Agricultural and Food Chemistry. 55 (16): 6466—74. PMID 17616140. doi:10.1021/jf071328f.
- ^ Byerrum RU, Clarke DA, Lucas EH, Ringler RL, Stevens JA, Stock CC (1957). „Tumor inhibitors in Boletus edulis and other holobasidiomycetes”. Antibiotics and Chemotherapy. 7 (1): 1—4. PMID 24544235.
- ^ Lamaison JL, Polese JM (2005). The Great Encyclopedia of Mushrooms. Koln, Germany: Könemann. str. 28. ISBN 978-3-8331-1239-3.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Lamaison JL, Polese JM (2005). The Great Encyclopedia of Mushrooms. Koln, Germany: Könemann. str. 28. ISBN 978-3-8331-1239-3.
- Crisan EV, Sands A (1978). „Nutritional value”. Ur.: Chang ST, Hayes WA. The Biology and Cultivation of Edible Mushrooms. New York: Academic Press. str. 727-93. ISBN 978-0-12-168050-3.
- Carluccio, A. (2003). The Complete Mushroom Book. London: Quadrille. ISBN 978-1-84400-040-1.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
