Grbaljska buna 1848.

Grbaljska buna iz 1848. godine, predstavlja jedan od mnogobrojnih ustanaka srpskog naroda na području Grblja, u današnjoj Crnoj Gori. Zbog teških poreza nametnutih od strane austrijskih vlasti, kao i povodom odluke Habzburške monarhije da svojim ustavom 25. aprila 1848. godine uvede parlamentarni režim koji ih doveo u nepovoljan položaj, ali i dugogodišnje netrpeljivosti prema stranoj austrijskoj vlasti, 26. jula 1848. Grbljani su krenuli u otvorenu pobunu. Uz pomoć svojih sunarodnika iz Crne Gore, uspeli su da potuku tamošnje austrijske trupe i da ih nateraju da se povuku u Kotor, što je tadašnjeg guvernera Kraljevine Dalmacije nateralo da pošalje svog izaslanika koji je poveo pregovore sa Grbljanima. Pregovori su uspešno završeni 18. oktobra, kada je postignut sporazum po kome su Grbljanima smanjeni porezi, a ustanici amnestirani.

Situacija u Habzburškoj monarhiji

Glavni članci: Revolucije 1848—1849. u Austrijskom carstvu i Bečka revolucija

Godine 1848. i 1849. su bile period pobuna i nereda u Evropi. Pobune su imale različite karaktere u zavisnosti od država i situacija, ali zajednički elementi pobuna bili su želja za većom samostalnošću, praćene liberalizmom i protiv-buržujskom orijentacijom. Za razliku od tadašnje Pruske ili Francuske, gde su revolucije uglavnom bile orijentisane ka borbi protiv neravnopravnosti između klasa, ili borbama za republikanskim uređenjem, u Habzburškoj monarhiji, one su imale više nacionalni, a zatim socijalni karakter. Habzburška monarhija, odnosno Austrijanci, pod svojom kontrolom su držali mnogobrojne narode. Zbog toga, podstaknuti pobunama širom Evrope, u Habzburškoj monarhiji izbija niz nacionalnih ustanaka u kome su tražene veće ili potpune autonomije u odnosu na samu austrijsku upravu. Takve su revolucija u Mađarskoj i Galiciji 1848. godine, a one su uključivale veliki broj naroda u Habzburškoj monarhiji poput Mađara, Srba, Čeha, Rumuna, Hrvata i drugih.

Stanje u Boki Kotorskoj pre ustanka

Nakon pada Mletačke republike 1797. godine, celokupno područje Boke Kotorske je potpalo pod vlast Habzburške monarhije, prema odredbama Kampoformiskog mira. Već 17. septembra 1804. godine, upravo u Grblju je izbio ustanak protiv austrijske uprave koja je želela da pregazi njihova stara prava i privilegije, ali su zbog snage pobune gde su pobunjenici okružili tvrđavu na Trojici i presekli sve puteve iz Kotora prema Budvi, Austrijanci popustili i potpisali sporazum sa Grbljanima. Nakon toga, zbog Napoleonovih osvajanja je Boka potpala pod francusku vlast, što je izazvalo Srbe iz Boke Kotorske, a i njihove susede, Srbe iz tadašnje Crne Gore, da krenu u sukob sa njima, pritom se u sukobima stavivši na stranu Rusije od koje su dobili podršku. Nakon niza francuskih poraza tokom 1812. i 1813. godine, uvidevši priliku za ujedinjenje, Bokelji i Crnogorci su organizovali lokalne skupštine, i na kraju jednu Centralnu komisiju na čijem čelu je bio srpski vladika Petar I Petrović Njegoš. Dobili su ponudu od Hrvata da se Dalmacija i Boka kao deo nje priključi Hrvatskoj i Slavoniji, čime bi se formirala Trojedna kraljevina (Trojednica) preko koje su Hrvati pod banom Josipom Jelačićem želeli da prošire uticaj na sve rimokatoličke Južne Slovene i izbore se za dodatnu samostalnost. Bokelji su, uz isticanje da nisu Dalmatinci već Bokelji, odbili tu ponudu, želeći prvo da se ujedine među sobom i sa ostalim Srbima, bez uticaja strane krune. Bokelji i Crnogorci su 23. oktobra 1813. godine proglasili ujednjenje Crne Gore i Boke Kotorske. Ipak, velike sile su 1814. godine potvrdile prava Habzburga, koja je potom ponovo obuhvatila Boku Kotorsku pod svojom krunom. Zbog uticaja vladika Srpske pravoslavne crkve sa Cetinja, austrijske vlasti su 1820. godine ukinule njegovu duhovnu vlast u Boki i prenele duhovnu jurisdikciju na pravoslavno-dalmatinskog Episkopa srpske crkve u Dalmaciji. Sve ovo je imalo velikog uticaja na odnose pravoslavnih Bokelja, a time i Grbljana, sa stranom austrijskom upravom, koja je postala nepopularna čak i kod rimokatolika.

Pobunjena Venecija započinje da vodi snažnu propagandu na prostore Dalmacije koji su nekada bili pod njihovom kontrolom. Uspeli su da se izbore da se Dalmacija ne izjasni za ujedinjenje sa Hrvatskom i Slavonijom koje su to učinile 1868. godine, što su na kraju i učinile sve opštine na tom delu, osim srpske opštine Obrovac koja je bila za ujedinjenje.

Da bi austrijske vlasti spasile Monarhiju od ovih delovanja, one su obnarodovale ustav 25. aprila 1848. godine, koji je predvideo formiranje Parlamenta, ministarske odgovornosti, te i pokrajinske staleže i određene slobode narodima unutar Monarhije.

Povodi i pripreme za ustanak

Fotografija Petra II Petrovića Njegoša, autora Anastasa Jovanovića, 1851.

Nekoliko godina zaredom, sve do godine ustanka, Grbalj su pogodile suša i neplodni periodi. I pored toga, Grbljani su morali da plaćaju visoke namete austrijskoj vlasti. Osim toga, nerešeni odnosi između Grbljana i Kotorana, pri čemu su u velikom delu Grblja još uvek vladali kmetski odnosi, dodatno su se pogoršali zbog 1848. godine. I pored molbi za deputacije koje su Grbljani slali za Zadar, koji je tada bio sedište formirane Kraljevine Dalmacije unutar Habzburške monarhije, a na kraju i za Beč, austrijske vlasti nisu pokazivale nikakvu nameru da popuste. Zbog toga, već u martu mesecu te godine, Grbljani počinju sa sporadičnim, ali odlučnim odbijanjem plaćanja poreza državi, do te mere da austrijske vlasti nisu želele da ulaze na područje Grblja. Sve ovo je dodatno doprinelo porastu netrpeljivosti Grbljana prema Monarhiji.

Donošenjem spomenutog ustava iz 1848. godine, trebalo je da smiri odnose u Boki Kotorskoj. Svaka opština je trebalo da bira delegate koji bi dalje imali glasačko pravo povodom Parlamenta. Ipak, s obzirom da bi delegati uglavnom bili imućniji domaćini, Grbalj sa svoim uglavnom seoskim stanovništvom je time doveden u neravnopravan položaj, ne samo i u poreskom sistemu, već i u delegatskom. Zbog toga je u samom Grblju pokrenuta rasprava. Sa jedne strane, dve knežine Gornjeg Grblja,Tujkovići i Ljubanovići su u početku podržale takav delegatski sistem. Sa druge strane, dve knežine Donjeg Grblja, Lazarevići i Bojkovići su zauzele protivan stav. Nakon više održanih zborova i dogovora, sve knežine su na kraju prihvatile stavove Donjeg Grblja. Time je izbor delegata u ostalim opštinama prošao u najboljem redu, dok je Grbalj bio izuzetak. Sve ovo, uz dodatan osećaj nemira i pogrešne procene da je Monarhiji došao kraj zbog velikih pobuna te godine, navelo je Grbljane da počnu da spremaju oružani ustanak.

Grbljani su tada poslali svoju delegaciju na Cetinje, želeći da upoznaju vladiku Petra II Petrovića Njegoša sa njihovim planovima za pobunu, očekujući njegovu pomoć. Na pomoć su računali, jer su znali sa kolikom oduševljenošću je vladika Njegoš posmatrao pobune njihovih sunarodnika na području Srpske Vojvodine. Osim toga, želeli su i podršku ako bi se Grbalj prisajedinio tadašnjoj Crnoj Gori, što su znali da je vladika i želeo. Ipak, vladika je savetovao Grbljanima da ostanu mirni, jer je želeo da računa na dobre odnose sa tadašnjom Habzburškom monarhijom.

Razlozi ovakvog vladičinog odgovora deluju donekle nejasni. Ipak, treba uvideti da je te godine iz Beograda stigla poruka koju je vladici preneo srpski diplomata i političar Matija Ban. Poruka je sadržala i širi politički plan koji se odnosio ne samo na problem Srpskog Vojvodstva i stvaranja Trojednice, već i na oslobođenje Bosne i Hercegovine od strane Srbije i Crne Gore i željama za konačno ujedinjenje Srba na tim teritorijama, kao i za ostvarivanjem dobrih odnosa sa Hrvatima. Zbog toga je crnogorskim predstavnicima, prema istoričaru dr Božidaru Vukotiću, onda bilo od velike važnosti da Crna Gora ostvari dobre odnose sa susednim Austrijancima, te je verovatno Grbaljska buna došla u nezgodan momenat. I pored svega toga, želja Grbljana za bunom je bila nezaustavljiva, i oni su započeli pripreme za ustanak.

Ustanak

Grbaljska buna je započeta 26. jula 1848, na dan kada je u Boki zakazan prvi izbor poslanika za Parlament.

Incident u Kotorskoj dvorani i pobune nakon toga

Okružni poglavar u Kotoru, Eduard Grije, (Eduard Grietz) dobio je krajem jula 1848. godine informacije da Grbljani planiraju da održe neke skupove i da dođu u Kotor u velikom broju, ali nije uspeo da sazna svrhu takvog okupljanja. Zbog mogućnosti nereda, naredio je da se pojača narodna straža i obavestio komandanta regularne vojske da vojska bude u stanju pripravnosti.

Na dan izbora, u opštinskoj dvorani su bili okupljeni svi članovi izborne komisije, sem delegata iz Paštrovića i Grbljana, koje su čekali. U nekom trenutku, jedan od predstavnika Grbljana, knez Vojin Bojković, ušao je u dvoranu sa još nekoliko Grbljana i održao govor u kojem je navodio bezakonja i nepravde koje se čine Grbljanima, da bi na kraju završio rekavši da Grbljani odbijaju da učestvuju u biranju poslanika. Tada mu je okružni poglavar odgovorio da su Grbljani pošli lošim putem i da treba da se ostave toga. Na to mu je knez Bojković odgovorio da će preneti to što mu je rekao svojim Grbljanima i napustio je dvoranu. Posle kraćeg vremena, ušla je veća grupa naoružanih Grbljana čime su popunili gotovo čitavu dvoranu. Pred poglavara je nastupio sada knez Stanko Ivov Lazarević, koji je u polučasovnom govoru izneo gotovo sve što je knez Bojković već naveo, ali sada uz veliko odobravanje Grbljana koji su bili prisutni. A zatim je govor završio kritikama na račun habzburškog cara i njegovih saradnika, uz opštu podršku prisutnih Grbljana koji su počeli da uzvikuju parole protiv okružnog poglavara. Uplašen tokom događaja, poglavar se povukao u pomoćnu sobu, a za njim i predsednik opštine Mato Netović. Tada je neko pozvao vojsku u pomoć i dat je znak za uzbunu, ali i pored toga, poglavar je naredio da vojska miruje. U pomoćnu sobu je ušlo nekoliko Kotorana koji su uspeli da ga evakuišu, a dvoranu su napustili gotovo svi delegati sem pojedinih Kotorana koji su bili dobri prijatelji Grbljana i koji su pokušavali da smire situaciju. Videvši da je poglavar pobegao, Grbljani su prošetali gradom, uzvikujući parole protiv njega, a zatim su se predveče vratili svojim kućama. O ovim događajima, poglavar Grije je sačinio detaljan izveštaj 29. jula, pod nazivom Species facti (Stvarno stanje). U njemu je preporučio da se u ovom postupku Grbljana otkrije karakter krivičnog dela.

Zbog preopterećenosti pobunama u celoj Monarhiji, austrijske vlasti su ćutke prešle preko ovog događaja, ali je Grije doneo zabranu Grbljanima da uđu u Kotor. Nezadovoljni situacijom, Grbljani su započeli planove da pobune čitavu Boku Kotorsku, pa su počeli sa organizovanjem sastanaka u Tivtu, Bijeloj i na ostrvu Sveti Đorđe kod Perasta. Ipak, nisu uspeli da dobiju podršku svih opštinskih predstavnika, jer su neki smatrali da nije vreme za pobunu. Ipak, ponudili su Grbljanima da se izdejstvuje opozovivanje zabrane ulaska Grbljana u Kotor, kao i da se poglavar odstrani iz Boke. Poglavar je pravdao svoje odluke zato što je 26. jula mogao da strada od pobunjenih Grbljana i tada je upućivao apele, ali i pretnje Grbljanima, da prestanu sa pobunama. Grbljani ga nisu poslušali.

Sukobi u Sutvaru i Tivtu

Zbog ovih događaja, austrijski guverner u Zadru, baron Turski, dao je naređenje da se pobuna uguši po svaku cenu. Kako apeli i pretnje nisu uspeli, donesena je odluka da se u septembru demonstrira imponzantna vojna sila Monarhije u Grblju. Iz Kotora, pukovnik Lic je krenuo sa 1500 vojnika, a u njegovoj pratnji je bio i sam Grije.

Oni su stigli u Sutvar 26. septembra. Nasuprot očekivanjima Lica, Grbljani ne samo da se nisu uplašili, već su krenuli u direktan okršaj sa Licovom vojskom. Saznavši za veliku austrijsku vojsku u Grblju, u pomoć im je pristiglo i oko 700 naoružanih Crnogoraca, kao Njegoševa podrška. Zbog snažnog otpora Grbljana i Crnogoraca, Lic je bio primoran da se povuče u pravcu Tivta, dok je Grije pobegao preko Trojice sa Kotor. Grbljani su se tada približili Tivtu i pozvali tamošnjeg glavara da se sastane sa njima. Kada je došao, od njega su zahtevali da se pridruži njihovoj pobuni, što on nije prihvatio. Nakon toga, Grbljani su zahtevali da im Tivćani bar donesu dovoljne količine hleba i vina, što su obećali da će platiti, a poglavar je to prihvatio. Posle dužeg vremena, postalo je izvesno da Tivćani neće doći, te je jedna grupa Crnogoraca sa nekoliko Grbljana krenula ka Tivtu da vidi šta je tome bio uzrok. Kada su se približili selu, na njih je iz jedne kuće otvorena vatra, pri čemu su poginuli dvojica Crnogoraca koji su posle pokopani kod crkve Sv. Agate u Tivtu.

Ustanici su zatim pokrenuli veliki napad na austrijsku vojsku u Tivtu. Okupaciona austrijska vojska se uz sporadične okršaje, povukla za Kotor, a ustanici su uspeli da zauzmu ceo Tivat. Ispostavilo se da je Tivat bio gotovo prazan. Ljuti zbog neodržane reči i time podršci upućenoj austrijskim vlastima, ustanici su opljačkali veći broj kuća u Tivtu, odnoseći oružje, odeću, nakit i posuđe. Kada je Njegoš dobio obaveštenja o pljačkama, poslao je pismo svome ujaku Vladu Prorokoviću sa Njeguša da objavi njegovu naredbu da se vrati sve što je ukradeno iz Tivta, uz pretnje strogim kaznama za one koji se ogluše o nju. Proroković je to i učinio, o čemu je posvedočio i na svom saslušanju u Poglavarstvu u Kotoru kada je naveo da su nakon naredbe ustanici koji su to učinili odmah vratili ono što su odneli.

Nakon toga, 28. septembra, ustanici su se povukli iz Tivta.

Pregovori i kraj ustanka

Uvidevši nemogućnost da ustanak uguši vojnom silom, guverner Turski je hitno uputio u Kotor svog izaslanika barona Getaldija da započne pregovore sa ustanicima. Uvidevši da su u borbi ostali sami, Grbljani su prihvatili pregovore. Nakon desetodnevnog pregovora, Getaldi je 18. oktobra konačno uspeo da postigne sporazum sa ustanicima. On je morao da popusti pred zahtevima Grbljana, te je dogovoreno da se Grblju smanje porezi uz zahtev da oni u toj opštini ne smeju da budu veći od poreza u drugim opštinama, a uz taj zahtev, amnestirani su i svi ustanici za događaje nakon 18. marta. U Kotoru su tog dana potpisali sporazum predstavnici civilne i vojne oblasti sa jedne, kao i predstavnici Grblja sa druge strane, kneževi Vojin Bojković, Andrija Lazarević, Đuro Mazarak i drugi.

Vidi još

• Bokeljski ustanak 1869.
• Grbalj
• Boka kotorska nakon pada Mletačke republike

Literatura

• Vukotić, Božidar (1988). Grbaljska buna 1848. godine. Beograd: Stručna knjiga. 
• Subotić, Đuro (1970). „Seljačke bune i narodni ustanci”. Kotor (monografija): 32—33. 
• Mikavica, Dejan; Vasin, Goran; Ninković, Nenad (2013). Istorija Srba u Crnoj Gori 1496-1918. Prometej. 

Spoljašnje veze

• Sajt Poreklo - Grbljani