Keltski jezici
| Keltski | |
|---|---|
| Geografska rasprostranjenost | Nekada široko zastupljeni u Evropi Danas samo u Ujedinjenom Kraljevstvu, Irskoj, Bretanji i na Ostrvu Men. |
| Jezička klasifikacija | Indoevropski
|
| Podpodela | |
| ISO 639-2 / 5 | cel |
| Glotolog | celt1248[1] |
 Najveće keltsko širenje 275. godine p. n. e
Luzitansko područje
Područje u kojem se keltski jezik govori u 21. veku | |
 | |
Keltski jezici potiču od prakeltskog i čine ogranak indoevropske grupe jezika. Termin keltski (Celtic) za oznaku jezičke grupe prvi je upotrebio Edvard Lujd, velški lingvista, 1707. Ranije je ovaj termin označavao plemena srednje Galije.
Tokom 1. milenijuma p. n. e. ovi jezici su bili zastupljeni u celoj Evropi – od Biskajskog zaliva i Severnog mora, dolinama Rajne i Dunava, pa do Crnog mora, severa Balkanskog poluostrva i Male Azije (Galatija). Danas se keltski jezici govore samo u nekim delovima Velike Britanije, Irske, na Ostrvu Men, Kejp Bretonu, Patagoniji i poluostrvu Bretanja u Francuskoj. Do upotrebe keltskih jezika van Evrope – Kejp Breton i Patagonija – došlo je u moderno vreme.
U svim oblastima keltski jezici su u manjinskoj upotrebi.
Podela[uredi | uredi izvor]
Prakeltski se tokom istorije podelio u četiri pod-grupe:
- galski i srodni jezici – leptonski, norijski i galatijski. Ovi jezici su nekada govoreni u širokom pojasu od Francuske do Turske i od Belgije do severne Italije. Danas su ovo iščezli jezici.
- keltiberijski, kojim se pričalo na Iberijskom poluostrvu. Lusitanijski je, takođe, najverovatnije bio keltski jezik ove podgrupe. Ovi jezici su danas takođe iščezli.
- gelski jezici ili gojdelski jezici koji podrazumevaju irski, škotski i manks. Jedno vreme se irski jezik govorio na jugozapadnoj obali Engleske i na severnoj i južnoj obali Velsa.
- britonski (takođe britanski ili britonik) koji uključuje velški, bretonski, korniški, kambrijski, hipotetički ivernijski i najverovatnije piktski.
Izučavanje ovih jezika je konsutabilna i nesigurna grana jer nedostaju direktni izvori.
Izvesan broj naučnika ovu jezičku grupu deli na kontinentalne keltske jezike i ostrvske keltske jezike, tvrdeći da su razlike između gelskih i britonskih jezika nastale nakon odvajanja jezika od kontinentalne grupe. Druga grupa naučnika razlikuje pi-keltski (P-Celtic) i kju-keltski (Q-Celtic), gde su svi kontinentalni keltski jezici osim keltiberijskog svrstani u pi-keltsku grupu.
Po pi-kju klasifikaciji prvi jezik koji se izdvojio iz prakeltskog je bio gelski, budući da ima neke arhaične karakteristike. Po kontinentalno-ostrvskoj klasifikaciji do razdvajanja gelskih i britonskih jezika je došlo tek nakon kontinentalno-ostrvske podele.
Izgovor[uredi | uredi izvor]
Termin celtic se izgovara ili keltik ili seltik, i dok su oba izgovora tačna, keltik je češći.
Klasifikacija[uredi | uredi izvor]
Postoje dve klasifikacije keltskih jezika:
- pi-kju klasifikacija je starija i zasniva se na prelazu kw iz prakeltskog u p (pi-grupa) ili k (kju-grupa). Primer za ovu promenu je prakeltski glagol kwrin - kupiti, koji je postao pryn u velškom, a cren u staroirskom. Jedan od zastupnika ove teorije je K. H. Šmit. Protivnici ove teorije kritikuju podelu koja se zasniva samo na jednoj tezi.
- kontinentalno-ostrvska klasifikacija tretira galski i keltiberijski kao kontinentalne keltske jezike. Zastupnici ove teorije ističu zajedničke razlike ostrvskih jezika u odnosu na kontinentalne uključujući tu modularne predloge, red reči u rečenici i druge razlike. Jedan od zastupnika ove teorije je Kim Mek Kon.
Obe ove teorije imaju kvalitetne argumente i svoje zastupnike, ali i slabosti.
Kad se govori o modernim keltskim jezicima, budući da je kontinentalna grupa iščezla, gelski jezici bi bili predstavnici pi-grupe, a britonski predstavnici kju-grupe.
Kako izgleda stablo keltskih jezika zavisi od zastupane klasifikacije.
|
Ostrvsko/kontinentalna hipoteza
|
Pi-keltski/kju-keltski hipoteza
|
Istorijski razvoj keltskih jezika[uredi | uredi izvor]
Prakeltski ili zajednički keltski (Proto-Celtic, Common Celtic) je predak svih poznatih keltskih jezika. Njegova leksikografija može biti pouzdano rekonstruisana putem komparativnog metoda istorijske lingvistike.
Prakeltski pripada indoevropskoj jezičkoj grupi i prvi je jezik ove grupe koji se raširio na severozapad do atlantske Evrope.
Lingvisti su došli do zaključka da je prakeltski imao tri roda (muški, ženski i srednji), tri broja (jedninu, dvojinu i množinu) i od pet do osam padeža u zavisnosti od reči (nominativ, vokativ, akuzativ, genitiv, dativ, ablativ, instrumental i lokativ).
Naučnici se ne mogu složiti oko toga kada je prakeltski postao poseban jezik, ali je izvesno da je to bilo između 7. i 5. milenijuma p. n. e. Bio je u upotrebi najverovatnije do 9. veka p. n. e.
Kontinentalni keltski jezici[uredi | uredi izvor]
Kontinentalni keltski jezici (Continental Celtic) je moderno ime za grupu keltskih jezika koji su govoreni u kontinentalnoj Evropi i koji su danas iščezli. Bili su rasprostranjeni od Iberijskog do Balkanskog poluostrva i u Maloj Aziji. Potisnuli su ih germanski i romanski jezici. Iako je verovatno da su Kelti u ovoj oblasti koristili desetine jezika i narečja, samo ih je šest naučno potvrđeno:
Galski jezik[uredi | uredi izvor]
Galski jezik (Gaulish, Gallic) je jezik govoren u Galiji pre vulgarnog latinskog. Prema Juliju Cezaru bio je jedan od tri jezika govorena u ovoj oblasti. Galski jezik je poznat iz nekoliko stotina zapisa na kamenu, keramici i istorijskim artefaktima, kao i na novčićima. Po Grguru Turskom, govoren je do 6. veka.
Leptonski jezik[uredi | uredi izvor]
Leptnoski jezik ili leptonik (Lepontic) je govoren sa južne strane Alpa između 8. i 5. veka p. n. e.. Poznat je samo kroz nekoliko zapisa na luganskom alfabetu, jednom od pet severnoitalijanskih alfabeta.
Norijski jezik[uredi | uredi izvor]
Norijski ili istočnokeltski jezik (Noric, Eastern Celtic) je govoren od 4. veka p. n. e. do 1. ili 2. veka u rimskoj provniciji Norik, na prostoru današnje Austrije i Slovenije. Poznat je samo iz dva zapisa – jedan nađen u Grafenštajnu (Austrija), a drugi u Ptuju (Slovenija).
Galatijski jezik[uredi | uredi izvor]
Galatijski jezik (Galatian) je govoren od 3. veka p. n. e. do 4. veka u Galatiji u Maloj Aziji, na prostoru današnje Turske. Zapisi o ovom jeziku su ostali u nekoliko glosa i komentara klasičnih rimskih istoričara.
Keltiberijski jezik[uredi | uredi izvor]
Keltiberijski jezik, takođe poznat kao hispano-keltski (Celtiberian, Hispano-Celtic) je iščezli keltski jezik koji je bio zastupljen na Iberijskom poluostrvu između reka Duro, Taho, Hukar, Turije i Ebra. O ovom jeziku svedoči gotovo dve stotine zapisa iz 2. i 1. veka p. n. e, mahom pisanih keltiberijskim pismom, ali i latinksim alfabetom.
Ostrvski keltski jezici[uredi | uredi izvor]
Termin ostrvski keltski (Insular Celtic) se odnosi na govorno područje ovih jezika: ostrva Irsku i Veliku Britaniju, nasuprot iščezlim kontinentalnim keltskim jezicima.
Gelski jezici[uredi | uredi izvor]
Gelski ili gojdelski jezici (Goidelic languages, Gaelic languages, Gaelic) su govoreni na području Irske, Škotske, Ostrva Men i Kanade.
Primitivni irski jezik[uredi | uredi izvor]
Primitivni irski jezik (Primitive Irish) je najstariji poznati gelski jezik. Zapisi na njemu datiraju iz 4. veka, a bio je u upotrebi najverovatnije do 6. veka, kad ga je zamenio staroirski jezik. Pisan je ogamskim alfabetom.
Staroirski jezik[uredi | uredi izvor]
Staroirski jezik (Old Irish) je sačuvan u zapisima na marginama latinskih religijskih spisa između 6. i 10. veka. Govoren je u oblasti današnje Irske, Škotske, Ostrvu Men i delovima Velsa, a evoluirao je tokom 10. veka u srednjovekovni irski.
Srednjovekovni irski jezik[uredi | uredi izvor]
Srednjovekovni irski jezik (Middle Irish) je direktni predak modernih gelskih jezika. Bio je u upotrebi od 10. do 12. veka. Značajan broj književnih dela na srednjovekovnom irskom je sačuvan do današnjih dana, a isti je slučaj i sa najstarijim irskim zakonima.
Irski jezik[uredi | uredi izvor]
Irski jezik ili geile (Irish, Gaeilge) počinje da se govori u 13. veku. Govori se u Irskoj i Severnoj Irskoj. Ima nekoliko dijalekata: minsterski, konatski i alsterski, a osim toga i an kadean – zvanični dijalekt, usvojen radi unifikacije jezika. Irski jezik je jedan od zvaničnih jezika Evropske unije.
Škotski gelski jezik[uredi | uredi izvor]
Škotski gelski jezik, kaitlik (Scottish Gaelic, Gàidhlig) je zvanični jezik Škotske, zajedno sa engleskim. Međutim, kao govorni jezik je u upotrebi u severnim i zapadnim delovima Škotske i na Hebridima. Iako je početkom 20. veka, škotski gelik bio govorni jezik čitavog Škotskog pobrđa, danas je u izumiranju.
Manks[uredi | uredi izvor]
Manks ili manks gelski jezik, gilg (Manx, Gaelg, Gailck, Manx Gaelic, Yn Ghaelg, Yn Ghailck), je govorni jezik Ostrva Man. Mada se razvio iz staroirskog jezika, ima svoje osobenosti, što ga čini zasebnim jezikom. Početkom 19. veka je još uvek bio glavni govorni jezik Ostrva Man, da bi u drugoj polovini 20. veka gotovo iščezao, što je dovelo do porasta interesovanja za ovim jezikom, te ja danas u svim školama Ostrva Men obaveza predmet, a u izvesnom broju srednjih i osnovnih škola su sva predavanja na manksu.
Britonski jezici[uredi | uredi izvor]
Britonski jezici (Brythonic languages, Brittonic languages, British languages) su jedna od dve grupe ostrvskih keltskih jezika. Termin brythonic je prvi put upotrebio ser Džon Rajs, velški profesor keltskih jezika.
Britonski jezici su se govorili u Kornvolu, Velsu i Bretanji, a prošireni su i u Patagoniju.
Piktski jezik[uredi | uredi izvor]
Piktski jezik (Pictish) je bio jezik Pikta, govoren u severnoj i srednjoj Škotskoj od 9. veka do ranog srednjeg veka. Pretpostavlja se da je u vreme najveće rasprostranjenosti govoren od Šetlandskih ostrva do Fajfa.
Britski jezik[uredi | uredi izvor]
Britski ili britanski (keltski) jezik (Brittonic, British (Celtic)) je govoren u Engleskoj, Velsu i južnoj Škotskoj. Prema Juliju Cezaru, bio je sličan jeziku kojim je govoreno u centralnoj Galiji. Tokom rimske vladavine britanski jezik je modifikovan pod uticajem latinskog. Nije sigurno kada je ovaj jezik počeo da se upotrebljava, ali je iščezao u potpunosti oko 7. veka.
Kambrijski jezik[uredi | uredi izvor]
Kambrijski jezik (Cumbric) je govoren u severnoj Engleskoj i južnoj Škotskoj. Istoričari smatraju da se najverovatnije proširo do Jorkšira, te iščezao tokom 11. i početkom 12. veka, kada je poluslobodno Kraljevstvo Stratkajd postalo deo škotskog kraljevstva.
Starovelški jezik[uredi | uredi izvor]
Starovelški jezik (Old Welsh, Hen Gymraeg) se razvio iz britonskog jezika. Govoren je u Velsu, ali i drugim delovima Velike Britanije od 7. do 12. veka. Iz ovog perioda je sačuvano dosta poezije i nešto proze. Najstariji sačuvani zapis je sa početka 8. veka i nalazi se na nadgrobnoj ploči u Tivinskoj crkvi.
Srednjovekovni velški jezik[uredi | uredi izvor]
Srednjovekovni velški jezik (Middle Welsh, Cymraeg Canol, Kymraec) se razvio iz starovelškog, a govoren je u Velsu od 12. do 14. veka. Najstariji očuvani zapisi Mabinogiona, zbirke priča, su na srednjovekovnom velškom, mada su same priče znatno starije. Osim toga, većina velških zakona je na ovom jeziku.
Ortografija nije bila standardizovana, te postoje velike razlike u pisanju od manuskripta do manuskripta. Fonologija srednjovekovnog velškog je slična sa fonologijom modernog velškog jezika.
Velški jezik[uredi | uredi izvor]
Velški jezik, kemreg ili i gemreg (Welsh, Cymraeg, y Gymraeg) se govori u Velsu i u Engleskoj na englesko-velškoj granici. Pored toga postoje i velške imigrantske zajednice u Patagoniji, SAD, Kanadi, Australiji i na Novom Zelandu koje se služe ovim jezikom. Za preko 750.000 ljudi velški je maternji jezik.
Jugozapadni britonski jezik[uredi | uredi izvor]
Jugozapadni britonski jezik (Southwestern Brythonic) je bio u upotrebi od 577. p. n. e, nakon bitke kod Dorama, a u pojedinim delovima Velike Britanije je govoren i do 12. veka.
Bretonski jezik[uredi | uredi izvor]
Bretonski jezik, brezonik (Breton, Brezhoneg) je keltski jezik koji se i danas govori u delovima Bretanje (većinom u donjoj Bretanji), u Francuskoj. Do 12. veka je bio jezik elite, nakon toga je govoren mahom u zapadnoj Bretanji, a onda je buržoazija polako usvojila francuski. Literatura se do 15. veka pisala na latinskom, a potom na francuskom, tako da danas ima veoma malo pisanih dokumenata na bretonskom.
Korniški jezik[uredi | uredi izvor]
Korniški jezik, kernovek, kernevek ili karnoak (Cornish, Kernowek, Kernewek, Curnoack) je govoren u Kornvolu do 18. veka i zatim ponovo zaživeo u 20. veku.
Uticaj keltskih jezika[uredi | uredi izvor]
Budući da je istorija keltskih jezika duga i da su govoreni širom Evrope, značajan je i uticaj koji su imali na druge jezike, dovevši do nastanka mešanih jezika, ali i do usvajanja velikog broja keltskih reči u drugim jezicima.
- bandži jezik (Bungee) je mešavina škotskog gelika i indijanskog kri jezika. Govoren je u zapadnoj Kanadi do sredine 20. veka
- šelta (Shelta, Gammen, Sheldru, Pavee) je mešavina irskog i romskog jezika.
- kombinacije romskog i velškog jezika, govorene su u Velsu
- preko 4000 keltskih reči su deo srpskog jezika
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin; Bank, Sebastian, ur. (2016). „Celtic”. Glottolog 2.7. Jena: Max Planck Institute for the Science of Human History.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
| Ostale | |
