Komunistička partija Jugoslavije tokom Velike čistke

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Tokom Staljinove Velike čistke 1937—1939, gotovo cjelokupno rukovodstvo Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) streljano je u Moskvi, nakon čega je vođstvo preuzeo Josip Broz Tito.

Razmjere staljinističke čistke u KPJ bile su monstruozne. Od oko 900 jugoslovenskih komunista u Sovjetskom Savezu, najmanje 800 je uhapšeno, od čega je samo oko 40 preživelo sovjetske gulage.[1] Procjenjuje se da je tokom Velike čistke ubijeno oko 600[2]—700[3] članova KPJ, uključujući veliki broj osnivača i gotovo cjelokupno dotadašnje rukovodstvo.[2][4] U Moskvi su streljani svi dotadašnji generalni sekretari KPJ: Filip Filipović, Sima Marković, Đuro Cvijić, Jovan Mališić i aktuelni Milan Gorkić, osim Triše Kaclerovića, koji se na vrijeme povukao iz politike. Pored toga, strijeljana su i dva sekretara Saveza komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ) (Nikola Kotur i Grgur Vujović), kao i veliki broj rukovodilaca KPJ, članova Centralnog komiteta i Politbiroa.[2]

Od samog početka rukovodstvo KPJ je snažno podržavalo Staljinove čistke, iako je kasnije žestoko stradalo u njima.[5] Naročito je slikovit primjer generalnog sekretara KPJ Milana Gorkića, koji je veličao moskovske procese i Staljinovo strijeljanje „špijuna—izdajnika” bez pardona.[6] Pozvan u Moskvu 1937, gdje je uhapšen i osuđen kao gestapovski špijun i kasnije strijeljan.

Nakon likvidacije dotadašnjeg jugoslovenskog rukovodstva, Tita je Komitet postavio za šefa KPJ. Likvidacijom članak CK Milana Gorkića 1937. i imenovanjem Tita za generalnog sekretara 1940. (a ne 1937, kako se tvrdilo u službenim legendama) kulminira period rigidne staljinizacije KPJ.[4] Ove dalekosežne promjene sprovedene su bez izjašnjavanja članstva i sazivanja kongresa, pukim fizičkim likvidacijama dotadašnjih rukovodilaca.

Velika čistka u KPJ je najvećim dijelom prećutana u jugoslovenskoj istoriografiji, a za nju su korišćeni eufemizmi kao „likvidacija frakcionaštva”, „reorganizacija rukovodstva”,[7] „ozdravljenje partije”[8] i sl.

Pozadina[uredi | uredi izvor]

Stanje u KPJ[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Aprilski plenum CK KPJ (1936)

Sredinom tridesetih godina, KPJ je nakon deceniju i po progona u Kraljevini Jugoslaviji, od jedne od najjačih partija svedena na svega oko 1500 aktivnih članova.[9] Zbog policijskog progona u zemlji donijeta je odluka da se rukovodstvo partije spašava emigracijom u Sovjetski Savez. Međutim, u Sovjetskom Savezu su tridesetih godina započele staljinističke čiste, pa su neki od jugoslovenskih komunista zbog podrške sovjetskoj opoziciji (Ante Ciliga, Voja Vujović i drugi) ubrzo pali u nemilost.

Istovremeno, u godinama podzemnog rada partiju potresaju unutrašnji sukobi, kongres nije održan od 1928, a rukovodstvo je postavljala Kominterna. Na aprilskom plenumu CK KPJ 1936. u vrhu KPJ dolazi do protivljenja generalnom sekretaru Milanu Gorkiću, koga je postavila Kominterna.

Pored svega, većina rukovodilaca KPJ je i dalje čvrsto stajala na Staljinovoj strani.

Staljinova „čistka”[uredi | uredi izvor]

Glavni članci: Jugoslovenska politička emigracija u Sovjetskom Savezu, Moskovska suđenja i Velika čistka

Velika čistka je bila kampanja terora u Sovjetskom Savezu u periodu 1936—1938. Ovu kampanju je zamislio i njome upravljao Josif Staljin. Počela je „čišćenjem” Komunističke partije i vladinih zvaničnika, a nastavljeno sa strijeljanjem vođstva Crvene armije i represijom seljaka. Obilježile su je jak policijski nadzor, rasprostranjena paranoja od „špijuna”, zatvori i pogubljenja.

Moskovska Pravda donijela u julu 1937. seriju članaka pod naslovom Špijunska Internacionala u kojoj se svi strani komunisti ili socijalisti, koji su kritikovali Staljinov režim, nazivaju trockistima i špijunima.[10] Istovremeno, vijesti iz moskovske Pravde stizale su „s beskrajnim svakodnevnim nizom smrtnih osuda”.[11] Razni karijeristi i provokatori našli su pogodan teren da se u novoj situaciji svete ili popnu u birokratskoj staljinskoj hijerarhiji.[2]

Staljinističke čistke su posebno teško pogodile jugoslovensku, poljsku, njemačku i druge ilegalne emigracije u Moskvi. Sovjetska tajna policija NKVD sumnjičila je emigrante, tražila im da pišu izjave jedni o drugim, ispitivala, hapsila i strijeljala. Francuzi, Englezi i Amerikanci nisu proganjani, jer su iza njih stale njihove vlade i partije, koje su bile legalne.[12]

Čistka je naročito pogodila KPJ, gdje su „slične individue odigrale svoje nedostojne uloge provokatora i doprinijeli da se otjera skoro sve partijsko vođstvo u smrt ili u Sibir”. Istaknuti komunisti su lažno optuživani da su „trockisti” i „agenti policije”. Psihoza gonjenja prenijeta je iz Moskve i u druge zemlje, pa je čak doprla i na robiju u Sremskoj Mitrovici. Partijski rukovodioci u zatvoru su označavali pojedince kao „trockiste”, nakon čega su ih tukli, isključivali iz „kolektiva” i maltretirali u zatvoru. Međutim, u Jugoslaviji uopšte nije postojao trockistički pokret, pa su izmišljana imena, izmišljane akcije.[2] Borba protiv trockizma u Kominterni i KPJ zapravo je bila kodno ime borbe staljinističke birokratije protiv kontinuiteta revolucionarnih proleterskih tradicija.[4]

Pogibija Parovića u Španiji[uredi | uredi izvor]

Glavni članci: Jugosloveni u Španskom građanskom ratu i Barselonski kongres KPJ
Beživotno tijelo Blagoja Parovića, kandidata za organizacionog sekretara KPJ.

U vrijeme velike staljinističke čistke u KPJ, jugoslovenski komunisti, dobrovoljci u Španskom građanskom ratu, na Berlinskom kongresu izjasnili su se protiv Titovog preuzimanja CK KPJ i za to kandidovali Blagoja Parovića. Nakon toga su svi oni optuženi za „trockizam”.[4]

Blagoje Parović je poginuo 6. jul 1937. pod nerazjašnjenim okolnostima u Španiji.[13] Ubijen je 6. jula 1937. u sumrak pokraj jednog sela blizu Madrida.[14] Prema službenoj verziji, poginuo je u borbi protiv španskih nacionalista kod Viljanueve de la Kanjade, tokom bitke za Madrid. Prema drugoj verziji, likvidirao ga je Vlajko Begović, jedan od egzekutora NKVD-a.[4] Kao dokaz tome navodi se činjenica da je Begović fotografisao mrtvog Parovića neposredno poslije ubistva i ta slika je navodno predata Josipu Brozu kao dokaz.[15] Takođe se navodi da ugao snimanja fotografije — s lica, iznad tijela ubijenog — pokazuje da fotografija nije napravljena iz pijeteta prema pokojniku, nego da bi se dokazalo da je zadatak izvršen.[14]

Likvidacija Gorkića u Moskvi[uredi | uredi izvor]

Vidi još: Milan Gorkić

Kao visoki rukovodilac KPJ Milan Gorkić je snažno podržavao i „gurao” Tita još otkad se ovaj pojavio u Beču 1934. godine. U razdoblju 1935—1937. nije bilo sukoba o načinu rada između njih dvojice, oni su se odlično slagali i dijelili iste stavove. Postepeno se, u atmosferi staljinističkih čistki, gdje se svi međusobno sumnjiče, odnos među njima kvario.[16]

Josip Broz Tito je imenovan za organizacionog sekretara CK KPJ 1936; time je postao drugi čovjek partije, kao zamjenik Milana Gorkića koji je postao generalni sekretar. U maju 1937. Tito je formirao u zemlji privremeno rukovodstvo.[17] Prema Miroslavu Krleži, Tito se vratio u zemlju tek u jesen.[11]

Krajem jula 1937, u najvećoj jugoslovenskoj kampanji protiv „trockističkih i buharinskih hijena”, Kominterna poziva u Moskvu Milana Gorkića. Ne sumnjajući šta ga tamo čeka, i računajući na svoje dobre veze u Kominterni, otputovao je u Moskvu bez odlaganja i na samoj stanici uhapšen.[2] Odmah nakon njegovog hapšenja, počinje uklanjanje vođstva KPJ kao „gorkićevaca”. Suspendovan je cjelokupni Politbiro, a u partiji postavljeni „komesar” počeo je odmah, po nalogu iz Moskve, hajku na „gorkićevce”, „buhariniste”, „trockiste” i ostale „narodne neprijatelje”.[2]

Sa hapšenjem Gorkića uhapšeno je i cijelo predstavništvo KPJ u Kominterni.[2] Prema sjećanjima, Rut fon Majenburg, austrijske komunistkinje i obavještajke Crvene armije, „i Tito je 1937. primio takav nalog, ali ga iz nekih razloga nije poslušao; odluka koja ga je vjerovatno spasila da ne dospije u vrtlog čistki”.[5] Što se tiče Titovog oglušivanja o nalog da ode u Moskvu oktobra 1937, sam Tito je tvrdio da su taj nalog povukli lično Vilhelm Pik i Georgi Dimitrov. Britanska profesorka Filis Outi ocjenjuje da mu je to spasilo život.[18] Posle strijeljanja Milana Gorkića 1. novembra 1937. Kominterna je raspustila CK KPJ. U to vrijeme se sjedište KPJ nalazilo u Parizu.[19]

Za to vrijeme, Tito je kao organizacioni sekretar boravio u Zagrebu, gdje je radio na osnivanju Komunističke partije Hrvatske.

Toga predvečerja (jeseni hiljadu devet stotina trideset i sedme), kada se pojavio poslije devet godina; Tito se vratio kući miran, siguran i jednostavan, kao čovjek koji je u sebi sredio sve svoje sumnje i koji je svjestan svoga poziva.

— Miroslav Krleža[11]

Kamilo Horvatin je krajem 1937. i početkom 1938. optuživao Tita da uljepšava stanje u KPJ, da „daje sasvim lažnu sliku stanja u Partiji”, u jednom času i da je „faktički provokator”.[20]

Borba protiv emigrantskog CK KPJ u Parizu[uredi | uredi izvor]

Vidi još: Ivan Marić i Labud Kusovac

Hapšenje Gorkića i čistke u partiji su se krile od članstva, pa čak i od članova CK u Parizu.[2] Nakon likvidacije Gorkića, njegovi saradnici iz CK KPJ u Parizu su nastavili sa radom. Tek u proleće 1938, CK KP Francuske je zvanično obaviješten da je Gorkić u Moskvi „uhapšen kao špijun engleske špijunaže”, da je Kominterna raspustila CK KPJ i „suspendirala rad KPJ”.[21] Jugoslovenski rukovodioci u Parizu su optuživani kao „gorkićevci” i protiv njih je ubrzo počela staljinistička hajka.[2]

Dvojica pariskih vođa KPJ, Ivo Marić i Labud Kusovac, nastojali su da se pozicioniraju kao nasljednici Gorkića.[1] Marić je predložio Titu, organizacionom sekretaru KPJ, da oni zajedno sa Lovrom Kuharom, Kusovcem i Dragutinom Marušićem, „privremeno preuzmu odgovornost za sav partijski rad”, što je Tito odbio.[22] Marić se zbog toga žalio Dimitrovu da je „drug Tito čovjek slab, politički neizgrađen, s nezdravim vođovskim ambicijama”.[21]

Krajem marta 1938, Tito je donio odluku da prekine sa emigracijom i formira rukovodstvo u zemlji.[23] U proleće 1938. Tito se obraća generalnom sekretaru Kominterne Georgiju Dimitrovu, žali mu se na Marića i Kusovca koji su „samoinicijativno” formirali novo rukovodstvo KPJ u Parizu, izjavljuje da je oko sebe okupio „divan kadar” i moli ga da stvori bar „privremeno rukovodstvo KPJ dok se naše pitanje kod tebe ne riješi”. Istovremeno, Tito se već maja 1938. u Beogradu predstavlja kao „sekretar Centralnog komiteta”.[21]

Titovim ambicijama su suprotstavljaju članovi raspuštenog CK iz Pariza, Marić i Kusovac, koji su znali da Tito nije dobio nikakav mandat Kominterne za novog lidera CK KPJ. Kad im je to u Parizu potvrdio i sovjetski obavještajac Mustafa Golubić, oni ga raskrinkavaju pred članstvom KPJ i podržavaju njegovog rivala Petka Miletića.[19]

Marić je prihvatio prijedlog grupe funkcionera u Parizu, gdje se tada nalazilo sjedište KPJ, da privremeno preuzme odgovornost za rad partije. On je tokom 1938. neformalno proglašen generalnim sekretarom KPJ.[22] Njegov CK u Parizu je jedno vrijeme imao podršku nekih funkcionera Kominterne, kao što je Ivan Srebrnjak. Još važnije, Marić i Kusovac su imali podršku Petka Miletića, vođe komunista-robijaša u Sremskoj Mitrovici i glavnog Titovog rivala.[1]

Između Marićevog „paralelnog centra” KPJ u Parizu i Josipa Broza trajala je borba od 1937. do 1940. godine.[1]

Saslušanje Tita u Moskvi[uredi | uredi izvor]

Vidi još: Josip Broz Tito
Josip Broz Tito, koji je isplivao na talasu Staljinovih čisti: „S nikim nisam htio diskutirati o ničemu. Prosto sam se držao svog posla u Kominterni i učio. Imao sam dobru biblioteku i bio sam kod kuće, i to me spasilo.”[24]

Nakon više mjeseci čekanja u Parizu, Tito je avgusta 1938. dobio sovjetsku vizu i najzad krenuo u Moskvu.[21] Vjeruje se da mu je u tome pomogao službenik Kominterne Josip Kopinič (pošto se on, poslije likvidacije Gorkića, našao u nemilosti Kominterne).[25]

Po dolasku u Moskvu 24. avgusta Tito saznaje da su kao izdajnici i špijuni uhapšeni njegova bivša supruga Pelagija Belousova i tadašnja supruga Lucija Bauer, koja je već bila streljana. Sam on je ubrzo optužen za „trockizam”, što je bila najteža optužba. Predstavnik KPJ u Kominterni Radomir Vujović uhapšen je 19. septembra 1938. godine.[25]

Tito organima NKVD daje pismenu izjavu 23. septembra naslovljenu „Moj odnos sa osobama koje su raskrinkane kao saboteri i neprijatelji naše partije”. U njoj se izjašnjava povodom partijskih drugova, od kojih su sedmorica već bili „raskrinkani” i streljani u Moskvi, a dvojica još uvijek živi, ali osumnjičeni da nisu dovoljno odani Staljinu. Tito se uglavnom negativno izjašnjava o sljedećim strijeljanim drugovima: Kamilo Horvatin, Đuro Cvijić, Ivan Gržetić, Milan Gorkić, Filip Filipović, Antun Mavrak. O dvojici živih rukovodilaca KPJ koji su ležali u moskovskom zatvoru, dr Simi Markoviću i Simi Miljušu, Tito se izjašnjava veoma nepovoljno.[26] Prije potpisa, ovaj dokument završava riječima:[20]

Ukoliko su potrebni podaci o nekome koga ovdje nisam pomenuo, molim da mi se to napomene.

— Josip Broz organima u Moskvi

Tito funkcionerima Kominterne Dimitrovu i Manuilskom 27. septembra 1938. piše da se „osjeća krivim što zbog nedostatka budnosti nije primijetio izdajničke postupke svojih supruga”.[27][28] Broz je Kominterni dao pismenu izjavu u kojoj kleveće svoje dvije bivše supruge i saradnice — za Pelagiju je napisao da je nemoralna osoba i da mrzi svoga sina Žarka, a za Anu da je bila politički naivna i nerazvijena, te da je to „velika mrlja na njegovom partijskom radu”.[29]

Broz je optužen za „trockistički” prevod Kratkog kursa povijesti SKP(b), koji je radio sa istaknutim španskim borcem Vladimirom Ćopićem i još jednim članom redakcije. Broz je, zajedno sa Ćopićem, saslušavan pred Kontrolnom komisijom Kominterne.[12][30] Neki od članova Izvršnog komiteta Komintene su zahtijevali njegovu smrt.[12] Optužbama protiv Broza se, pored grupe oko Marića, pridružio i Dragan Miler, osječki komunista, koji je bio glavni urednik izdavačke kuće Иностраное рабочеје издатељство. Navodno je to učinio po nalogu Komunističke partije Njemačke, koja je iskoristila Titov loš glas kako bi Kominterni dokazala svoju budnost.[31]

Njegov saradnik Vladimir Ćopić uhapšen je 3. novembra 1938. godine. Istog dana, uhapšeni su španski borac Janko Jovanović i omladinski vođa Vilim Horvaj. Sljedećeg dana je uhapšen član KPJ Karlo Štajner. Dvije sedmice poslije, agenti Staljinove tajne policije su u Moskvi uhapsili i bivšeg generalnog sekretara KPJ Jovana Mališića.[25]

Krajem decembra 1938. Generalni sekretar Kominterne Georgi Dimitrov je pismom Brozu poručio:[12]

U vodstvu KPJ su svi frakcionaši i Vi ste frakcionaš. Vaša djela su veoma beznačajna, trula.

— Generalni sekretar Kominterne Georgi Dimitrov Josipu Brozu decembra 1938.

Silvin Eiletz, slovenački istoričar, smatra da su samo tijesne veze s kadrovskim odjelom, koji je bio pod nadzorom NKVD, omogućile Brozu da preživi.[12] Drugi saradnik Vladimir Ćopić i nepoznati treći saradnik na prevodu su zadržani u zatvoru i kasnije streljani.[32] Krajem decembra 1938. Broz je u Moskvi napisao Rezoluciju o radu KPJ, uz pomoć saradnika iz Kominterne.[33]

Brozovo preuzimanje KPJ[uredi | uredi izvor]

Đuro Cvijić, bivši generalni sekretar KPJ ubijen u Staljinovim čistkama.

Prema jugoslovenskoj istoriografiji, Kominterna je 5. januara 1939. imenovala Broza na dužnost generalnog sekretara KPJ, povjerila mu mandat da sastavi novi Politbiro[34] i „dužnost da nastavi odlučno da čisti patriju od svih stranih i kolebljivih elemenata”.[1] Prema novijim istraživanjima, Tito tada nije zvanično imenovan na tu dužnost, nego mu je dozvoljeno da održi sastanak „privremenog rukovodstva KPJ dok naše pitanje ne bude riješeno u Kominterni”, čime je i faktični preuzeo moć u partiji.[19]

Broz je u jednoj kući na Bohinjskom jezeru, u današnjoj Sloveniji, od 15. do 18. marta 1939. okupio članove svog „privremenog rukovodstva za tekuća pitanja”.[13] S njim su bili Milovan Đilas, Josip Kraš, Edvard Kardelj, Franc Leskošek i Ivo Lola Ribar.[35] Prisutna šestorka je tadašnje najuglednije jugoslovenske komuniste, osnivače i generalne sekretar KPJ, proglasila frakcionašima i izdajnicima. Na nastanku je dogovoreno „isključenje svih bivših rukovodećih, frakcijskih i antipartijskih elemenata”.[13]

Uhapšeni rukovodioci KPJ, između ostalih Vladimir Ćopić, Vilhelm Horvaj, Adolf Vajs, Robert Valdgoni, Kosta Novaković, Jovan Mališić, Akif Šeremet, Janko Jovanović i Radomir Vujović, bili su u trenutku ove sjednice u moskovskim zatvorima. Za glavnog Titovog rivala, Petka Miletića, koji je tada robijao u Lepoglavi, pripremljen je poseban arsenal optužbi.[13]

Na sastanku je dogovoreno da o isključenjima treba „dati formulacije” u službenom patrijskom listu Proleter.[13]

Isključenje protivnika iz KPJ[uredi | uredi izvor]

Spisak isključenih rukovodilaca, sa teškim optužbama protiv njih, nakon sjednice poslat je u Moskvu, gdje su uhapšeni jugoslovenski rukovodioci čekali presudu:

Sima Marković, matematičar i filozof, osnivač KPJ, strijeljan je u Moskvi nakon što ga je Tito isključio iz partije.
Zbog razornog i antipartijskog djelovanja, pokušaja obnavljanja frakcijskih borbi u KPJ, unošenja zabuna u partijske redove u zemlji i širenja lažnih glasina iz inostranstva, zbog veza sa trockističkim i drugim sumnjivim elementima itd. isključeni su iz redova partije I. Marić i M. Marić, Labud Kusovac i njegova žena. Kao tuđi i antipartijski elemenat isključen je Bobo (Božić). Zbog grupaškog i antipartijskog rada, zbog tijesnih veza sa trockistima i obavještenja istih o partijskim tajnama, kao na pr. Darsulu u Francuskoj, isključen je iz partije I. B. (Žak). Zbog nediscipline, grupaštva i nepokoravanja partijskim odlukama isključen je iz partije V. J. (Stari). Kao tuđ i sumnjiv elemenat isključen je iz partije L. Č.

Kao elementi koji su našoj partiji i radničkoj klasi nanijeli goleme štete u toku niza godina svojim frakcijama i grupaškim borbama, vezama sa klasnim neprijateljima, varali KI, svojim destruktivnim radom kočili razvitak partije i pa taj način obezglavljivali pokret radničke klase Jugoslavije, i tako pomagali klasnom neprijatelju, isključeni su iz redova partije: M. Gorkić, Flajšer, S. Marković, S. Miljuš, Mavrak, Krešić, Andrej, Petrovski, Senjko, Martinović, Švarcman, Švarc, Dragačevac, Berger, Liht, Graberica, Drenovski, Grgur V. i Z. Miljuš.

Zbog pokušaja stvaranja frakcija u partiji, zbog nediscipline i nepokoravanja partijskim odlukama, unošenja smutnje u partijske redove i neiskrenosti prema Centralnom komitetu i izdajničkog držanja pred klasnim neprijateljem, zbog čega je doveo u bludnju ne samo partiju nego i čitavu radničku klasu, isključen je iz redova KPJ Petko Miletić. Zbog frakcijašenja, nediscipline i antipartijskog rada, isključeni su Vojnolović i Korski.
— Tito o isključenju iz KPJ, pisano sredinom marta, objavljeno u majskom Proleteru 1939. godine.[6]

Neki od rukovodilaca sa spiska, poput Gorkića, odavno su bili pokojni, a ovim su posthumno isključeni iz partije. Spisak je objavljen u majskom izdanju Proletera 1939. godine.

Strijeljanje rukovodstva KPJ u Moskvi[uredi | uredi izvor]

Vladimir Ćopić, osnivač KPJ i potpukovnik Španske republikanske armije tokom Španskog građanskog rata.

Mjesec dana nakon što ih je Broz optužio za izdaju i isključio iz KPJ, u Moskvi su 19. aprila 1939. zajedno strijeljani uhapšeni rukovodioci i osnivači KPJ.[36]

Strijeljani su Sima Marković, Simo Miljuš, Kosta Novaković, Vladimir Ćopić, Akif Šeremet, Jovan Mališić, Radomir Vuković, Janko Jovanović, Vilhelm Horvaj i drugi.[35] Među strijeljanim su bila i tri osnivača KPJ.[37]

Jugoslovenski rukovodioci su poslije strijeljanja kremirani u krematorijumu Donskog groblja u Moskvi, gdje su njihovi posmrtni ostaci pohranjeni u zajedničku grobnicu.[37]

Strijeljanje partijskog vođstva vješto je skrivano od članstva KPJ u Jugoslaviji. Na pitanje nekih članova, da li su vijesti koje dolaze iz Moskve istinite, rečeno im je da to „nije tačno” i da isključenja ne znače hapšenje i strijeljanje.[2]

Titova čistka u Jugoslaviji[uredi | uredi izvor]

Nakon strijeljanja u Moskvi, u Jugoslaviji je uslijedilo isključenje članova partije. Partijske organizacije dobile su nalog da udalje sve „gorkićevce”, „cvijićevce”, „siminovce”, sve bivše „grupaše”, sektaše i „frakcionaše”.[2] Između ostalog, Broz je tada isključio vodeće dalmatinske komuniste i raspustio njihov pokrajinski komitet.[38] Živojin Pavlović, jugoslovenski komunista i novinar, ocjenjuje „otprilike sav partijski kadar, jer su rijetki oni partijci koji se ne mogu strpati u jednu od ovih kategorija”.[2]

Drugi sastanak Titovog rukovodstva održan je u slovenačkom selu Trebče 2. aprila 1939. godine.[33]

Tito javlja Kominterni u junu 1939. da je održano savjetovanje u zemlji, sa prisutnim delegatima iz svih krajeva, uglavnom radnika, da svi podržavaju njegovu liniju i da imaju problem samo sa nekolicinom intelektualaca u gradovima.[6]

Sukob Broza i Miletića u Moskvi[uredi | uredi izvor]

Petko Miletić, glavni Titov rival za vođu KPJ, uhapšen u Moskvi u januaru 1940. godine.

Poslije izlaska sa robije, Petko Miletić je preko Bugarske i Turske otišao u Sovjetski Savez. U to vrijeme u Sovjetski Savez otišao je i Tito. Ponekad su, čak, sjedili jedan pored drugog u Kominterni dok su čekali da ih pozovu. S tom razlikom što je Petko Miletić imao stalnu ulaznicu, a Tito nije. Morao je neko od onih odozgo da side da bi ga pustili. Šest mjeseci se nije znalo ko će biti sekretar. Jednoga dana su došli i uhapsili Petka!

— Vlado Dapčević[39]

Borba za vođstvo KPJ ipak nije bila završena. Izlazak Petka Miletića iz zatvora u junu 1939. i njegov dolazak u Moskvu u septembru ozbiljno je ugrozio Brozove pozicije. Miletić je imao podršku bugarskih i njemačkih krugova Kominterne.[1] Podržavali su ga i članovi CK iz Pariza Ivo Marić i Labud Kosovac. Miletić je optužio Broza zbog povezivanja sa jugoslovenskom buržoazijom, da njegove bliske saradnice rade za Gestapo i da radi za jugoslovensku policiju. Za jednog od najbližih saradnika uzeo je Borisa Kidriča, sina bogataša; za sekretara SKOJ-a postavio Ivu Lolu Ribara, čiji je otac Ivan Ribar bio predsjednik Narodne skupštine koja je 1920. usvojila Obznanu protiv KPJ; živio je u Moskvi s Elzom, članicom KPNj, koju je NKVD optužio kao špijuna Gestapoa, kao i jednu Brozovu kurirku koja je prenosila poštu između Pariza i Moskve. Konačno, optužen je za mnogobrojne provale u partijskoj organizaciji u Jugoslaviji.[40]

Broz je u Moskvu ponovo doputovao u junu 1939. godine.[33] U međuvremenu je potpisan pakt između Sovjetskog Saveza i Njemačke, koje su tokom septembra izvršila invaziju i podjelu Poljske, čime je počeo Drugi svjetski rat. U Moskvi je Broz, uz pomoć slovenačkog komuniste i obavještajca Josipa Kopiniča, uspio da eliminiše Petra Miletića.[41] Kopinič je branio Broza od optužbi i sastavio je opsežnu kontratužbu protiv Miletića, optuživši ga da je izdao svoje drugove i sarađivao s policijom. Nakon međusobnih optužbi za izdaju, Miletića je u januaru 1940. uhapsio NKVD u Moskvi, a optužbe protiv Broza su odbačene.[1]

Broz je izašao kao pobjednik (i gotovo jedini preživjeli) iz borbe za vođstvo u KPJ, a generalni sekretar KPJ je postao početkom 1940. godine.[41] U martu se, nakon boravka u Istanbulu, vraća u Jugoslaviji.[32]

Poznate žrtve Velike čistke[uredi | uredi izvor]

Neki od ubijenih rukovodilaca KPJ u Moskvi tokom velike čistke su:

  • Vojislav Vujović (1897—1936), bivši sekretar Komunističke omladinske internacionale.
  • Grgur Vujović (1901—1937), sekretar SKOJ-a, šef tehničkog odsjeka Odsjeka za međunarodne veze u Kominterni.
  • Milan Gorkić (1904—1939), generalni sekretar CK KPJ (1932—1937), sekretar IK Kominterne.
  • Simo Miljuš (1894—1937), jedan od osnivača KPJ i bivši komunistički narodni poslanik za grad Zagreb.
  • Ivan Gržetić (1896—1937), član CK KPJ, predstavnik KPJ u Kominterni.
  • Filip Filipović (1879—1938), osnivač i prvi sekretar KPJ, član IK Kominterne.
  • Nikola Kotur (1899—1938), bivši sekretar SKOJ-a.
  • Radomir Vujović (1895—1938), sekretar Balkanskog sekretarijata Kominterne mladih i član CK KPJ.
  • Kamilo Horvatin (1896—1938), član CK KPJ i urednik Borbe.
  • Stjepan Cvijić (1905—1938), organizacioni sekretar Komunističke omladinske internacionale.
  • Sima Marković (1888—1939), jedan od osnivača i višestruki sekretar CK KPJ.
  • Đuro Cvijić, (1896—1939), bivši generalni sekretar CK KPJ.
  • Jovan Mališić (1902—1939), bivši sekretar CK KPJ, profesor filozofije, španski borac.
  • Vladimir Ćopić (1891—1939), predstavnik KPJ u Kominterni i potpukovnik Republikanske armije tokom Španskog građanskog rata.
  • Kosta Novaković (1886—1939), jedan od osnivača i član CK KPJ.
  • Akif Šeremet (1895—1939), bivši organizacijski sekretar CK KPJ.
  • Antun Mavrak (1899—1939), urednik Borbe, bivši sekretar CK KPJ (1931), sekretar PK KP-a za Hrvatsku.
  • Vilim Horvaj (1901—1939), sekretar SKOJ-a.
  • Petko Miletić (1897—1939/1943), vodeći jugoslovenski komunista, sekretar PK KPJ za Srbiju, glavni rival Titu za generalnog sekretara KPJ.

Prve kritike[uredi | uredi izvor]

Ciligina kritika[uredi | uredi izvor]

Dr Ante Ciliga bio je među prvim Jugoslovenima uhapšenim u Sovjetskom Savezu zbog podrške Trockom i pripadnosti sovjetskoj opoziciji, od 1930. do 1935. bio je u logoru.[42]

Nakon povratka iz Sovjetskog Saveza, Ciliga na sve strane šalje tekstove i pisma o užasima koje je vidio u Sovjetskoj Rusiji. Prva svoja svjedočanstva objavio je u pariskom listu la Verite krajem 1935. godine.[43][44] Početkom 1936. obratio se uredniku zagrebačkog časopisa Nova Evropa Milanu Ćurčinu za saradnju. Od tada pa sve do 1940. Ćurčin će u Zagrebu objavljivati opširne Ciligine članke o stradanjima drugova u staljinističkim čistkama u SSSR-u. To su bili prvi podaci u Jugoslaviji i Evropi o staljinskim represijama u sibirskim logorima. Ciligine teške optužbe izazvale su nevjericu i u liberalnim krugovima i redakcija Nove Evrope se ogradila od njih. Ubrzo ga napadaju i partijski drugovi iz Pariza, među kojima je Ivo Baljkas koji je kritikovao Novu Evropu što je dala prostor Ciligi za vođenje „kampanje” protiv Sovjetskog Saveza, po narudžbi fašističke Italije.[10]

Istina je da u SSSR-u vlada puna sloboda, proširuje se sovjetska demokratija, vlada puna ravnopravnost i procvat svih naroda, nema ugnjetavanja, ni pljačkanja čovjeka po čovjeku — zemlja gigantskim korakom napreduje ekonomski i kulturno. Svakim danom biva sve bolje, dok u Jugoslaviji vlada bespravlje, kriza, besposlica, osiromašenje, kako ekonomski tako i kulturno. Nemoćna zloba trockista ne može ništa izmijeniti u ovim činjenicama.
— „Naš odgovor Anti Ciligi”, službeni organ KPJ Proleter, br. 2—3, za maj—jun 1936. godine.[10]

Ciliga je 1938. objavio antistaljinističku knjigu U zemlji velike laži, koja je tokom narednih godina prevedena na nekoliko jezika. Njen prevod na engleski izlazi 1940. pod nazivom The Russian Enigma.

Zbog pisanja o sovjetskim logorima, postao je najveći neprijatelj KPJ-a. Proglasili su ga „vođom trockista u Jugoslaviji”, zatim za „špijuna italijanskih fašista” i na kraju „agentom jugoslovenske policije”.[10] Po povratka u Jugoslaviju, partijski organ Proleter poveo je žestoku kampanju protiv njega.[2]

Krležina kritika[uredi | uredi izvor]

Miroslav Krleža 1953. godine.

Miroslav Krleža, čiji su prijatelji Đuro Cvijić i Kamilo Horvatin strijeljani u Moskvi, osnovao je časopis Pečat 1939. u koji je primao isključivao članove KPJ. Krleža u tekstu „Dijalektički antibarbarus” (objavljen u decembru 1939, do javnosti stigao u januaru 1940) žestoko kritikuje staljinistički mentalitet u partiji.[1] Krleža se pita kako je moguće da njegovi drugovi, ljudi tako pozitivni, koji su i sami pretrpjeli udarce i nepravde, postanu okrutni i bezobzirni goniči koji mašu besmisleno ishitrenim optužbama? Nastoji da se „strašilo apsolutne, slijepo pokorne partijske discipline” detronizuje i izbaci iz prakse lijevog pokreta.[45]

To je dovelo do sukoba ljevice, javnu polemiku koju je Krleža vodio protiv dogmatičara, na čelu s partijskim ideolozima Milovanom Đilasom i Edvardom Kardeljem. Pod opaskom državne cenzure polemika se prividno vodila o estetskim pitanjima, o slobodi umjetničkog izražavanja, ali se ispod površine radilo o političkom sukobu. Partijski dogmatičari zastupali su apsolutnu poslušnost „tvrđavi svjetske revolucije”, Staljinovom Sovjetskom Savezu. Kad se polemika rasplamsala, KPJ je organizovala potpuni bojkot Miroslava Krleže, pa s njim nijedan član KPJ nije razgovarao od 1939. do 1940. godine.[46]

Nakon posjete Andrea Bretona Lavu Trockom u Meksiku i njihove zajedničke deklaracije, KPJ je žestoko osudila nadrealiste. Posebno je napadnut srpski nadrealista Marko Ristić, Bretonov prijatelj, koji je sarađivao sa Pečatom.[47] Partijski intelektualci poput Radovana Zogovića ili Đilasa optuživali su grupu pisaca okupljenu oko Pečata za trockizam, što je bilo ravno smrtnoj presudi.[11] Zogović je optuživao „grupu Pečat” da se formirala kao politička grupacija „ujedinjena u svojoj mržnji prema radničkom pokretu”.[47] U polemiku se uključio i Josip Broz, napadajući pečatovce.[11] Otvoreno je zaprijetio da će se svako odstupanje od partijske linije smatrati kontrarevolucionarnim činom.[47]

Kada se Pavle Bastajić, saradnik sovjetske službe koji je pao u nemilost, vratio u Jugoslaviju, u oktobru 1940. posjećuje starog partijskog druga, koji je takođe bio u nemilosti, Krležu. U Zagrebu mu je cijelu noć pričao pojedinosti o svom iskustvu komunističkog „egzekutora”, o metodama djelovanja staljinističke tajne policije, o odnosima unutar Kominterne i o strahovitim čistkama. Krleža je rekao da „jezovitije priče nije čuo u životu”.[48] Krleža je nakon toga zaključio da ga je „Bastajićev slučaj samo učvrstio u njegovim podacima za koje je već znao iz štampe, ali da je istina za koju je tada znao ili pretpostavljao poslije Bastajićevih svjedočanstava bila još strašnija nego što je mogao pretpostaviti”.[49]

Pavlovićeva kritika[uredi | uredi izvor]

Gorkićev prijatelj i komunista Živojin Pavlović je prvi otvoreno progovorio o staljinističkim čistkama. On je u Beogradu 1940. samostalno objavio knjigu „Bilans sovjetskog termidora: Prikaz i otkrića o delatnosti i organizaciji Staljinskog terora”. Knjiga govori o Staljinovim čistkama krajem tridesetih godina u Sovjetskom Savezu, u kojima su nestali mnogi njegovi prijatelji, kao što je generalni sekretar KPJ Milan Gorkić.

Živojin Pavlović, član CK KPJ koji je progovorio protiv Staljinove čistke. Strijeljali ga partizani u Užicu 1941. godine.

Kada smo prinuđeni da konstatujemo da komunisti imaju mnogo više prava u jednoj „truloj” buržoaskoj demokratiji nego komunisti u „sovjetskoj demokratiji”, koja ih uništava na desetine hiljada, onda zbilja ima nešto trulo u tom režimu… Mi smo se rugali zemljama koje su spaljivale marksističku, jevrejsku i demokratsku literaturu, dok danas nema ni u jednoj ruskoj biblioteci dela Trockog, Buharina, Zinovjeva, Bezimenskog, Pasternaka, Koljcova i drugih, koja su svakako spaljena.

— Živojin Pavlović, Bilans sovjetskog termidora (1940)

Potrebno je zatim naći neki izlaz, neki novi put za radničko i napredno delovanje. Potrebno je učiniti sve da se otresemo policijskog staljinskog tutorstva, da stanemo na naše noge i da učinimo kraj zločinačkom istrebljivanju radničkih boraca koje Staljin kolje u raznim Ljubjankama.

— Živojin Pavlović, Bilans sovjetskog termidora (1940)

Kovanica „sovjetski termidor” ukazuje na terminološku povezanost sa Francuskom revolucijom i kontrarevolucionarni preokret koji se odigrao pod Staljinom.[50] Knjiga je odmah zabranjeno i još u štampariji zaplijenjena, a Pavlović je uspio izvući desetak primjeraka.[51] U „Komunistu”, organu KPJ, knjiga je dočekana na nož nepotpisanog kritičara kao „zbirka provokacija i kleveta protiv naše Partije, KI i SKP(b), Sovjetske vlade i druga Staljina”. Godinama kasnije je Milovan Đilas priznao da je upravo on napisao citiranu kritiku.[52] Naredne godine, Pavlovića su tokom kratkotrajnog postojanja Užičke republike 1941. streljali partizani.[52][53] Tek 60 godina kasnije jedini sačuvani primjerak Pavlovićeve knjige je pronađen i objavljen.[51]

Rehabilitacija žrtava[uredi | uredi izvor]

Spomenik žrtvama Velike čistke u Moskvi. Tu se nalazi pepeo jugoslovenskih komunista Jovana Mališića, Roberta Valdgonija i drugih.

Naravno da su to bili nevino osuđeni revolucionari… Njihovu rehabilitaciju treba do kraja sprovesti, bez obzira na to što je među njima bilo i zagriženih frakcionaša koji su nanijeli i niz drugih teškoća našoj Partiji. Prema tome, jedno su osude za frakcionaštvo i tu mi nemamo šta da mijenjamo u našim tadašnjim ocjenama. Međutim, sasvim je nešto drugo — čudovišno i do krajnosti nehumano — osuditi na smrt i streljati revolucionare i svoje dojučerašnje drugove kako je to činio Staljin.

— Josip Broz Tito[5]

Poslije Staljinove smrti, petnaestak godina nakon velike čistke, Sovjeti su rehabilitovali kao nevine žrtve jedanaest rukovodilaca KPJ koji su zajedno streljani 19. aprila 1939. godine.[36] Već pedesetih godina i u Jugoslaviji se počelo govoriti o njihovom nevinom stradanju:[54]

Kada se stvari gledaju iz sadašnje naše perspektive, naše opšte prakse i našeg odnosa prema kadrovima koji su pogriješili, izgleda čudno zašto su tamo mnogi bili proglašeni neprijateljskim elementima i fizički uništeni. U toj teškoj situaciji, kada je Partija bila užasno proganjana u zemlji, prema elementima koji su bili nosioci frakcionaške borbe moralo se oštro postupiti. Ali to nije značilo da ih je trebalo i fizički ukloniti. Mnogi nisu zaslužili da budu proglašeni neprijateljima. Staljin je to jednostavno činio da bi se oslobodio "neposlušnih". Zato ćemo mi morati neke od njih, kao na primjer Filipa Filipovića, Štefeka Cvijića, Ćopića, Kamila Horvatina i mnoge druge rehabilitovati. Ima čitav niz ljudi koji nisu zaslužili sudbinu koja ih je zadesila i koje treba rehabilitovati, koji nikad nisu bilil nekakvi provokatori ili izdajnici.

— Josip Broz Tito

U Jugoslaviji, Izvršni komitet CK SKJ iznio je zaključan 20. septembra 1968. po kojem „ne treba ići na rehabilitaciju ovih ličnosti, jer ih naša Partija nije ni osuđivala, ni kažnjavala!”[36]

Na 9. kongresu Saveza komunista Jugoslavije u Beogradu 11. marta 1969, Tito je dio ovih žrtava Staljinovog masovnog terora označio kao nevine. Pomenuo je Filipa Filipovića, Duku Cvijića, Štefeka Cvijića, Radu, Grgura i Voju Vujovića, Kostu Novakovića, Kamila Horvatina, Mladena Conića, Antuna Mavraka, Vladimira Ćopića i „mnoge druge” koji su nepravedno nastradali.

Savremena tumačenja[uredi | uredi izvor]

Petka Miletića nije isključio Centralni komitet. Njega je isključio lično Tito, iako na to nije imao pravo. Petko Miletić je bio član Politbiroa, isto kao i Tito. On po Statutu nije imao pravo da isključi Petka. Prosto, napravio je puč u Partiji i preuzeo vlast. Kad danas razmišljam o tome, ne mogu da shvatim kako su ti ljudi mogli tako nešto da dozvole. Jer, kompletna naša emigracija u inostranstvu, u Parizu, bila je protiv Tita, kao i svi na robiji. Znači, najbolji komunisti. Izuzev Moše Pijade i još trojice-četvorice, svi su bili odlučno protiv njega.

— Vlado Dapčević[39]

Postoji teorija koju između ostalih zastupa novinar Pero Simić, po kojoj je Tito cinkario svoje partijske drugove NKVD-u da su trockisti, frakcioniša i sl, kako bi preuzeo vođstvo u KPJ.[3] Prema njegovoj ocjeni, Titova nekativna karakteristika za neke od njih bila je svojevrsna presuda.[35] On navodi da je u moskovskim arhivima do sada pronađeno 40 karakteristika, uglavnom negativnih, koje je Tito pisao NKVD-u o svojim partijskim drugovima.[12] Ruski autor Bondarev ispravlja Simića, obrazlažući da Tito nije predavao karakteristike NKVD-u, nego kadrovskom odjeljenju Kominterne, što samo po sebi ne dokazuje njegovu povezanost sa NKVD.[55]

Britanska istoričarska Filis Oti oscjenjuje da ne postoji nijedan dokaz da je Tito radio za NKVD. Ona napominje da je bilo normalno da Kominterna zahtjeva pisanje izvještaja i da je izvjesno da su izvještaji pisani i o Titu. Prema njenoj ocjeni, Tita je spaslo to što je bio mlađi član Partije, a ne stari rukovodilac iz vremena frakcionaških borbi. Oti tvrdi da su Tita u čistki spasle i lične osobine: jaki nervi, poslušnost i predan rad prilikom boravka u Moskvi. Nije se mnogo družio sa Rusima, nije učestvovao u frakcionaškim borbama i jedini ljudi s kojima se trudio da održi dobre odnose bili su Dimitrov i Pik.[56]

Stevan Pavlović takođe ocjenjuje da je Tito samo pisao izvještaje i pravdao čistke u zvaničnoj partijskoj literaturi, ali da je malo vjerovatno da su Titovi izvještaji dovodilo nesporedno do pogubljenja partijskih drugova.[57]

Sam Tito se kasnije osvrtao na period čistki. Prema njegovom objašnjenju, oni su tada samo „prihvatili onakve interpretacije osude ovih naših drugova u SSSR-u, kakve su o njima dali zvanični osvjetski organi.”[5]

Jedna od žrtava čistki bio je i Karlo Štajner, jugoslovenskih komunista austrijskog porijekla koji je 1937. lažno optužen i osuđen na višegodišnju robiju i naredne dvije nepune decenije proveo u gulazima. Službeno je rehabilitovan 1956. i dozvoljeno mu je da se vrati u Jugoslaviju gdje je 1972. izdao knjigu 7000 dana u Sibiru, gdje opisuje svoja iskustva. Štajner smatra „da je više funkcionera Komiunističke partije postalo žrtvom NKVD-a donekle na osnovu Gorkićevih izvještaja”, među njima i osnivači KPJ: Filip Filipović, sva tri brata Vujovića, Đuro i Stjepan Cvijić, Kamilo Hrovatin, Vladamir Ćorić, Antun Mavrak i mnogi drugi…”[58]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v g d đ e ž Banac 1988.
  2. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj Pavlović 1940.
  3. ^ a b „Cinkanjem i preko leševa do šefa KPJ”. www.jutarnji.hr (na jeziku: hrvatski). Jutarnji list. 11. 1. 2009. Pristupljeno 1. 1. 2022. 
  4. ^ a b v g d Mari 2011.
  5. ^ a b v g Očak 1988.
  6. ^ a b v Petranović 1988.
  7. ^ Mihaljčić, Đuro (1977). Ustaničke iskre u Hrvatskoj (na jeziku: hrvatski). Progres. Pristupljeno 1. 1. 2022. 
  8. ^ Kvesić, Sibe (1960). Dalmacija u narodnooslobodilačkoj borbi (na jeziku: hrvatski). Lykos. Pristupljeno 1. 1. 2022. 
  9. ^ Auty 1974, str. 162.
  10. ^ a b v g Očak 1989.
  11. ^ a b v g d Krleža, Miroslav (18. 9. 2017). „Stranac pred mojim vratima - XXZ Portal”. xxzmagazin.com (na jeziku: srpski). XXZ magazin. Pristupljeno 1. 1. 2022. 
  12. ^ a b v g d đ „Razkrita Titova moskovska skrivnost”. Mladina.si (na jeziku: slovenački). 16. 7. 2008. Pristupljeno 1. 1. 2022. 
  13. ^ a b v g d Simić, Pero (1. 6. 2009). „Embargo i posle smrti”. NOVOSTI (na jeziku: srpski). Pristupljeno 1. 1. 2022. 
  14. ^ a b Despot, Zvonimir (7. 1. 2012). „Tito je bio šef stožera NKVD-a za likvidacije trockista u Španjolskoj”. vecernji.hr (na jeziku: hrvatski). Pristupljeno 1. 1. 2022. 
  15. ^ Miladinović, Veljko (26. 8. 2011). „Tito priznao da je ubio Parovića”. Press Online (na jeziku: srpski). Arhivirano iz originala 12. 01. 2022. g. Pristupljeno 12. 1. 2022. 
  16. ^ Očak, str. 349.
  17. ^ „Istorija SKJ (4)”. komunist.free.fr. Pristupljeno 12. 1. 2022. 
  18. ^ Auty 1974, str. 150.
  19. ^ a b v „Obračun sa ženama”. NOVOSTI (na jeziku: srpski). 7. 2. 2003. Pristupljeno 12. 1. 2022. 
  20. ^ a b Simić, Pero (30. 5. 2009). „Razvod zbog partije”. NOVOSTI (na jeziku: srpski). Pristupljeno 12. 1. 2022. 
  21. ^ a b v g Simić, Pero (28. 5. 2009). „Sve nade u Kopiniča”. NOVOSTI (na jeziku: srpski). Pristupljeno 12. 1. 2022. 
  22. ^ a b „Marić brži od Tita”. NOVOSTI (na jeziku: srpski). 6. 2. 2003. Pristupljeno 12. 1. 2022. 
  23. ^ Čepo & Jelić 1972.
  24. ^ Dedijer 1981, str. 328.
  25. ^ a b v „Smrt stiže kao sat”. NOVOSTI (na jeziku: srpski). 3. 2. 2003. Pristupljeno 12. 1. 2022. 
  26. ^ Simić, Pero (29. 5. 2009). „Lista sabotera partije”. NOVOSTI (na jeziku: srpski). Pristupljeno 12. 1. 2022. 
  27. ^ Ridley 2000, str. 151.
  28. ^ Vaksberg, Arkadiĭ (1993). Hôtel Lux: les partis frères au service de l'Internationale communiste (na jeziku: francuski). Fayard. ISBN 978-2-213-03151-4. Pristupljeno 12. 1. 2022. 
  29. ^ „Javne i tajne Titove ljubavi”. svedok.rs. Internet Svedok. Arhivirano iz originala 4. 3. 2016. g. Pristupljeno 12. 1. 2022. 
  30. ^ Dedijer 1981, str. 327—330.
  31. ^ Pirjevec 2013, str. 93—94.
  32. ^ a b Odić 1988.
  33. ^ a b v Simić, Pero (2. 6. 2009). „Strah od mrtvog Filipa”. NOVOSTI (na jeziku: srpski). Pristupljeno 12. 1. 2022. 
  34. ^ Dedijer 1981, str. 331—334.
  35. ^ a b v Simić, Pero (27. 11. 2006). „'Tito je na vrh KPJ došao cinkanjem' – Nacional.hr”. arhiva.nacional.hr. Pristupljeno 12. 1. 2022. 
  36. ^ a b v Simić, Pero; Despot, Zvonimir (23. 4. 2010). „Šefa na gubilište!”. NOVOSTI (na jeziku: srpski). Pristupljeno 12. 1. 2022. 
  37. ^ a b Simić, Pero. „Tito sudi - Staljin strelja”. NOVOSTI (na jeziku: srpski). Pristupljeno 12. 1. 2022. 
  38. ^ Simić, Pero (8. 2. 2003). „Ruka dželata”. NOVOSTI (na jeziku: srpski). Pristupljeno 12. 1. 2022. 
  39. ^ a b Ćuruvija 1990.
  40. ^ Ridley 2000, str. 152.
  41. ^ a b Simić, Pero (16. 11. 2006). „Krvavo proleće 1939.”. NOVOSTI (na jeziku: srpski). Pristupljeno 12. 1. 2022. 
  42. ^ Štajner 1973, str. 69—70.
  43. ^ Ciliga, Ante (1994). „Liberte pour les prolétaires emprisonnés en U.R.S.S”. Après la Russie, 1936-1990 (na jeziku: francuski). Editions La Digitale. ISBN 978-2-903383-42-8. Pristupljeno 12. 1. 2022. 
  44. ^ Očak, Ivan; Strčić, Petar (28. 9. 1987). „Pisma Ante Cilige glavnom uredniku »Nove Evrope« Milanu Ćurčinu (1936- 1940)”. Radovi Zavoda za hrvatsku povijest Filozofskoga fakulteta Sveučilišta u Zagrebu : Radovi Zavoda za hrvatsku povijest Filozofskoga fakulteta Sveučilišta u Zagrebu (na jeziku: hrvatski). 20 (1): 215—268. ISSN 0353-295X. Pristupljeno 12. 1. 2022. 
  45. ^ „»DIJALEKTIČKI ANTIBARBARUS«”. krlezijana.lzmk.hr (na jeziku: hrvatski). Krležijana. Pristupljeno 12. 1. 2022. 
  46. ^ GOLDSTEIN, SLAVKO (4. 5. 2013). „'Sukob na književnoj ljevici': Kultna knjiga jedne epohe”. www.jutarnji.hr (na jeziku: hrvatski). Jutarnji list. Pristupljeno 12. 1. 2022. 
  47. ^ a b v Tomić, Đorđe (1. 1. 2013). „Iz povijesti jugoslavenske ljevice. Od početka 19. stoljeća do izbijanja Drugog svjetskog rata. Skica poglavlja koje nedostaje”. (Perspektive, 7). Beograd: Rosa Luxemburg Stiftung. Pristupljeno 12. 1. 2022. 
  48. ^ Perišić, Vuk (12. 8. 2009). „Povijest kao krvožedna zvijer”. e-novine.com (na jeziku: srpski). Arhivirano iz originala 19. 12. 2014. g. Pristupljeno 12. 1. 2022. 
  49. ^ „BASTAJIĆ, Pavle”. krlezijana.lzmk.hr. Krležijana. Pristupljeno 12. 1. 2022. 
  50. ^ „Dobrica Gajić razgovara sa Slobodanom Gavrilovićem : Zločini komunista nad komunistima”. www.rastko.rs. Projekat Rastko Rusija. Pristupljeno 1. 1. 2022. 
  51. ^ a b „Slobodan Gavrilović govori”. audioifotoarhiv.com (na jeziku: srpski). Audio i foto Arhiv. Pristupljeno 1. 1. 2022. 
  52. ^ a b Uskoković, Đorđije. „Povodom objavljivanja i promocija knjiga Slobodana Gavrilovica o Zivojinu Pavlovicu”. Republika. Pristupljeno 1. 1. 2022. 
  53. ^ Panović, Zoran (2. 12. 2011). „Četrnaesti kilometar”. Dnevni list Danas (na jeziku: srpski). Pristupljeno 1. 1. 2022. 
  54. ^ Četrdest godina: zbornik sećanja aktivista Jugoslovenskog revolucionarnog radničkog pokreta. 1935-1941, tom 3. (na jeziku: engleski). Kultura. 1960. str. 3. Pristupljeno 1. 1. 2022. 
  55. ^ Bondarev, N. V. (5. 7. 2010). „Moskovskie godы Iosipa Broza Tito: predыstoriя partizana” (na jeziku: ruski). Arhivirano iz originala 12. 01. 2022. g. Pristupljeno 12. 1. 2022. 
  56. ^ Auty 1974, str. 156—157.
  57. ^ Pavlowitch, Stevan K. (1992). Tito--Yugoslavia's Great Dictator: A Reassessment (na jeziku: engleski). Ohio State University Press. str. 23. ISBN 978-0-8142-0601-0. Pristupljeno 12. 1. 2022. 
  58. ^ Štajner 1982, str. 79.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Комунистичка_партија_Југославије_током_Велике_чистке&oldid=26665544”