Srbi u Odesi

Dodaj veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Srpski letopis piše da tu gde je sad Odesa, "ni jedne kolibe nije bilo" pre 1792. godine. A dvadesetih godina 19. veka tu živi oko 50.000 stanovnika, raznih nacija, među kojima i Srba. Vojvoda Rišelje je osnovao Licej za osposobljavanje za više nauke, a tu se nalaze i škole za potrebe pravosuđa, moreplovstva i trgovine. U gradu je oko 2.000 zgrada, osam crkvi i pristanište za brodove.[1]

Odesa je za mnoge Srbe u 18. veku bila "obećana zemlja", gde je mogao da dođe do izražaja njihov preduzetnički duh. Uporedo sa poslovanjem, oni si ispisali bogatu kulturnu hroniku, koja seže na same početke tog grada. Srba trgovaca uvek je bilo u Odesi, a najčešće su nam znani kao kupci srpskih knjiga. Bili su oni požrtvovani na kulturnom polju, možda ponajviše zbog svojih bližnjih; mladih do čijeg im je obrazovanja stalo. Zatim tu je krug učenih i ambicioznih ljudi, koji svojim prisustvom upotpunjuju sliku.

U Odesi je po Joakimu Vujiću putopiscu, posle Rusa, bilo najviše Srba pa ostalih naroda.

Po jednoj istorijskoj knjizi, proizilazi da su stigli izbegli Srbi Trebješani u Odesu 6. oktobra 1804. godine lađama. Njih je po pozivu naselio guverner Rišeljev najpre u samoj Odesi. U Odeskoj varoši Moldovanki su se skrasili, gde su načinili konake. Pomogao im je svojim vezama tamošnji ugledni građanin Luka Ljesar Crnogorac, bogati i uvaženi trgovac. Neki od njih dobili su od ruskog cara, dan hoda "ležeću" zemlju od 12.000 "desetina zemlje", od Odese, na sever. Tu su u "Slaveno-serbskom selu" ili "Srpskom selu", pored kuća podigli 1807. godine pravoslavnu crkvu. Hram je bio "posvećen" 1815. godine, prazniku Sv. jevanđeliste Luke. Kada je 1789. godine stradala pravoslavna crkva tokom rata na Trebjesi, spašene su neke dragocenosti. Ostale su iste godinama u Risnu, a njihov čuvar kapetan se nije odazvao traženju Boška Bućića iz Odese, da budu odnete u Rusiju, i pripadnu pomenutoj crkvi Sv. Luke. Međutim nisu to dozvolili preostali Trebješani u Hercegovini, misleći da će im trebati za novi hram kada ga budu podigli.

Kulturna hronika Srba u Odesi[uredi | uredi izvor]

Još 1805. godine javlja se kao prenumerant jedne knjige - rečnika francuskog jezika, Ilija Jurasević veliko-kupac u Odesi.[2] Vukov srpski rečnik tumačen nemačkim i latinskim rečima, kupovan je i u Odesi 1818. godine. Bili su to imućni građani Srbi odeski, koji su ukupno platili 16 egzemplara: Đorđe Milanović "druge giljdije" trgovac, Ivan Kvekić "prve giljdije" trgovac, Ivan Magazinović, Luka Ljesar i Marko Andrić.[3] Knjigu o makroviotici, pravilnoj ishrani koja dovodi do dugovečnosti, dobili su 1826. godine u Beču, stanovnici Odese, Jovan Riznić veliko-kupac i "Rosijski komercijant" i Jovan Kvekić veliko-kupac.

Kada je 1840. godine posetio Odesu Joakim Vujić je video kuću pokojnog Filipa Lučića kupeca i građanina odeskog, koja se nalazila preko puta pravoslavnog hrama posvećenog Pokrovu Presvete Bogorodice. Lučić je bio „komercije savetnik i kavalir“ koji je 1836. godine pomogao Vuku Karadžiću da rasproda svoju knjigu u Odesi. Taj „slavni i rodoljubivi Srbin“ je skupio u tom gradu 106 pretplatnika, od kojih samo iz njegove kuće - njih 50. Šta više, Lučić mu se izvinjavao „što nije mogao više pomoći".[4] Lučić je 1819. godine preporučivan za skupljača pretplate, jedne strane pedagoške knjige, od Jana Amosa Komenskog, koja međutim nikad nije objavljena. Dve decenije kasnije, 1839. godine Filip Lučić je još bio živ i javlja se u Odesi, uz profesora Platona Simeonovića, kao prenumerant Hadžićeve lepe knjige.[5]

Nabavio je kalendar banatski, u Beču 1828. godine, Jovan Kvekić veliko-kupac iz Odese.[6] Srbi iz Odese pretplatu daju u Beču 1828. godine za srpsku istorijsku dramu Sterijinu o Kosovskom boju: Jovan od Riznić, Georg od Riznić bankar, Aleksandar Petrović veliko-kupac i bankar, Jovan Kvekić, Prenumerant jedne srpske knjige bio je 1828. godine u Beču „Jovan ot Riznić rosijski komercijant Savjetnik i Kavalir Ordena Sv. Vladimira“ iz Odese. Uz njega, njegov srodnik „Blagorodni Georgije ot Riznić“ bankar iz Odese.[7] Riznići su inače bili veliko-kupci u Trstu 1818. godine. Jovan Stefanović Riznić je od 1854. godine bio počasni član Društva srpske slovesnosti u Beogradu. Rođen je 18. septembra 1793. godine u Trstu. Učio ga je prvo kod kuće slavni gost književnik srpski Dositej Obradović. Školovanje je završio posle Padove, u Beču. Po povratku u Trst počeo je trgovati, a što ga je 1819. godine odvelo u Odesu. Tamo je 1829. godine zbog zasluga za Rusiju, tokom rata sa Turcima, dobio orden Sv. Vladimira 4. stepena i čin dvorskog savetnika. Zbog Poljačke bune 1830. godine napustio je trgovačku radnju, i postao ruski državni činovnik. Radio je prvo u Odesi, pa u Kijevu, gde je postao stariji direktor kijevske državne banke. Od 1853. godine se povukao na svoje imanje Gopčicu, u Kijevskoj guberniji.[8] Riznić se u Odesi često viđao sa čuvenim pesnikom Puškinom, koji tamo bio proteran. Svoje bliske veze sa Srbima, nastavio je nakon odlaska iz Kišinjeva. Preko Riznića, kojeg je smatrao za autoritet, ruski pesnik je pratio događaje i upoznavao se sa Srbima, njihovom kulturom i tradicijom.[9]

U Trstu je 1829. godine srpsku knjigu kupio veliko-kupac Nikola Popović iz Odese.[10] Popularno pozorišno delo kupio je 1832. godine u Odesi, trgovac Petar Palković rodom iz Segedina.[11] Godine 1833. u Trstu je knjigu o bračnom životu kupila gospođa Ana Pavković rođena Stojković iz Odese.[12]

Jedna srpska učena knjiga objavljena je 1840. godine u dalekoj Odesi. Petar Popović je štampao u Odeskoj Gradskoj tipografiji knjižicu o srpskom pravopisu. Nije poznato o čijem trošku niti da li je bilo prenumeranata.[13] Dimitrije Tirol srpski književnik i profesor je 1840. godine živeo u Odesi. Javlja se kao skupljač pretplate za zbirku pesama Lukijana Mušickog. Babaćanin Tirol je inače bio dopisni član Odeskog naučnog društva.

Pretplatnici srpski čitaoci iz Odese naručili su primerak svoje knjige 1842. godine. Bili su to redom obrazovani ljudi koju je privukla narodna tradicija Hercegovaca koji su se inače, naselili početkom 19. veka na ruskoj nenastanjenoj zemlji. Sudbinu tih Srba u Odesi i okolini, čitali su intelektualci Odeski: Platon Aleks. Simonović "statski savetnik i kavalir", Ivan Dragićević - Nikšić štabs-kapitan, Solovjek profesor, Nikolaj Murzakević profesor i sekretar Odeskog društva istoriji i drevnosti i Matej Lučić trgovac.[14]

Čuveni srpski književnik Pavle Stamatović paroh segedinski, bio je od 1842. godine i dopisni član (korespodent) Odeskog učenog društva za istoriju i starine.[15] U tom društvu bio je 1847. godine i Dimitrije Tirol rodom Čakovac, "srbski literator".

Bio je Dimitrije Knežević (rođ. 1788), Srbin poreklom od starih plemića ličkih Kneževića (sin Maksima Kneževića[16]), 1842. godine "tajni savetnik i kurator Odeskog učebnog kruga" kada je proputovao Dalmaciju. Tada se krstio i prešao u pravoslavnu veru, u Preobraženskoj crkvi u selu Mutiliću. Po povratku u Odesu, poslao je toj dalmatinskoj crkvi veliku ikonu Preobraženja Gospodnjeg. On je inače bio sin Maksima Kneževića, koji se doselio u Rusiju i oženio iz bogate ruske familije Rudnev. Umro je Dimitrije na putu ka Moskvi 1844. godine naprasnom smrću u 58. godini života.[17]

U tamošnjoj Rišeljevskoj gimnaziji (po ruskom gubernatoru Hercogu Rišelji) bio je jedan od profesora Platon Aleksejević Simonović rodom iz Kamenice (sremske) kod Varadina. Tog Srbina su 1851. godine zvali da dođe u Srbiju, da bude "glavni inspektor učilišta", po odobrenju kneza Aleksandra Karađorđevića. Profesor Platon Simonović je tada bio u penziji, i živeo je na svom imanju pored Odese. Od njega se očekivalo da izvrši ustrojstvo srpskih gimnazija i liceja, nakon postavljenja početkom 1853. godine.[18] Profesor Simonović je 1837. godine kao predavač na Odeskom liceju, bio među samo nekoliko prenumerata knjige Sime Milutinovića Sarajlije. Sima se svuda pa i tu potpisivao sa pseudonimom "Čubro Čojković Crnogorac", a u Odesu je otišlo 10 egzemlara, kod profesora skupljača pretplate.[19] Iste godine profesor uzima delo istog autora o istoriji Srbije, i navodi se u spisku prenumeranata da je on: imperatorski savetnik, inspektor škola i nastavnik predmeta političke ekonomije i finansija. Uz njega idu i drugi pretplatnici iz Odese: Filip Lučić komercijalni savetnik rodom iz Hercegovine, Mihail Milutin Savić ruski kapetan plovidbe rodom iz Hercegovine, Hristifor Nikšić kapetan Bokelj, Jovan Dragićević žandarm Bokelj, Ivan Abuhov titularni savetnik, udova "giljde kupca" Tekla Sozdanović, Ignjatije Gerčki trgovac Sremac, dva Đorđa Srbina trgovca iz Bugarske - Stojković i Mitović, Stefan Jelić Bokelj, Andrija Jovović Dalmatinac, Đorđe Mihajlović Bokelj, Ivan Heldželj sajdžija iz Ugarske, Jovan Pjanić trgovac Hercegovac, Janko Hristović Dubrovčanin, Maksim Marković Hercegovac, Drago Katurić Bokelj, Marko Popović, Dimitrije Momirov Stojanović činovnik ministarstva prosvete, koleški sekretar sa trojicom braće i Aleksandar Atanasijević trgovac.[20]

Vukova zbirka srpskih narodnih junačkih pesama privukla je 1845-1846. godine brojne naše rodoljube, čitaoce u Odesi. Napravili su prenumerantski punkt u koji su ušli pretplatnici: Platon Simonović "statski savjetnik" i drugo, G. Gligorijević narodni sovetnik, Dragičević Nikšić kapetan, i trgovci - Đuranović Nikola i Đorđije, Lučić Matija, Skulić Mihailo, Perazić, Milutinović, Jelić, Lipavac, Kvekić, Popovići Marko i Jovan te Milanović.[21]

Veliku pomoć Vujić je imao od Petra Popovića knjigovođe trgovačkog, rodom iz Boke Kotorske. Družio se sa trgovcem Dragom Katurićem takođe Bokeljem, zatim Aleksandrom Damjanovićem (jedini nije bio Crnogorac), te Vid Milutinović i Luka Ožegović. Tako su knjigu putopisnu Joakim Vujića nabavili 1845. godine tamošnji srpski čitaoci, pomenuti: Draga Katurić, Aleksandar Damjanović, Vid Milutinović i Luka Ožegović - "veliko-kupci Odeski". U blizini Odese je bilo jedno srpsko selo, iz kojeg je bio Teodor Petrović, kao čuvar vinograda u manastiru Giržavku kod Kišinjeva, gde je bio arhimandrit Srbin, Spiridin Filipović.[22]

Nabavilo je Njegoševu knjigu o crnogorskom avanturisti, lažnom ruskom caru Šćepanu, 1851. godine nekoliko Srba u Odesi. Kupili su tu istorijsko-biografsku knjigu M. Lučić trgovac - 15 egzemplara, S. Vučetić, D. Katurić, Škulić i J. Aleksić - još pet primeraka.[23] U Odesi je živeo Grčki, rodom iz Čerevića koji je 1858. godine poklonio pravoslavnoj crkvi u Karlovcima dva velika srebrna svećnjaka.[24]

Vukove pripovetke koje je po narodu sabrao i objavio u knjizi 1853. godine našle se čitaoce i u Odesi. Formiran je veliki pretplatnički punkt zahvaljujući čuvenom Simu Prizrencu "Igumanovu" koji su činili čitaoci: Stefan Mihailović Vučetić spahija i trgovac prve gildije, Mihailo Savić Popović trgovac, Marko Savić Popović trgovac, Paolo Mrgud trgovac, Savo Šerović trgovac, Bogdan Kvekić trgovac, Stepan Jelić trgovac, Drago Katurić trgovac, Simo Andrejević Prizrenac za sina Emanuila učenika u pansionu, Vasilije Ipekčić Prizrenac, Simo Šarpel, Petar Vukić, Stavre Davidović (iz Soluna) i Konstantin Šulević (iz Velesa) učenik drugog razreda gimnazije u Odesi.[25] Vrčevićevu knjigu srpskih zagonetki izdatu u Zadru naručio je 1857. godine 10 primeraka Drago Katurić trgovac u Odesi za tamošnje Srbe.[26]

Bavio se 1860. godine u Trstu, Simo Krstov Lazarević načelnik "paroplova Odese". Srpske knjige je 1860. godine naručivala u Odesi tamošnji knjižara L. Rudolfa. U Odeskoj univerzitetskoj biblioteci nalazio se 1870. godine rukopis Konstantina Filozofa, o životu srpskog Despota Stefana Lazarevića, koji je upotrebljen za prvo štampanje u Beogradu. Za Petranovićevu raspravu o bogumilima bilo je više zainteresovanih čitalaca u dalekoj Odesi. Punkt prodajni za tu knjigu obrazovali su 1867. godine tamošnji Srbi: Jovan i Lazar Kagurić sa šest primeraka, Stefan Šutina, Hristifor Lučić, Vido Perazić, Nikola i Arsenije Pavković, Savo Gojković, Ivan Mitrović, Simeon Perazić, Spiridon Balarić, Stefan Matković, Spiridon Tomašević, Nikola Matković, Aleksandar Poti i Marko Pavković.[27] Dr Valtazar Bogišić profesor iz Odese, je 1870. godine bio dopisni član Društva srbske slovesnosti u Beogradu.[28] On je bio 1870. godine pozvan da tamo na Odeskom univerzitetu predaje slovenska prava.

Bio je 1869. godine profesor geografije na Odeskoj akademiji, Srbin Karić. Tamo je otišao zbog lečenja, pa se prihvatio katedre, sa platom koja je bila četvorostruko veća od one u Srbiji.[29]

Sima Andrejević Igumanov, veliki srpski dobrotvor rodom iz Prizrena, prešao je iz Carigrada i otvorio 1846. godine fabriku duvana u Odesi, sa kojim je trgovao. Kasnije se preselio u Kijev i nastavio time uspešno da se bavi. Naročito je značajan zbog otvaranja Prizrenske bogoslovije u Staroj Srbiji.[30]

Srbi u Odesi su početkom 1869. godine osnovali družinu "Slaveno-srpsko bratstvo", u duhu omladinskog programa. Bilo je to "Slovensko dobrotvorno društvo Ćirila i Metodija", za čije pokretanje je bio najzaslužniji Srbin tamošnji trgovac Radojčić. Kako su se u rad pored Srba uključili i Rusi, a zatim i drugi slovenski narodi, ono je potisnulo svoj prvobitni srpski karakter. Formirana je odmah i slovenska biblioteka, za čijeg je bibliotekara postavljen profesor Baltazar Bogišić predavač sa Odeskog univerziteta. Bogatiji Srbi nisu hteli da se priključe toj družini, čak šta više su navodno radili na osnivanju nekog "svog" udruženja.[31] Za vreme hercegovačkog ustanka, istakli su se naročito Srbi iz Odese, koji su slali izdašne priloge. Pomoć za postradale Hercegovce, sabirao je "Dobrotvorni odbor ercegnovski" 1876. godine. Tako su 1000 f. Srbi odeski dali preko St. Vučetića, zatim još 435 f. preko An. Lazića, pa kasnije još tri puta preko Lazića, ukupno 1200 f.[32]

Još jedan naš čovek, Atanasije Gereski, sin Petra, rodom iz sremskog Čerevića, uspešno se bavio trgovinom u Odesi. Tamo je stigao kao avanturista, po savetu brodskog kapetana, ploveći morem 1830. godine. Zahvaljujući tamošnjem žitelju Sazdanoviću rodom Novosađaninu, postao je trgovački kalfa kod trgovca Sevastijana Straca. Za šest godina rada za Straca, Gereski je postao sposoban trgovac koji samostalno vodi posao, putuje i korespondira sa inostranstvom. Posle ženidbe sa Grkinjom, Jelenom ulazi u žitarski posao - pokreće malu žitarski radnju sa Vidom Milutinovićem Bokeljom i jednim Rusom, Volkom. Preprodajom žita veliko-kupcima, on se osamostalio i obogatio za 40 godina poslovanja. Došao je u red prvih Odeskih trgovaca, i stekao visoka ruska odlikovanja. Postao je u starosti veliki srpski dobrotvor i zadužbinar pri Matici srpskoj. Dao je oko 30.000 f. Srpskoj velikoj gimnaziji u Novom Sadu. Umro je 1885. godine i sahranjen sa svim počastima.[33]

Pored grada Odese pominje se 1851. godine selo "Slavjano-serbka" (sa srpskim stanovništvom), u kojem je živela dalja rođaka Vuka Karadžića. Bila je to sedamdesetogodišnja Srpkinja, Obrenija Nikšić rođena Karadžić. Ona se doselila sa mužem i njegovom porodicom oko 1805. godine u to mesto u Rusiji. Rođena je u Petnici, u Hercegovini, plemenu Drobnjak, od oca Nikole Rudanovog. Obrenija je znala mnogo srpskih narodnih pesama iz svog zavičaja, a njen sin Jegor je izgleda bio kapetan - komandant tog mesta.[34]

Prenumerant jedne srpske knjige bio je u Odesi, Ilija Jurasević velikotrgovac.

Knjigu kontroverznog Srbina potom "raskaluđera" Vase Pelagića, cenili su brojni Srbi u Odesi. Pisali su se 1871. godine za jedno od njegovih brojnih knjižica. Tako su se na listi pomagača našli tamošnji Srbi: Georgije Vlajković trgovac, brodski kapetani Dalmatinci Milan Milinović i Ljubo Zloković, zatim Sava Gojković trgovac, Ožegović, Šerović, F. Gereski trgovac, Stavra Davidović trgovac, Miloš Anđelković ćurčija, Mitrofan Nikšić, Nikola Matković, Arkadije Maksimović, Kosta Milovanović, Nikola Jelić, Nikola Srežanović, Avram Rakić, Rista i Petar Andrejević, Jovan Babić, Panta Lučić, Bogdan Vukalović, Aleksandar Zlatković ćurčija, Hadži M. Babović i Jovan Spasojević "Pećanac". Požrtvovani Srbi su otkupljivali i primerke knjige za đake u Zadru, Skadru, Prizrenu, Peći, Banjaluci, Beogradu i drugde.[35]

Kada su 1883. godine prenošene kosti poete Branka Radičević iz Beča u Srem, stigao je 10. jula i telegram iz Odese. Na njemu je pisalo: "Srcem s vami! Štovanje i slava velikom pesniku Branku". Gojnić i Lazić, u potpisu.[36]

Otvorio je 1890. godine u Odesi srpski generalni konzulat, Hugo Simeonov Supičić.[37]

Prvi svetski rat[uredi | uredi izvor]

Za vreme Prvog svetskog rata Odesa je pozornica događaja, u kojima učestvuju srpski dobrovoljci. Odesa je bila glavno mobilizacijsko mesto. Posle državne propasti Srbije, ruski car Nikolaj II dozvolio organizovanje srpskih dobrovoljaca u Rusiji, koje je organizovao izaslanik pukovnik Branislav Lontkijević. Mnogi jugoslovenski zarobljenici u Rusiji od 1914, početkom 1915. slali su brojna pisma srpskom poslaniku u Petrovgradu u kojim su molili da se puste iz ruskog zarobljeništva i upute u Srbiju, u srpsku vojsku. Srpska vlada je primila vest od poslanika i preko ruske vlade izdejstvovala dobrovoljačku akciju. Jula 1915. godine srpska vlada uputila u misiju u Rusiju delegaciju od 3 člana. Srpski poslanik Spalajković i vojni izaslanik pukovnik Lontkijević u Rusiji su ih dočekali i pomogli. Zborno mesto budućih dobrovoljačkih formacija je bila Odesa, i tu su upućivani dobrovoljci, a odatle dalje brodovima morem i Dunavom, do Srbije. Tako je bilo sve do oktobra 1915. godine, kada su Bugari ušli u rat, a transport bio sprečen.

Početkom 1916. godine iskupilo se toliko dobrovoljaca, da je od njih formirana jedna divizija, koja je pod nazivom "Prva srpska dobrovoljačka divizija". Posle ulaska Rumunije u rat, u sastavu ruske armije uzela je ona vojno učešće u Dobrudži, na bugarskom frontu. Osim te divizije, u Odesi je krajem 1916. godine formiran i "Srpski dobrovoljački korpus". Korpus je kasnije preimenovan u "Dobrovoljački korpus Srba, Hrvata i Slovenaca"; iako su i tu najbrojniji bili Srbi. Tu u Odesi je sredinom marta 1916. formiran kompletan pešadijski puk, od 3 bataljona sa po 4 čete. Odmah se pristupilo formiranju i drugog dobrovoljačkog puka. Stigli su u Odesu 30. aprila 1916. godine, tada je već dva kompletna puka srpske dobrovoljačke divizije, treći je bio u toku formiranja, a četvrti je tek trebalo da se organizuje. Jačina te divizije prema ruskoj formaciji – dve brigade od po dva puka. Puk od tri bataljona, a bataljon od četiri čete. Pukovi imali još pukovsku mitraljesku četu, pukovsko konjičko i telefonsko odeljenje. Kasnije, 14. juna formiran je i dopunski bataljon. Od oficira zarobljenika bilo je 30 aktivnih, dok su ostali rezervni. Oficiri su dobili od ruske vlade 100 rublji da kupe srpske oficirske uniforme, a podoficiri i vojnici nosili su ruske uniforme i samo srpsku šajkaču. Doputovao je 3. maja u Odesu predsednik srpske vlade Nikola Pašić da obiđe jedinice. Shvatio da ima ljudstva za još jednu diviziju, pa se posle na tome još radilo. Vojnu smotru tri dobrovoljačka puka je zatim izvršio 8. maja ruski general Brusilov i pohvalio stanje. Zatim su svi dobrovoljci položili zakletvu, osim nekoliko oficira, koji su odmah odstranjeni. Juna meseca stigle su sa Krfa četiri srpske ratne zastave: 2, 6, 7 i 9 puka, drugog poziva. Početkom jula 1916. godine dobrovoljačka divizija je bila spremna za ratne operacije. General Brusilov je rekao da će to biti za mesec dana. Počele su zato pripreme prve dobrovoljačke divizije za prebacivanje iz Odese na položaje bliže Dobrudži.[38]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ "Serbske letopisi", Budim 1826. godine
  2. ^ joakim Vujić: "Rukovodstvo k francusti gramatic...", Budim 1805. godine
  3. ^ Vuk St. Karadžić: "Srpski rječnik", Beč 1818. godine
  4. ^ Vuk St. Karadžić: "Narodne srske poslovice", Cetinje 1836. godine
  5. ^ Jovan Hadžić: „Golubica s cvetom knižestva srpskog“, Beograd 1839. godine
  6. ^ „Banatski almanah“, Budim 1828. godine
  7. ^ Avram Branković: „Pregled i letočisleno označenije...“, Budim 1828. godine
  8. ^ „Glasnik društva srpske slovesnosti“, Beograd 1862. godine
  9. ^ „Vreme“, Beograd 1931. godine
  10. ^ Milovan Vidaković: "Siloan i Milena" Budim 1829. godine
  11. ^ Antonij Arnovljev: "Virginija ili krvava žetva osvoboždenija", Budim 1832. godine
  12. ^ Laza Zuban: „Bračni poklon mladim supružnicima...“, Beograd 1833. godine
  13. ^ Petar Popović: "Sitnice iz pravopisanija", Odesa 1840. godine
  14. ^ "Kazivanje stari Trebješana", Beograd 1842. godine
  15. ^ "Peštansko-budimski skoroteča", Budim 1844. godine
  16. ^ "Srbski narodni list", Budim 1840. godine
  17. ^ "Serbskoj letopis", Budim 1845. godine
  18. ^ "Glasnik društva srpske slovesnosti", Beograd 1868. godine
  19. ^ Sima Milutinović: "Pjevanija crnogorska i hercegovačka", Lajpcig 1837. godine
  20. ^ Simo Milutinović: "Istorija Serbije od početka 1813. do kraja 1815. godine", Lajpcig 1837. godine
  21. ^ Vuk St. Karadžić: "Narodne srpske pjesme", treća knjiga, Beč 1846. godine
  22. ^ Joakim Vujić: "Putešestvije po Ungariji, Valahiji, Moldaviji, Besarabiji, Hersonu i Krimu", Beograd 1845. godine
  23. ^ Petar Petrović Njegoš: "Lažni car Šćepan Mali", Trst 1851. godine
  24. ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 1858. godine
  25. ^ Vuk St. Karadžić: "Srpske narodne pripovetke", Beč 1853. godine
  26. ^ Vuk Vrčević: "Moralno zabavne i šaljivo-poučiteljne srbske zagonetke", Zadar 1857. godine
  27. ^ Božidar Petranović: "Bogomili", Zadar 1867. godine
  28. ^ "Glasnik društva srpske slovesnosti", Beograd 1870. godine
  29. ^ "Zemunski glasnik", Zemun 1869. godine
  30. ^ "Prosvetni glasnik", Beograd 1897. godine
  31. ^ "Zastava", Pešta 1869. godine
  32. ^ "Zastava", Novi Sad 1876. godine
  33. ^ "Stražilovo", Novi Sad 1885. godine
  34. ^ "Srđ", Dubrovnik 1903. godine
  35. ^ Vasa Pelagić: "Pokušaji za narodno i lično unapređenje", Beograd 1871.
  36. ^ "Zastava", Novi Sad 1883. godine
  37. ^ "Male novine", Beograd 1890. godine
  38. ^ Vojin Maksimović: "Spomenica Prve Srpske Dobrovoljačke divizije 1916-1926. godine", Beograd 1926. godine

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Срби_у_Одеси&oldid=27013889”