3. bombarderski puk
 | Ovaj članak sadrži spisak literature, srodne pisane izvore ili spoljašnje veze, ali njegovi izvori ostaju nejasni, jer nisu uneti u sam tekst. |
Tokom Aprilskog rata u Jugoslaviji 1941, Treći bombarderski puk, pod komandom pukovnika Zdenka Gorjupa bio je sačinjen od 63. vazduhoplovne grupe stacionirane na aerodromu Petrovac kod Skoplja i 64. vazduhoplovne grupe raspoređene na aerodrome Obilić, Mileševo i Stubol kod Prištine.
63. grupa imala je u svom sastavu 205, 206 i 207. bombardersku eskadrilu sa 30 bombardera, a 64. grupa 208, 209 i 210. bombardersku eskadrilu, takođe sa 30 bombardera Dornije Do 17K. Naoružan sa ukupno 60 modernih bombardera Dornije Do-17K, Treći bombarderski puk bio je jedna od najbolje obučenih i najbolje naoružanih bombarderskih jedinica u JKRV i smatran je svojevrsnom elitom. Njegovi avioni, od kojih je najveći broj proizveden po licenci u Državnoj fabrici aviona u Kraljevu, bili su posebno modifikovani što je znatno povećalo njihovu borbenu vrednost u odnosu na nemačku varijantu. U njih su ugrađivani francuski motori, zamenjeno je odbrambeno naoružanje, povećana je nosivost bombi dodavanjem spoljnih nosača na trupu aviona, a pilot je na raspolaganju imao top kalibra 20 mm koji je bio montiran neposredno ispred pilotske kabine što je ovom, inače veoma brzom bombarderu omogućilo da u niskom letu zemaljske ciljeve uništava topovskom vatrom.
Borbena dejstva 63. i 64. vazduhoplovne grupe[uredi | uredi izvor]
Početak rata zatekao je nespremnu 63. vazduhoplovnu grupu. I pored naređenih mera borbene gotovosti, ovoj grupi je stroga pripravnost ukinuta 5. aprila. Komandant puka pukovnik Zdenko Gorjup je te večeri slavio rođendan. Svi vazduhoplovni oficiri sa aerodroma Petrovac prisustvovali su slavlju koje je potrajalo do duboko u noć. Nije poznato zašto je komandant Treće mešovite vazduhoplovne brigade pukovnik Nikola Obuljen dozvolio da 63. bombarderska grupa ne preleti na ratni aerodrom kako je bilo naređeno. Sve ove nesrećene okolnosti (ako su to bile) išle su Nemcima na ruku. Oko 05.00 časova 6. aprila 1941. godine formacija nemačkiha aviona sačinjenih od lovaca Meseršmit Me-110 uz lovačku pratnju Meseršmita Me-109 izvršila je napad na aerodrom Petrovac. Uredno poređani i otkriveni jugoslovenski bombarderi bili su laka meta. U ovom napadu uništeno je 14 jugoslovenskih Dornijea Do-17K.
Komandant 64. vazduhoplovne grupe major Branko Fanedl je u 07.00 primio vest o nemačkom napadu na aerodrom Petrovac. Odmah zatim poveo je svoju grupu u napad na nemačku oklopnu kolonu koja je napredovala iz pravca Đustendila. Kod aerodroma Uroševac pridružili su im se preostali bombarderi 63. grupe. Nemačke položaje kod Stracina napalo je ukupno 34 jugoslovenska bombardera. Iznenađeni ovakvom neočekivanom demonstracijom snage JKRV Nemci su pretrpeli ozbiljne gubitke ne pruživši skoro nikakav otpor. Nekoliko jugoslovenskih bombardera je oštećeno ali su se svi vratili u bazu.
Aerodrom Petrovac pretrpeo je jod jedan lakši napad u 10.20 ali je zato u 11.00 grupa Meseršmita Me-109 izvršila napad na letište Stubol kod Uroševca u trenutku kada su se bombarderi 64. grupe vraćali na aerodrom nakon ponovljenog napada na nemačke položaje kod Stracina. U ovom napadu uništeno je 15 jugoslovenskih Dornijea Do-17. Tri Do-17 iz 208. bombarderske eskadrile uspelo je da poleti. Pratili su napadače do njihovog aerodroma Vrba u Bugarskoj gde su uništili četiri nemačka aviona na zemlji. Po povratku sa zadatka sleteli su na aerodrom Obilić. Prema nekim izvorima tri aviona 208. bombarderske eskadrile bombardovala su aerodrome kod Radomira i Sofije u Bugarskoj. Pretpostavlja se da su nemački gubici u ovom napadu bili znatno veći. Jedan od razloga za ovu pretpostavku je taj što su Nemci, uvereni da neće biti nikakvih napada na njihove aerodrome potpuno zanemarili mere predostrožnosti koje podrazumevaju rastresit poredak aviona na zemlji i njihovo maskiranje. Gusto parkirani nemački avioni predstavljali su laku metu, a eksplozije pogođenih aviona i vatra prenosili su se na obližnje avione zbog čega su nemački gubici verovatno bili veći od navedenih
U toku popodneva istog dana aerodrom Petrovac je napadnut treći put. U ovom napadu uništeno je 10 Do-17K. Ukupni gubici Trećeg bombarderskog puka na dan 6. aprila 1941. godine iznosili su 41 uništen avion uz tri lakše oštećena, a uništeno je i 16 aviona Brege-19 iz sastava izviđačkih jedinica koje su bile stacionirane na aerodromu Petrovac. Preostali avioni 63. vazduhoplovne grupe pridružili su se 64. vazduhoplovnoj grupi koja je do kraja dana bombardovala železničku stanicu u Sofiji i izvršila napad na nemačku oklopnu kolonu kod Krive Palanke.
7. aprila nemačka avijacija je ponovo pokušala da uništi 64. vazduhoplovnu grupu čija dejstva su predstavljala pravo iznenađenje za nemačke jedinice koje su se probijale iz pravca Bugarske. U napadu koji je izvršen na aerodrome Stubol i Obilić Nemci su uspeli da unište samo tri jugoslovenska bombardera. Uspešnim manevrisanjem i maskiranjem aviona na zemlji izbegnuti su veći gubici.
Ujutro 7. aprila između 05.00 i 06.00 sati preostala četiri Do-17K iz 63. vazduhoplovne grupe pod komandom kapetana Đonlića, poletela su sa aerodroma Uroševac u napad na nemačke tenkove. Jedan avion je oštećen ali je uspeo da se vrati u bazu. U isto vreme, 17 Do-17K 64. bombarderske grupe sa aerodroma Stubol i Obilić pod komandom majora Fanedla takođe su između Krive Palanke i Stracina u brišućem letu napali nemačke kolone, i to bez gubitaka. Ista grupa izvršila je novi napad na nemačke položaje između 13.00 i 14.00. Nemački ratni izveštač koji je pratio ove nemačke jedinice nazvaće u svom izveštaju jugoslovenske bombardere „plavom smrti“ (zbog plave boje kojom je bila ofarbana donja strana trupa i krila jugoslovenskih bombardera) i odaće priznanje ludoj hrabrosti jugoslovenskih pilota koji su napadali ciljeve u niskom letu iz dva i više naleta što se u uslovima vazdušne premoći neprijatelja i jake protivavionske vatre smatralo samoubistvom. Avioni 63. vazduhoplovne grupe bombardovali su nemačke kolone na kumanovskom putu između 17.00 i 18.00.
8. aprila tri aviona 64. grupe napala su nemačku kolonu kod Kumanova, a dva aviona su lakše oštećena vatrom sa zemlje. Istog dana bombardovane su i nemačke jedinice koje su prelazile reku Nišavu i kretale se u pravcu Pirota. Takođe su bombardovane i nemačke oklopne kolone u Kačaničkoj klisuri. Istog dana nemačke jedinice zauzele su aerodrom Stubol zbog čega su preostali bombarderi 63. i 64. vazduhoplovne grupe preleteli na aerodrom kod Paraćina, a zatim u Kraljevo.
9. aprila puk nije dejstvovao zbog loših vremenskih uslova. Zbog brzog napredovanja nemačkih jedinica grupa je preletela na aerodrom Preljina kod Čačka. Istog dana Državna fabrika aviona isporučila je dva nova bombardera Do-17K koji su uključeni u sastav jedinice.
Loše vremenske prilike sprečile su dejstvo puka i 10. aprila. Pod okriljem lošeg vremena koje je pružalo zaštitu od nemačkih lovačkih aviona, grupa je izvršila prelet na aerodrom kod Užičke Požege.
11. aprila grupa nije dejstvovala. Jedan avion iz 208. bombarderske eskadrile preleteo je u Mađarsku. Članovi posade su zarobljeni, a avion je uključen u sastav Mađarskog ratnog vazduhoplovstva. Jedan ili dva aviona su pokušali prelet u SSSR ali su se srušili u oblasti Karpata. U pokušaju preleta učestvovali su jedan avion iz 208. bombarderske eskadrile i jedan avion iz 210. bombarderske eskadrile. Prvim avionom koji je sleteo kod Mostara pilotirao je oficir Milenko Stanić, a u avionu su se nalazila još četiri oficira i podoficira. Na aerodromu kod Mostara prešli su u bombarder Savoja-Marketi SM.79 iz 81. samostalne bombarderske grupe koji je trebalo da ih preveze u SSSR. Međutim, avion je nakon poletanja udario u planinu Igman. U nesreći su nastradali svi putnici i članovi posade. Drugi avion kojim je pilotirao narednik Petko Milojević srušio se u Rumuniji u oblasti Karpata. Poginule članove posade seljaci su saharanili u mestu Kudešti Deal. 1975. godine njihovi posmrtni ostaci preneti su na vojno groblje u Temišvaru.
12. aprila popravile su se vremenske prilike pa su avioni 64. grupe dobili naređenje da napadnu nemačku kolonu na pravcu Ćuprija-Jagodina-Kragujevac-Topola i da unište most na Velikoj Moravi kod Ćuprije kako bi usporili nemačko napredovanje. Nemački ciljevi su uspešno bombardovani ali su gubici na jugoslovenskoj strani takođe bili veliki. 64. vazduhoplovna grupa izgubila je svog komandanta majora Branka Fanedla čiji avion se u plamenu srušio kod sela Bukovače u blizini Jagodine. Pored majora Fanedla poginuli su i kapetan I klase Nikola Teofilov i strelac Franjo Ribič. Očevici koji su prisustvovali ovom događaju tvrde da su nemački oficiri prišli mestu udesa i vojnički pozdravili pale jugoslovenske pilote koji su svojom hrabrošću zaslužili poštovanje neprijatelja. Istog dana tri bombarderda Do-17K poletela su sa aerodroma kod Kraljeva i bombardovala nemačku kolonu od Stalaća do Jagodine nanevši joj gubitke u ljudstvu i materijalu. Bilo je to poslednje borbeno dejstvo ove jedinice u Aprilskom ratu.
13. aprila preostali avioni Trećeg bombarderskog puka preleću na aerodrom Butmir kod Sarajeva, a zatim sutradan i na aerodrom kod Nikšića sa kojeg su učestvovali u evakuaciji kralja, vlade i drugih visokih državnih i vojnih zvaničnika u Grčku. Preostalih sedam aviona preleće 15. aprila na grčki aerodrom Paramitija gde ih odmah nakon sletanja napada grupa italijanskih lovaca i uništava pet. Preostala dva su već ranije preletela na aerodrom Agrinion gde su uključeni u sastav britanskog RAF-a. Jedan Dornije Do 17K (br. 3363) Trećeg bombarderskog puka uspeo je da za vreme povlačenja britanskih ekspedicionih snaga iz Grčke preleti u Egipat (verovatno uz usputno sletanje na ostrvu Kritu) ali zbog problema održavanja nije korišćen za borbena dejstva. Njegova posada je najverovatnije uključena u sastav neke od bombarderskih eskadrila Pustinjskog vazduhoplovstva RAF-a.
Za vreme Aprilskog rata bombarderi Trećeg bombarderskog puka izvršili su ukupno 174 borbena leta; 131 na neprijateljske kolone, 9 na neprijateljske aerodrome i 43 zbog preleta na druge aerodrome. Od preostalih manje oštećenih aviona Trećeg bombarderskog puka Nemci su uspeli da sastave 6 aviona Dornije Do-17K koje su predali na korišćenje svojim saveznicima Bugarima. Preostale avione razdelili su između sebe Hrvati i Italijani.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Terzić, Velimir (1983). SLOM KRALjEVINE JUGOSLAVIJE; uzroci i posledice poraza - knjiga 2. Beograd - Ljubljana - Podgorica: Narodna Knjiga - Partizanska knjiga - Pobjeda.