Zločini ustaša u Prkosu
Stradanje stanovnika sela Prkos u nekadašnjem kotaru Vrginmost, na Kordunu, predstavlja primer masovnog stradanja civilnog stanovništva u kontekstu ustaških zločina nad srpskim stanovništvom na teritoriji Nezavisne Države Hrvatske, od 1941. do 1945. godine. Selo Prkos je tokom Drugog svetskog rata izgubilo najmanje 458 stanovnika, od kojih je 428 civila ubijenih od strane ustaša, dok su 23 bili pali borci, pripadnici Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. U sklopu ofanzive koje su ustaše krajem 1941. sprovodile na Kordunu i koju je lično nadgledao Ante Pavelić u Prkosu i susjednim selima Dugo Selo, Sjeničak, Kirin i Stipan stradalo je 1.446 Srba.
Uz selo Čemernicu, koja je tokom Drugog svetskog rata imala 486 žrtava fašističkog terora, Prkos predstavlja naselje sa najviše žrtava fašističkog terora na području kotara Vrginmost.
Istorijsko-geografski okvir[uredi | uredi izvor]
Selo Prkos je smešteno u neposrednoj blizini desne obale reke Kupe, na Kordunu, pokraj Lasinje. Selo je udaljeno oko 40 km od Zagreba. Do 1991. Prkos je pripadao teritorijalnoj organizaciji opštine Vrginmost. Danas selo pripada opštini Lasinja u sastavu Karlovačke županije.
Kordun je sve do poslednje decenije 17. veka pretežno bio pust i nenastanjeni granični predeo između Habsburške Monarhije i Osmanskog carstva. Prkos se naseljava u poslednjoj deceniji 17. veka srpskim stanovništvom sa područja Bosanske krajine. Istovremeno nastaju i druga srpska naselja na Kordunu, kao i hrvatska naselja u ovoj oblasti, s napomenom da srpska naselja na Kordunu nastaju u šumovitijim i gorovitijim predelima, a hrvatska u Pokuplju.
Sve do kraja Prvog svetskog rata Prkos je činio teritorijalnu celinu sa Banskim Kovačevcem, nastanjenih hrvatskim stanovništvom. U vreme postojanja Vojne krajine na ovom području, Prkos i Banski Kovačevac činili su jednu seosku opštinu koja je ulazila u sastav Prve banske regimente. Odraslo muško stanovništvo Prkosa, kao i u drugim kordunaškim selima, obavljalo je graničarski posao.
Nakon ukidanja Vojne krajine (1871) dolaze do izražaja ekonomski i egzistencijalni problemi ionako siromašnog lokalnog stanovništva koje je imalo visok prirodni priraštaj. Deo stanovništva je rešenje ovih problema pokušao da nađe u iseljavanju u Sjedinjene Američke Države (SAD). Do Prvog svetskog rata iz Prkosa se u SAD iselilo 85 stanovnika, mahom mlađih i radno sposobnih muškaraca, od kojih je jedan deo ostao trajno da živi u ovoj zemlji. U međuratnom razdoblju nastavilo se iseljavanje stanovništva usled ekonomskih problema i oskudice. U ovom razdoblju iz Prkosa se u Francusku iselio 21 stanovnik.[1]
Najpoznatiji iseljenik iz Prkosa uoči Prvog svetskog rata i u međuratnom razdoblju, bio je revolucionar Pavle Bastajić, učesnik revolucionarnog studentskog pokreta na Zagrebačkom univerzitetu i atentata na bana Cuvaja 1912, dobrovoljac u srpskoj vojsci u Balkanskim ratovima i Prvom svetskom ratu, saradnik obaveštajne mreže Kominterne i sovjetske obaveštajne službe od sredine 1920-ih. Kada se 1940. pojavio u Prkosu, Bastajić je bio odsutan iz rodnog sela blizu tri decenije. Ubijen je od strane ustaša, najverovatnije u logoru Jasenovac.
Stradanje stanovništva[uredi | uredi izvor]
Stanovnici sela Prkos su od leta 1941. učestvovali u pomaganju Narodnooslobodilački pokret JugoslavijeNarodnooslobodilačkog pokreta i ustanka na Kordunu. U zaleđu Prkosa, prema Petrovoj gori, nalazio se veći broj sela koja su bila pod kontrolom partizana. Ipak, na Kordunu nije postojala kompaktna partizanska teritorija zbog prisustva žandarmerije i ustaša u pojedinim naseljima, poput Vojnića i Vrginmosta, uključujući i naselja u neposrednoj blizini Prkosa: Lasinja i Banski Kovačevac. Ipak, ustaše se nisu usuđivale da pokrenu opšti napad na Prkos sve do 21. decembra 1941. godine.
Uoči ustaškog napada na Prkos, došlo je do prenošenja ustanka na levu obalu Kupe, u čemu su učestvovali stanovnici Prkosa i u čemu treba tražiti jedan od uzroka ustaškog pokolja nad lokalnim srpskim stanovništvom.
Partizani Prvog Kordunaškog NOP odreda prešli su 8. decembra 1941. Kupu kod Prkosa (jedinog srpskog sela na Kupi između Karlovca i Lasinje) i privremeno oslobodili selo Pisarovinu koje je bilo kotarsko središte udaljeno 25 km od Zagreba. Takođe, narednog dana partizani su nakratko boravili u hrvatskom selu Skakavac, na Kordunu, između Lasinje i Karlovca. Ovo je bio signal za uzbunu u Zagrebu. Ustaško rukovodstvo odlučilo je da 21. decembra 1941. pokrene ofanzivu na slobodnu partizansku teritoriju na Kordunu.
Zahvaljujući činjenici da su partizani nedugo uoči ustaške ofanzive na Kordun (19-20. decembar 1941) uspeli da neutrališu ustaško i domobransko prisustvo između Vojnića, Utinje i Vrginmosta, omogućena je odstupnica hiljadama stanovnika kordunaških sela između železničke pruge Karlovac - Topusko i Kupe, u pravcu partizanskih baza na Petrovoj gori.
U napadu na partizanska sela na Kordunu učestvovali su Poglavnikova tjelesna bojna pod komandom Ante Moškova, Ustaška vojnica, Hrvatsko domobranstvo, žandarmerija i lokalne ustaše.[2] Prkos je bio prvi na udaru kao najisturenije srpsko naselje prema reci Kupi i ustaško-domobranskim uporištima.
Zahvaljujući činjenici da je komandir žandarmerijske stanice u Lasinji, Pero Nikolić, koji se na ovoj dužnosti nalazio i pre rata, signalizirao stanovništvu Prkosa o pokretu ustaško-domobranskih snaga, odrasli muški stanovnici Prkosa, njih oko 130, uspelo je da izbegne u šumu pre dolaska neprijatelja. Njihove žene, deca i roditelji ostali su u selu jer je lokalno stanovništvo verovalo da oni koji nisu vojno sposobni neće biti na udaru snaga Nezavisne Države Hrvatske. Nikolić, iako Hrvat, bio je kažnjen smrću, zajedno sa suprugom i dvoje dece, zbog ovog gesta.
Međutim, ustaše i domobrani su pohvatali celokupno srpsko stanovništvo Prkosa koje nije izbeglo pred poterom (428 lica), kao i srpske stanovnike sela Lasinja (17 lica), ali i celokupno romsko stanovništvo opštine Lasinja (Romi sa područja Lasinje, njih najmanje 48, kasnije su sprovedeni u logor Jasenovac gde su ubijeni). Jedan deo Prkoščana bio je izložen mučenju i masakriranju u samom selu, dok je većina uhvaćenih seljana odvedena u Lasinju gde je izolovana u jednoj javnoj zgradi, gde su se našli i pohvatani malobrojni srpski stanovnici Lasinje, ali i velik broj stanovnika srpskog sela Dugo Selo Lasinjsko.[3]
Jedan broj Prkoščana i Dugoseljana prebačen je 31. decembra 1941. preko Kupe kako bi bili prikazani kao navodni zarobljenici ustaškom rukovodstvu, uključujući i Antu Pavelića, koje je pristiglo iz Zagreba. Ovi stanovnici Prkosa i Dugog Sela ubijeni su u Rakovu Potoku. Ostali stanovnici ova dva sela ubijeni su u Dugom Selu, gde je jedan broj seljana spaljen, a ostatak je ubijen tupim predmetima i klanjem u šumi Brezije.[4][5]
U napadu na slobodnu teritoriju Korduna, ustaše su ubile najmanje 428 stanovnika Prkosa srpske nacionalnosti, Od ovog broja bilo je 244 maloletna lica, od ova 244 maloletnika bilo je 192 mlađih od 14 godina, i čak 94 mlađih od 7 godina. Imena maloletnih Prkoščana objavio je istoričar Dušan Korać u radu objavljenom 1981.[6] U kasnijim godinama 23 stanovnika Prkosa pali su u borbi protiv fašizma kao borci NOVJ, dok je 7 stanovnika umrlo od tifusa. Imena svih stradalih Prkošćana i njihovi osnovni podaci objavljeni su 1980. u monografiji Dušana Baića o kotaru Vrginmost u Drugom svetskom ratu.[7]
Korać i Baić se razlikuju u iznošenju brojki stradalih stanovnika Prkosa. Baić iznosi 458 imena stradalih, dok Korać, koji je rođen u Prkosu, navodi da su ustaše samo decembra 1941. ubile 478 stanovnika ovog sela, ali poimenice navodi samo 244 maloletna lica, zbog prirode zbornika u kom je objavljen njegov rad.
Prkos nakon Drugog svetskog rata[uredi | uredi izvor]
Prkos je prema popisu iz 1948. imao 235 stanovnika. Tokom narednih decenija došlo je do iseljavanja stanovništva zbog ekonomskih razloga, tako da je selo 1991. imalo 142 stanovnika. Nakon što je na području Prkosa i Korduna došlo do etničkog čišćenja usled vojne akcije „Oluja”, stanovnici sela su se iselili u Bosnu i Hercegovinu i Srbiju. Prema popisu iz 2001. u selu je živelo samo 38 stanovnika.[8]
Spomenik stradalim stanovnicima Prkosa, sa spomen-kosturnicom i pločama sa poimeničnim popisom 1.446 stradalih Srba, podignut nakon Drugog svetskog rata, oskrnavljen je od strane hrvatskih nacionalista nakon 1995. godine. Najteže oštećenje spomenik je doživeo 2010. godine kada su nepoznati počinioci maljevima razbili nekoliko ploča sa ispisanim imenima žrtava i zvezdu petokraku. Spomenik je obnovljen 2012. godine.
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Dušan Korać, "Prkos u plamenu: Masovno uništenje sela Prkosa kod Lasinje 21. prosinca 1941.", Deca - rat - revolucija, (ur. Luka Todorović), Beograd, 1981, str. 89-90.
- ^ Dušan Baić, Kotar Vrginmost u NOB, Beograd, 1980. str. 101-112
- ^ Dušan Korać, "Prkos u plamenu: Masovno uništenje sela Prkosa kod Lasinje 21. prosinca 1941.", Deca - rat - revolucija, (ur. Luka Todorović), Beograd, 1981, str. 101-103
- ^ Dušan Korać, "Prkos u plamenu: Masovno uništenje sela Prkosa kod Lasinje 21. prosinca 1941.", Deca - rat - revolucija, (ur. Luka Todorović), Beograd, 1981, str. 104-105
- ^ Dušan Baić, Kotar Vrginmost u NOB, Beograd, 1980. str. 103
- ^ Dušan Korać, "Prkos u plamenu: Masovno uništenje sela Prkosa kod Lasinje 21. prosinca 1941.", Deca - rat - revolucija, (ur. Luka Todorović), Beograd, 1981, str. 106-107
- ^ Dušan Baić, Kotar Vrginmost u NOB, Beograd, 1980. str. 760-789
- ^ „Naselja i stanovništvo Republike Hrvatske 1857-2001.”. Arhivirano iz originala 05. 05. 2012. g. Pristupljeno 07. 07. 2014.