Peru
| Republika Peru República del Perú (španski) | |
|---|---|
.svg) | |
| Glavni grad | Lima |
| Službeni jezik | španski kečua, ajmara |
| Vladavina | |
| — Predsednik | Dina Boluarte |
| — Prvi potpredsednik | funkcija upražnjena |
| — Drugi potpredsednik | funkcija upražnjena |
| — Predsednik Vlade | Alberto Otarola |
| Istorija | |
| Nezavisnost | Od Španije 28. jula 1821. |
| Geografija | |
| Površina | |
| — ukupno | 1.285.220 km2 (19) |
| — voda (%) | 8,80 |
| Stanovništvo | |
| — 2013.[1] | 30.475.144 (40) |
| — gustina | 23,71 st./km2 |
| Ekonomija | |
| Valuta | Novi sol |
| — stoti deo valute | 100 центи |
| Ostale informacije | |
| Vremenska zona | UTC -5 |
| Internet domen | .pe |
| Pozivni broj | +51 |
Peru (šp. Perú), ili zvanično Republika Peru (šp. República del Perú), država je na zapadu Južne Amerike.[2] Prema severu se graniči sa Ekvadorom i Kolumbijom, prema istoku sa Brazilom, prema jugoistoku sa Bolivijom, prema jugu sa Čileom, dok prema zapadu izlazi na Tihi okean. Glavni grad je Lima.
Teritorija Perua je dom drevnih kultura od civilizacije Norte Čiko, jedne od najstarijih na svetu, do Carstva Inka, najveće države pretkolumbovske Amerike. Španska imperija je pokorila ovu oblast u 16. veku i osnovala vicekraljevstvo sa glavnim gradom Limom, koje je obuhvatalo najveći deo južnoameričkih kolonija. Nakon sticanja nezavisnosti 1821, Peru je prolazio kroz razdoblja političkih nemira i finansijskih kriza kao i razdoblja stabilnosti i privrednog napretka. Privredni uspon je bio vezivan uglavnom za eksploataciju sirovina kao što su gvano (1845—1866) i guma (početak 20. veka).
Peru je po državnom uređenju republika podeljena na 25 regiona. Geografija Perua je raznovrsna, od ravnica na pacifičkoj obali do vrhova Anda i tropskih šuma u Amazonskom basenu. Peru spada u zemlje u razvoju sa veoma velikim indeksom humanog razvoja i stopom siromaštva od 25,8%.[3] Glavni privredne aktivnosti su rudarstvo, industrija, poljoprivreda i ribarstvo.
Stanovništvo Perua je multietničko a čine ga pripadnici domorodačkih naroda, Evropljani, Afrikanci, i Azijci. Jezik sporazumevanja je španski, koji je i službeni, iako značajan broj Peruanaca govori kečua ili neki drugi domorodački jezik. Mešavina različitih kultura doprinela je raznovrsnosti koja se ogleda u umetnosti, hrani, književnosti i muzici.
Poreklo imena[uredi | uredi izvor]
Reč peru ima poreklo u oksitanskom jeziku, međutim Evropljanima je ova reč poslužila da zamene originalno ime Biru (šp. Birú), lokalnog vladara koje je živeo pored Zaliva San Migel u Panami početkom 16. veka.[4] Njegovi posedi su 1522, u vreme dolaska španskih istraživača, bili najjužniji deo Novog sveta poznatog Evropljanima.[5] Samim tim, kada je Fransisko Pizaro istraživao oblasti koje se nalaze južnije on ih je označio kao Biru ili Peru.[6]
Španska kruna je 1529. ozvaničila upotrebu ovog imena čime je novootkriveno Carstvo Inka imenovala u provincija Peru.[7] Kasnije je tokom španske vladavine ova oblast preimenovana u Vicekraljevstvo Peru, koje je nakon Peruanskog rata za nezavisnost postalo Republika Peru.
Geografija[uredi | uredi izvor]
Položaj[uredi | uredi izvor]
Države sa kojima se Peru graniči su: Ekvador, Kolumbija, Bolivija, Brazil i Čile. Površina države iznosi 1.285.216 km².
Geologija i reljef[uredi | uredi izvor]
![[ikona]](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Wiki_letter_w_cropped.svg/20px-Wiki_letter_w_cropped.svg.png){kind=small} | Ovaj odeljak bi trebalo proširiti. Možete pomoći dodavanjem sadržaja. |
Iza sušnog regiona, počinje region planina. Sastoji se iz više venaca planina, ponegde razdvojenim dolinama. Tipično je za ceo region Anda da se duboko usečene doline (kanjoni) i velike reke protežu pravcem istok-zapad.
Tipična konfiguracija Anda vidi se u preseku centralnog dela: Od zapada ka istoku protežu se „Crni Kordiljeri“ (visine do 5.000 m), iza njih su planine Kalehon de Huajlas (Callejón de Huaylas, do 3.000 m). Sledeći venac su „Beli Kordiljeri“, ovde se nalazi najviši vrh Perua Nevado Huaskaran (6.768 m). Ka istoku su planine Kalehon de Končukos, koje reka Maranjon (pritoka Amazona) deli od daljih planina.
U središnjem području postoji povremena vulkanska aktivnost. Na jugu, u regionima Arekipa, Puno i Tacna, planinska oblast je zaravnjena, a ova oblast se naziva Altiplano. Na ovoj visoravni se nalazi jezero Titikaka.
Najviši vrhovi su Nevado Huaskaran (6.768 m), Jurupaja (6.634 m), Koropuna (6.425 m), Ampato (6.310 m) i drugi.
Vode[uredi | uredi izvor]
Jugoistočni deo leži u području oko izvora reke Madre de Diosa (1100 km) i Purusa (3211 km), dok se na severoistoku dva izvorišna ogranka Amazona uvlače duboko u unutrašnjost Anda: Ukajali s Apurimakom (2730 km), Valjaga (1100 km) i Maranjon (1415 km). Visoravan Altiplano u središnjem delu nema oticanja u more jer se reke uglavnom ulivaju u jezero Titikaku (3812 m nadmorske visine; 8300 km²; dubina do 304 m; najviše plovno jezero na svetu). Reke na tihookeanskoj strani kratke su i sa velikim padom, a u planinski lanac usekle su duboke doline i kanjone (najduža je Rio Santa, 300 km).[8]
Flora i fauna[uredi | uredi izvor]
| Ovaj odeljak bi trebalo proširiti. Možete pomoći dodavanjem sadržaja. |
Klima[uredi | uredi izvor]
| Ovaj odeljak bi trebalo proširiti. Možete pomoći dodavanjem sadržaja. |
Peru se nalazi u tri sasvim različita klimatska regiona:
- Obalska klimatska zona (Costa) – oko 11% površine
- Planinska klimatska zona (Sierra) – oko 15%
- Šumska klimatska zona (Selva) – oko 64%
Obala Perua je pod uticajem hladne Humboltove struje i stoga je obalska pustinja u kojoj je poljoprivreda moguća samo uz reke koje se slivaju sa planina Anda.
Na jugu Perua, na granici sa Čileom, počinje najsušnija pustinja na svetu, Atakama.
Na južnom delu obale, uključujući prestonicu Lima, padavine su tokom godine veoma retke.
Severno od Lime, padavine i kvalitet zemljišta su nešto bolji, pa je poljoprivreda moguća i van oblasti rečnih tokova. Temperature variraju od 12 °C zimi do 35 °C leti.
Veći gradovi u obalskom regionu (pored Lime) su (od severa ka jugu): Piura, Čiklajo, Truhiljo, Čimbote, Ika, Naska, Tacna.
Dok na severu zemlje planine Andi ne dostižu snežnu granicu, i stoga su pokrivene vegetacijom, u središnjem delu postoje vrhovi pokriveni stalnim snegom i ledom (glečeri). Na jugu Perua, uključujući zaleđe Lime, planine dostižu 3.000 do 4.000 m, i retki su snežni vrhovi iznad 5.000 m.
Srednja godišnja temperatura na visini od 3.300 m je oko 11 °C. Česti su pljuskovi u periodu oktobar-april. Veći gradovi ovog područja su (od severa ka jugu): Kahamarka, Huankajo, Kusko, Puno, Arekipa.
U blizini Kuska se nalazi grad Inka Maču Pikču.
Šuma[uredi | uredi izvor]
Istočno od Anda počinje kišni region šuma (Selva). Prelaz je postepen, preko tropske vegetacije u planinama, ka toplijoj klimi.
Prosečna godišnja temperatura u ovom regionu je oko 26 °C, a godišnja količina padavina dostiže 3.800 mm. Ovde izviru mnoge pritoke Amazona, koje teku ka Brazilu.
Peruanske prašume su guste i gotovo neprolazne. Reke, koje se sa Anda slivaju ka Amazoniji, su jedine saobraćajnice kroz ovu šumsku oblast.
Jedini veći i turistički zanimljivi gradovi ovog regiona su Ikitos i Puerto Maldonado. Od Lime do Ikitosa se može stići jedino avionom ili brodom. Do Puerto Maldonada se može doći brodom, avionom (1,5 sat od Lime; pola sata od Kuska) ili terenskim vozilom (24–60 sati) od Kuska.
Biodiverzitet[uredi | uredi izvor]
_-San_Diego_Zoo-8.jpg)
.jpg)
Istorija[uredi | uredi izvor]
Peru je teritorija na kojoj su se hiljadama godina razvijale civilizacije. Prvi naseljenici su se pojavili 20.000 do 10.000 godina p. n. e. Prva razvijena kultura bila je kultura Čavin, nazvana po arheološkom nalazištu Čavin de Huantar. Ona se razvijala od oko 800. p. n. e. do 300. p. n. e. Uz obale jezera Titikaka, od 1. veka p. n. e. do 10. veka nove ere, postojala je kultura Tiahuanko. Tokom prvog milenijuma nove ere, uz obalu su se pojavile različite kulture, recimo Močika. Pre pojave Inka, grad Čančan je bio najrazvijenija gradska zajednica (kultura Čimu).
Carstvo Inka je nastalo oko 1200, i do 1532. obuhvatalo velike delove današnjih država Ekvadora, Kolumbije, Perua, Bolivije, Argentine i Čilea. Grad smešten visoko u planinama, Kusko, bio je prestonica carstva Inka.
Španci su zauzeli ovu državu 1532. i osnovali Vicekraljevstvo Peru, koja je bila pod okriljem španske kraljevske kuće. Teritorija vicekraljevine se protezala od Paname do krajnjeg juga Amerike.
Godine 1821, Hose de San Martin i Simon Bolivar su oslobodili Peru i proglasili njegovu nezavisnost. Pobune i građanski ratovi ometali su razvoj ove mlade države. Nezavisnost je konačno potvrđena decembra 1824.
Peru je zajedno sa Bolivijom ratovao protiv Čilea, u Pacifičkom ratu, od 1879. do 1883. Rat se prvo vodio na moru, a kasnije su Čileanske trupe zauzele Peru. Mirovnim ugovorom, Čile je preuzeo teritorije na jugu Perua i nekadašnje primorje Bolivije.
Kasnija politička istorija Perua se uglavnom svodi na smenjivanje vojnih hunti i diktatora.
Tokom 1980-ih u Peruu se pojavila levičarska teroristička gerila Sendero Luminozo (Sendero Luminoso, „svetleća staza“). I gerila i vlada su počinile brojne masakre stanovništva u beskompromisnom sukobu. Ovaj sukob se okončao 1990-ih.
Danas u Peruu postoji relativno stabilan demokratski politički sistem.
Stanovništvo[uredi | uredi izvor]
Pored Bolivije i Gvatemale, Peru je jedna od tri američke države sa većinskim indijanskim stanovništvom. 45% stanovništva je indijanskog porekla, od toga Kečua (40%) i Ajmara (5%). 37% stanovnika su mestici, 15% Evropljani, a preostalih 3% su afričkog ili azijskog porekla.
Zbog velike migracije u glavni grad, gde je koncentrisano oko trećine stanovništva, usledili su veliki socijalni problemi: priličan broj stanovnika Lime, naročito onih domorodačkog porekla, živi ispod granice siromaštva.
Oko dva i po miliona Peruanaca živi u emigraciji, najviše u SAD, Evropi i Japanu.
Gradovi[uredi | uredi izvor]
Najveći gradovi zemlje su: Lima (7.363.069 stan.), Truhiljo (861.044), Arekipa (860.000), Kaljao (824.329), Čiklajo (634.600) i Ikitos (400.000).
Religija[uredi | uredi izvor]
Oko 90-95% stanovništva pripada rimokatoličkoj veri. Ovo je posledica misionarske aktivnosti iz vremena španske kolonizacije.
Jezik[uredi | uredi izvor]
Velika većina stanovništva govori španski jezik (80%). Indijanski jezici (kečua 16% i ajmara 3%) su bili sve manje u upotrebi u 20. veku, iako su ranije bili jezici većine stanovništva. Problem za ove jezike je dijalekatska podeljenost, nedostatak pismenosti i pisane literature. Danas postoji pokret za promociju indijanskih jezika u školstvu i medijima.
Stopa pismenosti u Peruu je oko 87%. Među omladinom (15-24 godina), stopa je 96,8%.
Administrativna podela[uredi | uredi izvor]
.svg)
Peru je podeljen na 26 teritorijalnih jedinica: 24 departmana, Ustavnu provincija Kaljao i provinciju Lima - koja je nezavisna od bilo koje regije i služi kao glavni grad države.[9] Prema ustavu, 24 departmana plus provincija Kaljao imaju izabranu „regionalnu“ vladu koju čine regionalni guverner i regionalno veće.[10][11]
Hrana[uredi | uredi izvor]
Izvorna peruanska kuhinja je egzotična u odnosu na evropske standarde. Zasniva se na američkim biljnim vrstama, poput kukuruza, krompira i paprika. Od životinja, za ishranu se koriste alpake, lame i morsko prase (cuy).
Najpopularnije peruansko jelo je „sebiće“ (cebiche), što su komadi presne ribe ili školjke u marinadi od zelenog limuna i, obično, crnog luka.
Popularna pića su čiča (chicha) - sok koji se dobija blagim previranjem kukuruza, mate di koka (ili čaj od koke) koji pomaže u navikavanju na uslove visoke nadmorske visine, i Inka Kola - vrsta žutog gaziranog pića koje je peruanski ekvivalent Koka Kole.
Nacionalno alkoholno piće je Pisko. To je vrsta lozovače iz oblasti grada Ika.
Privreda[uredi | uredi izvor]
Peru ima ekonomiju koja je poslednjih godina deregulisana i privatizovana. Ovo je dovelo do monopolske dominacije severnoameričkih koncerna i evropskih firmi na tržištu.
Peru je bogat rudama, naročito zlata i bakra, koje eksploatišu međunarodne korporacije. Ribarstvo i poljoprivreda su važne grane privrede. Proizvodi se šećerna trska i kafa. Poljoprivredni proizvodi se uglavnom proizvode na zapadu, gde je proizvodnja moguća samo uz navodnjavanje. Ogromna područja pod šumom se ne koriste za poljoprivredu.
U Peruu se gaji biljka koka, čije se lišće koristi u ishrani. Pod ovom biljkom se nalazi 121.000 hektara, i po tome je Peru najveći proizvođač koke u svetu. Oko 85% proizvodnje odlazi na ilegalnu trgovinu drogom.
Industrija je koncentrisana uz obalu, pre svega u Limi. Ostali regioni su, po pravilu, nerazvijeni.
Turizam, a naročito ekoturizam, ima veliki značaj i perspektivu u Peruu. Najznačajnije turističke destinacije su planine Anda, Kusko, Maču Pikču, jezero Titikaka i šumski rezervati prirode.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ „Nacionalna agencija za statistiku”. Arhivirano iz originala 01. 06. 2012. g. Pristupljeno 29. 05. 2014.
- ^ „United Nations Statistics Division - Standard Country and Area Codes Classifications”. Arhivirano iz originala 13. 07. 2011. g. Pristupljeno 10. 04. 2014.
- ^ UN: Peru Posts One of Region’s Best Reductions in Poverty in 2011 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (18. oktobar 2016). Andean Air Mail and Peruvian Times, November 28, 2012.
- ^ Porras Barrenechea. str. 83.
- ^ Porras Barrenechea. str. 84.
- ^ Porras Barrenechea. str. 86.
- ^ Porras Barrenechea. str. 87.
- ^ Države sveta; Mladinska knjiga, Beograd
- ^ ¿EXISTEN REGIONES EN NUESTRO PAIS?
- ^ Ley N° 27867, Ley Orgánica de Gobiernos Regionales, Article No. 11.
- ^ „Gobierno del Perú”. www.gob.pe (na jeziku: španski). Pristupljeno 2021-06-15.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
| Geografske | |
| Akademske | |
| Umetničke | |
| Ljudi | |
| Ostale | |
