Crkva Svetih apostola Petra i Pavla u Rasu

Za drugu upotrebu, pogledajte stranicu Crkva Svetih apostola Petra i Pavla.

Crkva Svetih apostola Petra i Pavla u Rasu
Svetska baština Uneska
Zvanično ime	Stari Ras i Sopoćani
Mesto	Novi Pazar, Srbija
Koordinate	43° 09′ 28″ S; 20° 31′ 46″ I
Površina	034 ha (3.700.000 sq ft)
Kriterijum	Kulturna: i, iii
Referenca	96
Upis	1979. (3. sednica)

Petrova crkva u Rasu, kod Novog Pazara (punim nazivom: crkva Svetih apostola Petra i Pavla), predstavlja najstariji spomenik crkvene arhitekture na prostoru Srbije i prvobitno je sedište Raške episkopije. Crkva se nalazi 2 km severno od centra Novog Pazara, a prema do sada poznatim pisanim izvorima potiče iz 4. veka, ali je verovatno i starijeg datuma. Crkva se nalazi u sklopu naselja Deževski put, odnosno Postenje.

Sama crkva ima osnovu rotonde sa upisanim četvorolistom i potiče iz vizantijskog doba, dok freske iz njene unutrašnjosti potiču iz 10, 12. i 13. veka. Na njenom mestu se nalazio ranohrišćanski objekat koji je podignut u 7. veku. Prilikom istraživanja unutrašnjosti crkve, na prostoru ostataka ilirskog kneževskog tumula iz 5. veka p. n. e. nađena je kolekcija od 92 predmeta u zlatu i ćilibaru. Istraživački i konzervatorski radovi vršeni su krajem 50-ih i početkom 60-ih godina 20. veka, arheološka iskopavanja od 1984. do 1986. godine, a nastavljena su i poslednjih nekoliko godina. Posle detaljnih arheoloških istraživanja, crkva je konzervirana 1960. godine. Neki od najznačajnijih događaja iz perioda vladavine dinastije Nemanjića su vezani za ovu crkvu.

Po načinu gradnje slična je crkvama sa prostora Primorja, Gruzije, Jermenije i Italije koje potiču od 7. do 9. veka, ali je usled prepravki i dograđivanja postala jedinstvena, što je bio jedan od razloga da se nađe na Uneskovoj listi Svetske baštine od 1979. godine u sklopu spomenika srednjeg veka objedinjenih pod zaštićenom celinom Stari Ras.

Istorija crkve

Period pre 9. veka

Istorija crkve, kada je reč o vremenu njene izgradnje, a kasnije i obnove nije u potpunosti izvesna. Prilikom arheoloških iskopavanja koja su na lokalitetu crkve sprovedeni 1956. godine, na dubini od 2 metra pronađen je kneževski timulus iz 5. veka p. n. e. koji je sadržao grčke vaze, srebrno posuđe, zlatan nakit izrađen tehnikom filigrana i granulacije i veliku količinu staklenih i ćilibarskih zrna koja se danas nalaze u Narodnom muzeju u Beogradu. Mada nije u potpunosti precizno, smatra se da se na mestu današnje crkve smenjivao paganski hram, ranohrišćanski hram i srednjovekovna crkva. U unutrašnjosti crkve je pronađen jak temeljni zid kružnog oblika, a u severozapadnom delu crkve rimski žrtvenih sa očuvanim natpisom: „Slavnim bogovima i boginjama ovog mesta — Marko Viktorin Urcijan beneficiarij oduži se“. Postojanje ovih artefakata daje mesta nagađanjima da je na mestu crkve postojao rimski hram. Ostaci pronađeni na lokalitetu svedoče da je crkva više puta razarana, a današnji oblik crkve najverovatnije vodi poreklo iz 6. veka i predstavlja izraz ranohrišćanske, odnosno vizantijske arhitekture.

10—14. vek

Stefan Nemanja — freska iz manastira Sopoćani

Velika obnova crkve je izvršena za vreme raških župana iz perioda pre Stefana Nemanje, ali se precizno vreme ove obnove ne može utvrditi. U drugoj hrisovulji cara Vasilija II iz 1020. godine, izdatoj Ohridskoj arhiepiskopiji, pominje se Raška episkopija koja je obuhvatala čitavu Srbiju, a sedište episkopije je bila Crkva Sv. Petra i Pavla. Teško je reći da li se obnova crkve može povezati sa Časlavom Klonimirovićem koji je 927. godine preuzeo vlast nad Rasom. Tokom prvih godina vladavine Nemanjića, Petrova crkva u Rasu je bila mesto najznačajnijih događaja. U Crkvi Sv. apostola Petra i Pavla Stefan Nemanja je ponovo kršten po pravoslavnom obredu. Za vreme Nemanjine vladavine bogumilski pokret se brzo širio i sticao pristalice i među vlastelom. Važnija pitanja Nemanja je iznosio pred državni sabor kome je prisustvovalo sveštenstvo i vlastela. Na jednom saboru, koji je održan u Petrovoj crkvi, odlučeno je da se bogumilska jeres silom iskoreni. U prisustvu vlastele, na saboru kod Petrove crkve dana 25. marta 1196. godine, Nemanja je predao presto Stefanu Prvovenčanom, a na istom mestu episkop raški je zamonašio Nemanju i njegovu ženu Anu. Nakon sticanja crkvene samostalnosti 1219. godine, prvi srpski arhiepiskop postaje Sava Nemanjić sa sedištem u manastiru Žiča, a sedište Raške episkopije ostaje u Petrovoj crkvi. Međutim, podizanjem velelepnih crkvenih objekata u blizini (Sopoćani, Đurđevi stupovi, Studenica...) crkva polako gubi značaj koji je imala. U kasnijim godinama, u pisanim izvorima se veoma retko spominje, a pouzdano se zna da je 1455. godine bila u rangu mitropolije.

15—20. vek

Pogled sa galerije

Nakon turske najezde, 1455. godine, crkva nije zamrla, a ona se pominje i u 16. veku i tokom celog 17. veka u vreme velikog trgovačkog uspona obližnjeg Novog Pazara. Crkva je stradala tokom 1690. godine, a mitropolit raški, a kasnije patrijarh srpski Arsenije IV je obnavlja 1728. godine. Kroz čitav 18. vek crkva je imala rang mitropolije, a nakon 1784. godine Raška eparhija je pripojena Prizrenskoj eparhiji. U trećoj deceniji 19. veka crkva je dograđivana i obnavljana. Nakon tog perioda, crkva je od strane turske uprave oduzeta i pretvorena u vojni magacin. Nakon Prvog balkanskog rata (1912) ponovo joj je vraćena njena prvobitna namena.

Arhitektura crkve

Petrova crkva

Današnji izgled crkve

Centralni deo crkve ima oblik krsta — četvorolista koji je upisan u kružni zid, formiran od četiri dijagonalno postavljena pilastra sa konhama iste veličine na južnoj, zapadnoj i severnoj strani, dok je istočna konha nešto razvijenija i u njoj je danas smešten oltarski prostor. Crkva ima osmostranu kupolu sa nejednakim stranama.

Rani izgled crkve

Na lokalitetu crkve se nalaze ostaci iz nekoliko perioda gradnje što svedoči o obnovi građevine koja je bila razrušena. Otkriće temelja trodelnog otvora prema apsidi, jednog stuba i delova drugog koji su pripadali oltarskom luku, ukazuju na mogući nekadašnji oblik centralnog prostora. Stubovi između konhi su, prema pretpostavci, nosili kružnu kupolu. Prema tome, najverovatnije je bilo reči o konceptu centralnog kružnog prostora sa hodnikom oko njega (danas je delimično očuvan).

Obnova crkve u 10. veku

Unutrašnjost kupole

Centralni kružni oblik crkve nije izmenjen ni tokom obnove u 10. veku. Tom prilikom je podignuto današnje kube i galerija koja prstenasto obuhvata kube sa svih strana, osim istočne. Konstrukcija kubeta izvedena je iznad galerije pomoću trompi. Spoljne površine tambura kubeta oživljene su nizom plitkih niša raspoređenih iznad prozora. Spoljni zidovi su kao i u ranijoj fazi izgrađeni od kamena. Unutrašnji zid galerije, svodovi na galeriji, luci, tambur kubeta i kilota rađeni su od sige. Crkva svojom konstrukcijom i oblicima ukazuje na sličnost sa preromanskim spomenicima u Primorju, ali i sa spomenicima na širem području (Italija, Jermenija, Gruzija...).

Obnova u periodu od 17. do 20. veka

Crkva je u događajima 1690. godine stradala, nakon čega je 1728. godine njen zapadni deo, u gornjim partijama prerađen. U trećoj deceniji 19. veka dozidana je južna prostorija koja je delimično sazidana od nadgrobnih ploča koje su prvobitno bile postavljene u okolini crkve. Nakon toga crkva dobija manje-više današnji izgled. Tokom 50-ih godina 20. veka sprovedena su obimnija arheološka istraživanja lokaliteta, nakon čega je crkva konzervirana 1960. godine.

Živopis crkve

Otkriće živopisa

Freska u prolazu kraj galerije

Do 1954. godine sve unutrašnje površine crkve su bile pokrivene malterom. Radovi iz 1956. godine su otkrili 114 m² fresaka koje hronološki svedoče o živoj likovnoj aktivnosti, a utvrđeno je da crkva ima četiri sloja živopisa iz različitih perioda. Najmlađe i najočuvanije freske potiču iz 13. veka, dok je vreme izrade starijih slojeva teško utvrditi. Najstariji sloj fresaka najverovatnije potiče iz druge polovine 9. veka.

Stari slojevi živopisa

Teško oštećeni prvi sloj živopisa je očuvan u tamburu kubeta (četiri nejasne kompozicije na žutoj pozadini), ispod donjeg venca tambura u severoistočnoj trompi (figura Hrista u ljubičastoj draperiji) i na površinama kubičnog postolja. Sličnost sa karolinškim slikarstvom verovatno ukazuje na majstora iz Duklje ili provincijskog slikara sa Istoka. Drugi sloj fresaka, takođe oštećen, u temenu apsidalne polukalote prikazuje poprsje Bogorodice Orante sa Hristom u medaljonu na prsima. Ispod Bogorodice su očuvani fragmenti apostola sa dva arhanđela koji sa severne i južne strane stoje kao nebeska straža, ispod kojih je prikazano poklonjenje Hristu — jagnjetu. Na severom i južnom pilastru, kraj oltara, naslikani su Sveti apostoli Petar i Pavle. Drugi sloj fresaka najverovatnije potiče iz prvih decenija 10. veka. Sa severne strane iza oltarske apside je glava arhanđela koja je naslikana preko starije freske iste tematike. Glava arhanđela Mihajla sa bistom proroka Arona u severoistočnoj niši predstavlja tipičan primer vizantijskog slikarstva. Ovaj treći sloj fresaka svoje poreklo vodi iz 12. veka.

Najmlađi sloj živopisa

Freska Sv. Nikole

Najmlađi sloj živopisa je najbolje očuvan. U temenu kubeta je prikazan Hristos Pantokrator, ispod koga se nalazi četrnaest delimično očuvanih figura (četiri arhanđela i deset proroka). Vide se natpisi arh. Mihajla, proroka Danila i Ilije i arh. Gavrila. Figura do arh. Gavrila, sa krunom na glavi verovatno predstavlja Davida. Na površinama iznad prozora bili su prikazani Veliki praznici (razaznaju se Cveti i deo krštenja Hristovog). Iznad severoistočnog pilastra je prikazana figura jevanđeliste Mateja, a iznad jugoistočnog pilastra je bolje očuvana figura jevanđeliste Jovana. Na pilastrima i površinama uz njih je očuvano nekoliko figura (Hristos, Sv. Hristofor, Sv. Jefrem Sirina...), a u priprati je figura Sv. Nikole i fragment kompozicije Uspenja Bogorodičinog. Freske četvrtog sloja vode poreklo iz 13. veka i najsličnije su freskama crkve kralja Dragutina u Arilju iz 1296. godine. U vreme u kome je nastalo, ovo freskoslikarstvo ipak nije spadalo u napredniju struju srpskog srednjovekovnog živopisa. Ipak, srpska srednjovekovna umetnost je svoje početke imala u Petrovoj crkvi.

Arheologija

Ostaci kapije

Prilikom iskopavanja na lokalitetu Petrove crkve, slučajno je 1956. godine otkriveno poznato blago koje je u naučnoj literaturi poznato kao „novopazarski nalaz“. Prilikom tih iskopavanja je utvrđeno da je na mestu crkve ranije postojala humka, a sam nalaz je otkriven ispod crkve, približno u centru prostora na kome se ranije nalazila humka, a koja je prilikom izgradnje crkve zaravnjena. Pretpostavlja se da je reč o jednom grobu, pri čemu je uz pokojnika bilo sahranjeno i sve njegovo bogatstvo.

Nalaz sadrži obilje skupocenih i raznovrsnih predmeta. Među nađenim predmetima su i velike zlatne toke-falere sa graviranim ornamentima, zlatni ukrasni predmeti, dva zlatna pojasa od iskucanog zlatnog lima sa bogatom dekoracijom, veliki broj perli od ćilibara koje po načinu predstave figure i stilu pokazuju sličnost sa delima grčke skulpture iz 7. i 6. veka p. n. e. Osim toga nađene su i grčke vaze tzv. crnofiguralnog stila. Nađeni predmeti su različiti po svom poreklu. Zlatni pojasevi su tipična forma nakita Ilira, kao i zlatne falere. Novopazarski nalaz nesumnjivo predstavlja grobni inventar nekog visokog predstavnika lokalne aristokratije iz 6. veka p. n. e.

Nadgrobni spomenici

Nadgrobni spomenici pored Petrove crkve

Crkva je okružena pravoslavnim grobljem, a ovi nadgrobni spomenici predstavljaju najubedljivije svedočanstvo o životu i delovanju ljudi u prošlosti. Iz perioda 12. i 13. veka potiču i spomenici u obliku niskog sanduka sa konturom ljudske glave na gornjoj površini koji se nalaze oko Petrove crkve. Na području crkve najpotpunije su reprezentovani mermerni spomenici Studeničke škole. Većina ovih spomenika ima oblik krsta, a izvestan broj ima oblik trapeza i pravougaonika. Na ovim spomenicima koji potiču iz perioda od 16. do 19. veka su predstavljene glave pokojnika, koje su često kombinovane sa geometrijskim ili floralnim ornamentima. Najstariji likovi su dati u reljefu i rađeni su kao samostalna predstava. Ornamentalni sistem, na mlađim spomenicima, najčešće prati lik pokojnika, dok se kod najmlađih spomenika pretače u stilizaciju, koja se transformiše u čistu ornamentiku gde se forme iscrtavaju cirklom.

Zanimljivosti

Baka Jovanka — čuvar Petrove crkve

Obnovom zvonika u prvim godinama 21. veka u crkvi je u potpunosti obnovljeno bogosluženje. Prema legendi iz 17. veka, crkvu je osnovao Tit, učenik i sledbenik apostola Pavla.

Među građanima Novog Pazara posebno je poznata baba Jovanka, dugogodišnja kućepaziteljka crkve koja je svojevremeno bila sedište Raške eparhije. U novije vreme, pored ulaza galerije je postavljena spomen-ploča koja svedoči o značaju Petrove crkve u 12. veku.

Galerija

• 
  Petrova crkva
• 
  Petrova crkva
• 
  Galerija Petrove crkve
• 
  Freske u Petrovoj crkvi
• 
  Tabla na ulazu u crkvu
• 
  Spomen ploča
• 
  Zvonik Petrove crkve
• 
  Sveštenik Petrove Crkve — Boško Klisarić
• 
  Petrova crkva
• 
  Petrova crkva
• 
  Spomenici 1
• 
  Spomenici 2
• 
  Detalji unutrašnjosti 1
• 
  Detalji unutrašnjosti 2
• 
  Detalji unutrašnjosti 3
• 
  Detalji unutrašnjosti 4
• 
  Detalji unutrašnjosti 5
• 
  Detalji unutrašnjosti 6
• 
  Dvorište crkve sa spomenicima 1
• 
  Dvorište crkve sa spomenicima 2
• 
  Detalji unutrašnjosti 7
• 
  Detalji unutrašnjosti 8
• 
  Detalji unutrašnjosti 9
• 
  Detalji unutrašnjosti 10
• 
  Spomenici ispred crkve
• 
  Detalji unutrašnjosti 11

Vidi još

• Stari Ras
• Stefan Nemanja
• Episkop Grigorije II

Literatura

• Deroko, Aleksandar (1985). Monumentalna i dekorativna arhitektura u srednjovekovnoj Srbiji (treće dopunjeno izdanje). Beograd. 
• Jovan Deretić, „Kulturna istorija Srba“, Kragujevac 2001. ISBN 86-7247-009-5
• Više autora, "Novi Pazar i okolina", Beograd, 1969.
• Šišić, Ferdo, ur. (1928). Letopis Popa Dukljanina. Beograd-Zagreb: Srpska kraljevska akademija. 

Spoljašnje veze

• „Petrova crkva — Spomenici kulture u Srbiji”. SANU. 
• Petrova crkva
• Sajt UNESKO-a o Starom Rasu sa okolinom
• Petrova crkva na sajtu Republičkog zavoda za spomenike kulture
• Virtuelna šetnja Petrovom crkvom i foto zbirka Fonda Blago Arhivirano na sajtu Wayback Machine (18. januar 2021)
• Kulturno nasleđe Novog Pazara – Petrova crkva
• Dokumentarna emisija o Petrovoj crkvi u Rasu iz 2014. godine
• Episkopski gradovi Srbije u Srednjem veku, Jovanka Kalić, Zbornik radova Vizantološkog instituta SANU, 2013.
• Majstori srednjovekovnog zlatoveza iz Narodnog muzeja u Beogradu, Aleksandra Nitić i Željka Temerinski
• Apostolska Petrova crkva nad prestonim Rasom („Večernje novosti”, 10. decembar 2016)