Бођош
| Bođoš | |
|---|---|
| |
| Staro stablo bođoša u Somboru. | |
| Naučna klasifikacija | |
| Carstvo: | |
| Divizija: | |
| Klasa: | |
| Red: | |
| Porodica: | |
| Rod: | |
| Vrsta: | C. occidentalis
|
| Binomno ime | |
| Celtis occidentalis | |
| |
| Areal američkog koprivića. | |
Bođoš, američki koprivić (Celtis occidentalis) je visoko listopadno drvo Severne Amerike gde je poznat kao common ili American hackberry (hack = pijuk), nettletree (koprivino drvo), sugarberry, beaverwood (dabrovo drvo), northern hackberry. Naziv bođoš je lokalizam vezan za Sombor u čijim drvoredima je zastupljeno nekoliko hiljada stabala ove vrste. U Subotici i okolini naziva se gelegunja, a u Kikindi pincika[1].
Opis vrste[uredi | uredi izvor]
Američki koprivić obično formira stablo srednje veličine 10-20 m, ali pojedini primerci dostižu i 40 m u optimalnim uslovima u južnoj dolini Misisipija. U centralnim državama SAD retko dostiže visinu od 20 m. Stablo američkog koprivića je vitko, a kruna na vrhu loptasto zaobljena sa visećim granama. Koren je vlaknast i brzo raste. U zapadnom delu areala sa manje padavina i siromašnijim zemljištima dostiže prosečno oko 10 m, sa pojedinim primercima visokim i do 30 m. Bođoš je vrsta srednje dužine života (150-200 godina u idealnim uslovima). Kora je svetlobraon ili srebrnosiva. Po svojoj plutastoj kori sa bradavičastim izbočinama američki koprivić se lako razlikuje od drugih koprivića. Ova osobina je još izraženija kod mlađih stabala, kod kojih su izbočine nepravilno raspoređene i podsećaju na duge geološke palisade sedimentnih stena. Grančice su vitke, svetlozelena u početku, kasnije braoncrvene. Zimski pazušni pupoljci su ovalni, zašiljeni, donekle zaravnjeni, 6 mm dugi, svetlosmeđi. Vršni pupoljak se ne formira.
Listovi su naizmenični, ovalni do ovalno-kopljasti, zašiljeni, više ili manje srpasto povijeni, asimetrični, dugi oko 10 cm, 2,5-5 cm široki, nazubljeni, osim u osnovi koja je uglavnom cela i nešto iskošena, grube teksture. Istaknuti su srednji nerv i dva bočna. Mladi listovi bledožutozeleni, maljavi; razvijeni su tanki, svetlozeleni s lica, svetlijeg naličja; ujesen su žuti. Lisne drške izdužene, tanke, blago užljebljene, dlakave. Priperci variraju oblikom, rano opadaju.
Zelenkasti cvetovi se formiraju u aprilu, sa listanjem; jednopolni su i jednodomi na visećim drškama. Čašica je svetložutozelena, petorežnjevita, podeljena skoro do osnove; čašični listići linearni, zašiljeni, manje-više urezani na vrhu. Muški cvet je sa pet prašnika; prašnički konci su beli, glatki, blago spljošteni i postepeno se sužavaju od baze ka vrhu; u pupoljku savijeni, anterama jednim ka drugima, sa otvaranjem cveta naglo se uspravljaju; antere sa dve polenove kesice koje pucaju uzduž sa spoljne strane. Ženski cvet sa nadcvetnim plodnikom, jednook sa jednim semenim zametkom; žig dvorežnjevit.
Plod, sočna loptasta koštunica, prečnika 1-1,5 cm, sa ostacima žiga na vrhu i na tankoj dršci dugoj 3 cm, ujesen prelazi iz narandžasto-crvene boje u tamno ljubičastu; sazreva u septembru i oktobru. Ostaje na granama tokom zime. Plodonosi svakogodišnje, seme eksalbuminsko[2][3].
Areal[uredi | uredi izvor]
Američki koprivić je poreklom iz Severne Amerike od južnog Ontarija i Kvebeka, prostire se kroz delove Nove Engleske, do juga do Severne Karoline, zapadno do severne Oklahome, i na sever do Južne Dakote. Areal američkog koprivića preklapa se sa još dve vrste koprivića (Celtis laevigata Willd. i Celtis reticulata Torr.), što otežava da se utvrdi tačan areal ovih vrsta[3].
Bioekološke karakteristike[uredi | uredi izvor]
Američki koprivić raste na različitim staništima, iako preferira ravnice i tlo sa visokim sadržajem krečnjaka. Razvija se na bogatim vlažnim ilovastim zemljištima, ali raste i na šljunkovitim ili stenovitim obroncima. Njegova sciofitnost u velikoj meri zavisi od uslova. U povoljnim uslovima ponik toleriše gust sklop, ali u manje povoljnim uslovima može se smatrati netolerantnim na zasenu. Dobro podnosi sušu i jače vetrove. Pogoduju mu staništa sa količinom padavina od 360-1520 mm i bezmraznim periodom od 120-250 dana.
Pogoduju mu toplija leta sa dosta sunčanih dana. Kada su leta kišna i hladnija dešava se da ne odrveni u potpunosti pa strada od zimskih niskih temperatura. Drveće dobro reaguju na orezivanje i formira izdanke posle seče i požara. Sve vrste roda su otporne na gljivu Armillaria mellea koja izaziva truljenje korena.
Listovima se hrane četiri vrste cvrčaka iz roda Pachypsylla koji prave gale na listu bez veće štete po drvo. Brojni insekti i gljive izazivaju ubrzano propadanje mrtvih grana ili korena. Vrsta je i biljka domaćin gusenicama većeg broja leptira. Koštunice, jede veći broj ptica i sisara. Većina semena rasejava se endozoohorno, ali vektor za seme može da bude i voda.
Gajenje i primena[uredi | uredi izvor]
Drvo je svetložućkastosive do svetlosmeđe boje, sa žutim prugama. Neka stabla daju drvo sa upadljivim kontrastnim tamnim linijama. Drvo je teško, meko, krupno porozno, slabo. Lako truli, pa je komercijalno male vrednosti, koristi se kao ogrevno drvo i ponekad za tarabe i jeftin nameštaj. Specifična masa 0,7287. Relativno retko se koristi u drvoredima i u pejzažnoj arhitekturi i hortikulturi, iako tolerancija prema urbanim uslovima i lako presađivanje čine košćelu pogodnom za tu ulogu. Sa druge strane površinski koren može da bude agresivan i da podiže ulični zastor. Pored Sombora, glavni grad Slovačke, Bratislava je takođe poznati po širokoj upotrebi američkog koprivića (zajedno sa evroazijskom košćelom Celtis australis) u drvoredima. Koštunice veličine graška su jestive, a sazrevaju početkom septembra. Za razliku od većine plodova, koštunice imaju izuzetno visok sadržaj masti, ugljenih hidrata i proteina, i lako su svarljivi bez kuvanja ili pripreme. Omaha Indijanci jeli su koštunice bez pripreme, dok ih Dakota Indijanci koriste da poboljšaju ukus mesa, tucajući ih zajedno sa košticom i semenom. Pleme Poni takođe je fino sitnilo plodove, dodavalo malo masnoće, i mešalo sa suvim kukuruzom.
Razmnožavanje[uredi | uredi izvor]
Najčešće se razmnožava generativno. Sa plodonošenjem počinje od 10 do 13 godine. Plodove je lakše sakupiti po opadanju lista kada mogu da se mlate u prostirku postavljenu ispod stabla. Plodovi sakupljeni ranije, kao i oni sakupljeni po vlažnom vremenu treba da se rasprostru i isuše, a oni sakupljeni pred kraj zime ne moraju da se prosušuju. Dorada se sastoji u odstranjivanju grube nečistoće i suvoj ili vlažnoj maceraciji. Maceracija nije neophodna, ali obično ubrzava klijanje. U kilogramu ima oko 4.500-8.300 plodova, odnosno od 5.800 do 12.000 koštica, koja je bela sa mrežastom strukturom i zašiljena, prečnika 4-6 mm. Suvi plodovi ili koštice čuvaju se u hermetički zatvorenim posudama na 5oS do 5,5 godina bez manjeg gubitka klijavosti, što seme svrstava u ortodoksnu grupu.
Seme treba posejati odmah po sakupljanju u hladne leje ili ga stratifikovati na 5oS 90-120 dana, i sejati u februaru/martu. Trodnevna fermentacija plodova na sobnoj temperaturi i depulpiranje pre stratifikacije daju veoma dobre rezultate. Preporučuje se i tretiranje koncentrovanom sumpornom kiselinom do 1 sat, što smanjuje trajanje stratifikacije na 55 dana. Klijanje u pesku na promenljivoj temperaturi (dan 30/noć 20) posle 60 dana dalo je 47% klijavosti. Setva se vrši u redove na odstojanju od 20-25 cm i pokriva slojem zemlje oko 2 cm. Leje se malčiraju slamom ili lisnikom. Do nicanja treba da postoji zaštita od ptica. Klijavost je obično dobra, mada skladišteno seme može da dugo i neujednačeno klija. Klijanje je epigeično. Listovi klijavaca često imaju dosta belih mrlja bez hlorofila, što je normalna pojava, i gubi se kod starijih biljaka. Tokom jačih zima jednogodišnje biljke treba štititi od hladnoće[4].
Vegetativno razmnožavanje primenjuje se za unutarvrsne taksone. Zbog dobre izdanačke sposobnosti korenske reznice se dobro regenerišu, a reznice stabla u minimalnom procentu. Od heterovegetativnih metoda primenjuje se kopuliranje (bočno spajanje, triangulacija ili obično spajanje) u februaru u stakleniku, na podloge osnovne forme ili na Celtis australis[5].
Prirodni i kulturni unutarvrsni taksoni[uredi | uredi izvor]
Prirodni unutarvrsni taksoni[uredi | uredi izvor]
|
|
|
Kultivari[uredi | uredi izvor]
- Celtis occidentalis 'Chicagoland' je brzorastući kultivar (visok oko 8m, širina krune 4m u 15. god) sa monopodijalnim grananjem i krupnijim listovima od osnovne forme; selekcionisani klijavac iz rasadnika Klehm (Barrington IL) 1978.
- Celtis occidentalis 'Windy City‘ monopodijalnog grananja sa ravnomernim rastom u visinu i širinu; dostiže visinu 12-18m; dekorativan zbog zlatnožute boje ujesen; selekcionisan u rasadniku Klehm (Barrington IL) 1978.
- Celtis occidentalis 'Prairie Pride‘ ima kompaktnu ovalnu krunu, visine 10-12m; listovi glatki tamniji i tanji od osnovne forme; sintetisan u rasadniku Wandell (Urbana IL) 1975.
- Celtis occidentalis ‘Prairie Sentinel®’ je piramidalni klon gusto zbijene krune koji dostiže visinu od 10m i širinu krune od 3m. Pogodan je za uske gradske ulice i nepovoljne uslove, vrlo je adaptibilan na pripeke, sušu i hladnoće. Otkriven je u visoravnima zapadnog Kanzasa.
- Celtis occidentalis 'Delta‘ dostiže visinu 15m i širinu 12m; prirodno formira visoku krunu iznad 2,5m; raste sporo i u optimalnim uslovima živi preko 80 godina. Vrlo adaptibilan klon može da raste od zabarenih staništa do ekstremno suvih i zaslanjenih, ali ne podnosi senku; odlično podnosi zagađenu gradsku atmosferu.
- Celtis occidentalis ‘Oahe’ se razlikuje od osnovne forme po visokom procentu preživljavanja i brzom rastu; na Srednjem zapadu SAD upotrebljava se za sadnju na farmama gde ima godišnji prirast od 0,5 m; štete od zimskog izmrzavanja javljaju se u severnijim delovima primene; razmnožava se semenom.
- Celtis h ‘Magnifica’ je međuvrsni kultivar širokoovalne do vazolike krune (12m), visine 16m. Kao hibrid C. occidentalis i C. laevigata ispoljava heterozis pa brže raste i otporniji je prema insektima od oba roditelja.
- Celtis occidentalis 'Cirpi' je mađarska selekcija Dr Zoltán Ifjú, 2000.
- Celtis occidentalis ‘Globosa’ je kuglasti kultivar.
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ https://www.novosti.rs/vesti/srbija.73.html:535551-Zbog-starosti-seku-drvored-u-Kikindi-koji-je-na-listi-50-najlepsih-na-svetu
- ^ Jovanović, B. (1985): Dendrologija. IV izmenjeno izdanje. Univerzitet u Beogradu. Beograd
- ^ a b Vukićević E. (1996): Dekorativna dendrologija, Šumarski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd
- ^ Stilinović, S. (1985): Semenarstvo šumskog i ukrasnog drveća i žbunja. Univerzitet u Beogradu. Beograd
- ^ Grbić, M. (2004): Proizvodnja sadnog materijala - Vegetativno razmnožavanje ukrasnog drveća i žbunja. Univerzitet u Beogradu. . Београд. ISBN 978-86-7602-009-6.
