Vestern

Vestern (engl. Western) je žanr stvaralaštva u književnoj, filmskoj, radijskoj, televizijskoj, strip i drugim umetnostima. Vesterni najčešće obrađuju događaje koji se odvijaju u drugoj polovini 19. veka na zapadu Sjedinjenih Američkih Država (poznat kao Divlji zapad),^[1] ali i u zapadnoj Kanadi i Meksiku. Neki vesterni smešteni su u ranija razdoblja kao što je Bitka za Alamo 1836, no radnja filmova uglavnom se odvija u vremenu nakon Američkog građanskog rata i pre kraja Indijanskih ratova 1890. Postoji nekoliko kasnih vesterna (npr. Divlja horda), dok su neki smešteni u doba Meksičke revolucije 1920.

Vesterni često prikazuju sukob navodno primitivnog i zastarelog načina života i moderne tehnologije ili društvenih promena. Često za takve opise služe prikazivanja sukoba između domorodaca i došljaka ili američke konjice, ili pak opasnost koja preti rančerima od Industrijske revolucije. Američki vesterni četredesetih i pedesetih godina naglašavaju vrednosti časti i požrtvovanosti. Vesterni iz šezdesetih i sedamdesetih su često obojeni pesimističkim tonovima, slaveći buntovnog antijunaka i naglašavajući cinizam, brutalnost i nepravednost američkog zapada.

Teme[uredi | uredi izvor]

Žanr vesterna, pogotovo u filmovima, često prikazuje osvajanje divljine i podređivanje prirode u ime civilizacije ili zapljenu teritorijalnih prava od originalnih stanovnika tih područja. Vestern opisuje društvo organizovano oko kodeksa časti, a ne zakona. Popularna percepcija vesterna je priča koja se vrti oko života polu-nomadskog lutalice, obično kauboja ili revolveraša.

Na neki način, takvi protagonisti mogu se smatrati doslovnim potomcima vitezova lutalica koji su stajali u središtu svakog ranijeg većeg žanra. Kao i kauboj ili revolveraš u vesternu, vitez lutalica iz ranijih evropskih priča i poezije je lutao od mjesta do mjesta na svojem konju, boreći se sa zlikovcima raznih boja i ne vezujući se za nikakve društvene strukture nego samo za svoj kodeks časti. I kao vitezovi lutalice, heroji vesterna obično spašavaju djeve u nevolji.

Tehnologije epohe — kao što su telegraf, štamparska mašina i željeznica — obično simbolizuju neminovni kraj divlje prerije. U nekim „kasnim vesternima“, kao što je Divlja horda, spominju se automobil pa čak i avion. Oružje je jedno od glavnih elemenata, a obično se radi o puški vinčester ili pištolju kolt. Često se koristi i dinamit, nekad kao sredstvo razaranja, a ponekad i kao oružje. Ponekad se, doduše u manjoj mjeri, može vidjeti i Getlingov top.

Vestern uzima ove elemente i koristi ih kako bi ispričao jednostavne priče o moralnosti, obično uz spektakularne prikaze američkog Zapada. Vesterni često izobličuju nesmiljenost divljine te često smeštaju radnju u pustinjske predjele. Specifična okruženja uključuju izolovana utvrđenja, rančeve i seoske kuće; indijansko selo; ili manji grad sa salunom, trgovinom mješovitom robom, štalom i zatvorom. Osim divljine, obično saluni naglašavaju da je to „Divlji zapad“: to je mjesto gdje se ide radi muzike (razuzdano sviranje klavira), djevojaka (često prostitutki), kockanja (obično poker), pića (pivo ili viski), tučnjave i obračuna. U nekim vesternima, gdje je došla „civilizacija“, grad ima crkvu i školu; u drugima, gdje vlada zakon divljine, to je mjesto, kao što je rekao Serđo Leone, „gdje život nema vrijednosti“.

Film[uredi | uredi izvor]

Karakteristike[uredi | uredi izvor]

Većina karakteristika vesterna je deo popularne vestern književnosti 19. veka koje su već postojale pre nego što je film postao popularna umetnička forma. Za vestern filmove karakteristični su protagonisti kao što su kauboji, revolveraši ili lovci na nagrade, često prikazani kao polu-nomadski lutalice koji nose Stetson šešire, šarene svilene rupce, mamuze i hlače od jelenje kože, koriste revolvere ili puške kao svakodnevno sredstvo za preživljavanje te jašu između prašnjavih gradova i stočnih rančeva na vjernim konjima.

Filmovi često opisuju sukobe s Indijancima. Iako su ih rani etnocentrični vesterni često prikazivali kao nečasne zlikovce, njihov opis u kasnijim kulturno neutralnijim vesternima je puno blaži. Od ostalih čestih tema vesterna, treba izdvojiti putovanja i skupine bandita koji terorišu male gradove kao u Sedmorici veličanstvenih.

Rani vesterni uglavnom su bili snimani u studijima, baš kao i stari holivudski filmovi, ali kad je u tridesetima postalo uobičajeno snimanje na lokaciji, producenti vesterna koristili su zabačena mjesta Novog Meksika, Kalifornije, Arizone, Jute, Nevade, Kanzasa, Teksasa, Kolorada i Vajominga. Iako su mnogi vesterni snimljeni u Kaliforniji i Arizoni, većina ima radnju smeštenu u Teksas. Produkcije su snimane i na lokacijama na filmskim rančevima.

Često krajolik postaje nešto više od puke živopisne pozadine: postaje lik u filmu. Početkom pedesetih, mnogi su koristili široke formate ekrana kao što su sinemaskop (1953) i vista vižon kako bi dočarali spektakularne vestern krajolike. Prikaz Doline spomenika Džona Forda bio je ekspresivni krajolik u njegovim filmovima od Poštanske kočije (1939) do Jeseni Čejena (1965).

Podžanrovi[uredi | uredi izvor]

Sam žanr vesterna ima svoje podžanrove, kao što su epski vestern, raspevani kauboj vesterni, i humoristični vesterni. U šezdesetima i sedamdesetima pojavio se novi tip, revizionistički vestern.

Klasični vesterni: Jedan od prvih vestern filmova bio je Velika pljačka voza iz 1903, nemi film reditelja Edvina S. Portera s Bronko Bilijem Andersonom u glavnoj ulozi. Popularnost filma otvorila je vrata Andersonu da postane prva filmska kaubojska zvezda; snimio je nekoliko stotina kratkih vestern filmova. Žanr je bio toliko popularan da je uskoro dobio konkurenciju u obliku Vilijama S. Harta. Zlatno doba vestern filmova određuje rad dvojice reditelja: Džona Forda (u čijim je filmovima u glavnoj ulozi često nastupao Džon Vejn) i Hauarda Hoksa.

Špageti-vesterni: Tokom šezdesetih i sedamdesetih u Italiji se dogodio preporod vesterna sa „špageti-vesternima“ ili „italo-vesternima“. Mnogi od ovih filmova bili su niskobudžetne produkcije, snimane na lokaciji (npr. u španskoj pustinjskoj regiji Almeriji) izabrane zbog jeftine ekipe i troškova produkcije kao i zbog sličnosti s krajolicima jugozapadnog SAD. U špageti-vesternima bilo je više akcije i nasilja nego u onim holivudskim.

Filmovi Serđa Leonea imaju parodijsku dimenziju (čudna uvodna scena u filmu Bilo jednom na Divljem Zapadu je preinačenje uvodne scene vesterna Freda Zinemana Tačno u podne) koja im daje drugačiji ton od holivudskih vesterna. Čarls Bronson, Li van Klif i Klint Istvud postali su slavni zahvaljujući nastupima u špageti-vesternima, iako su oni služili i kao izleti za poznate glumce kao što su Džejson Robards, Džejms Kobern, Klaus Kinski i Henri Fonda.

Osterni: Vesterni istočnoevropske produkcije bili su popularni u istočnoevropskim komunističkim zemljama, a bili su i omiljeni Staljinovi filmovi. „Crveni vesterni“ ili „ostern“ filmovi obično sa simpatijama prikazuju američke Indijance, kao ljude koji se bore za svoja prava, što je bilo u suprotnosti s američkim vesternima tog vremena, koji su Indijance često prikazivali kao zlikovce. U nedostatku autentičnih Indijanaca, u ulogama Indijanaca često su nastupali ljudi s područja bivše Jugoslavije i Turske.

Gojko Mitić igrao je pravedne, dobrodušne i šarmantne indijanske poglavice. Postao je počasni poglavica plemena Sijuksa kad je posetio Sjedinjene Američke Države u devedesetima, a televizijska ekipa koja ga je pratila prikazala je plemenu jedan od njegovih filmova. Američki glumac i pjevač Din Rid, prognanik koji je živio u Istočnoj Njemačkoj, takođe je nastupio u nekoliko filmova.

Žanr osterna razvio se u Sovjetskom Savezu kao domaća protivteža američkom vesternu. Osterni su smešteni u Srednju Aziju ili ruske stepe tokom post-revolucionarnog Ruskog građanskog rata. Istorijsko okruženje Ruskog građanskog rata dijelilo je mnoge legendarne sastavnice Divljeg zapada: romantični sukob dobra i zla, sukob kultura s povremeno neprijateljski raspoloženim domorocima, jahanje, vozove, obračune i beskrajne krajolike. Ogledni primjer osterna je film White Sun of the Desert.

Revizionistički vesterni: U studijama žanra, filmovi koji menjaju tradicionalne elemente žanra nazivaju se „revizionistički“. Nakon početka šezdesetih, mnogi američki reditelji počeli su dovoditi u pitanje i mijenjati mnoge tradicionalne elemente vesterna. Jedna od većih promjena bio je puno pozitivniji prikaz Indijanaca koji su u prijašnjim filmovima tretirani kao „primitivni“. Publika je bila ohrabrena dovoditi u pitanje junak protiv zlikovca dvoboj i moralnost korištenja nasilja u svrhu testiranja jednog junaka ili kako bi dokazali pravo jednoga od njih.

Neki savremeni vesterni daju ženama snažnije uloge. Jedan od ranijih filmova koji obuhvataju sve ove elemente bio je pustolovni film iz 1956, Poslednji vagon u kojem Ričard Vidmark igra belca kojeg su odgojili Komanči, a kojeg progone bijelci, sa Felicijom Far i Suzan Koner u ulogama mladih žena prisiljenih preuzeti liderske uloge.

Esid vesterni: Filmski kritičar Džonatan Rozenbaum govori o promjeni žanra u šezdesetima i sedamdesetima kao o esid vesternima, koji su povezani sa Denisom Huperom, Džimom Makbrajdom i Rudi Verlicer, kao i filmove Pucanje Montea Helmana, bizarni eksperimentalni film Krtica Alehandra Hodorovskog i Greaser Palace Roberta Daunija Mlađeg. El Topo iz 1970. je alegorijski, vestern i andergraund film o eponimskom junaku - nasilnom, u crno obučeno revolverašu - i njegovom misijom prosvjećivanja. Film je pun bizarnih likova i događanja, osakaćenih i patuljastih performera i jakih doza hrišćanskog simbolizma i istočnjačke filozofije. I neki špageti-vesterni su prekoračili granicu esid žanra, kao što je mistični Keoma Enca G. Kastelanija iz 1976, vestern koji obrađuje metafizički Sedmi pečat Ingmara Bergmana.

Od novijih filmova, izdvajaju se Barbarosa (1982) Freda Skepisija, Voker (1987) Aleksa Koksa i Mrtav čovek (1995) Džima Džarmuša. Rozenbaum opisuje „esid vesterne“ kao „formuliranje hladne, primitivne poezije koja opravdava njen halucinirajući sadržaj.“ Konačno, „acid vestern“ izražava senzibilitet kontrakulture da kritikuje i zameni kapitalizam sa svojim alternativnim verzijama promene.

Savremeni vesterni: Iako se ovi filmovi odvijaju u savremenom američkom okruženju, oni koriste teme i motive Starog Zapada (buntovnički antijunak, otvorena prostranstva i pustinjski krajolici te obračuni). Većim dijelom se odvijaju na američkom Zapadu te otkrivaju razvoj mentaliteta Starog Zapada u kasnom dvadesetom veku. Ovaj podžanr obično uključuje likove karakteristične za Stari Zapad koji se bore sa „suvišnošću“ u „civiliziranom“ svijetu koji odbija njihovo zastarelo shvatanje pravde.

Primeri su Tri sprovoda u Meksiku Tomija Lija Džounsa, Donesite mi glavu Alfreda Garsije (1974) Sema Pekinpoa, Usamljena zvijezda (1996) Džona Sejlesa, Bilo jednom u Meksiku (2003) Roberta Rodrigeza, kontroverzni film o homoseksualnim kaubojima Anga Lija, Planina Broukbek (2005), Kad prošlost zakuca (2005) Vima Vendersa i Nema zemlje za starce (2007) braće Koen.

Naučno-fantastični vesterni: Ovi filmovi kombinuju naučno-fantastične teme ili futurističke elemente s vestern okruženjem. Primeri su serijal Mračni toranj Stivena Kinga, Povratak u budućnost 3, Zapadni svet i Divlji divlji zapad. Ovaj stil razlikuje se od svemirskih vesterna, kao što je Serenity of Bravestar, koji je uveo vestern elemente u naučno-fantastičnom okruženju.

Studije žanra[uredi | uredi izvor]

U šezdesetima se pojavila akademska i kritička pažnja za film kao legitimnu umetničku formu. Uz pojačanu pažnju, filmska teorija je bila toliko razvijena da se pokuša shvatiti važnost filma. Iz ovog okruženja razvio se deo kritičkih studija nazvan studije žanra. Bio je to u prvom redu semantički i strukturalistički pristup shvatanju kakve slične poruke prenose filmovi.

Dugo ismijavan zbog svoje priproste moralnosti, počeo se gledati žanr vestern filma, a ne serija konvencija i kodova koji su služili kao metode kratkotrajne komunikacije s publikom. Na primer, junak nosi bijeli šešir, dok negativac nosi crni šešir; kad se dvojica muškaraca suočavaju nasred puste ulice, sledi obračun; stočari i rančeri su usamljenici, dok su ljudi iz grada okrenuti porodici i zajednici, itd. Svi vestern filmovi mogu se čitati kao serija kodova i varijacija tih kodova.

Od sedamdesetih, vestern žanr se razmrsio kroz seriju filmova koji su koristili kodove, ali u prvom redu kao način njihova iscrpljivanja (Mali veliki čovek i Maverik to su radili kroz komediju). Ples sa vukovima uistinu oživljava sve originalne kodove i konvencije, a tu su i Vajat Erp i Tumstoun. Nepomirljivi, scenarista Dejvida Veba Piplsa i režisera Klinta Istvuda, koristi sve originalne konvencije, samo okreće posledice. Umesto da umru hrabro ili stoički, junaci cvile, plaču i mole za milost; umesto da junak spašava nevine, negativac je taj koji kreće na put osvete.

Jedan od rezultata studija žanra je taj da su neki tvrdili da se „vesterni“ ne moraju odvijati na američkom Zapadu ili čak u devetnaestom veku, budući da se kodovi mogu pronaći u drugim tipovima filmova. Na primer, tipična radnja vesterna je taj da čovjek od zakona s istoka kreće na zapad gdje se suočava s prevarama i sukobljava s bandom odmetnika i plaćenika, a pomaže mu lokalni šerif koji ima dobre namjere, ali je nedelotvoran sve do kritičnog trenutka gdje se iskupljuje spašavajući junakov život. Taj opis može biti korišten kako bi se opisao bilo koji vestern, kao i akcijski film Umri muški. Had, s Polom Njumanom, i Sedam samuraja Akire Kurosave, često se navode kao primeri filmova koji se ne odvijaju na američkom Zapadu, ali imaju mnoge teme i karakteristike uobičajene za vesterne. Slično tome, filmovi koji se odvijaju na starom američkom Zapadu ne moraju biti „vesterni“.

Uticaji[uredi | uredi izvor]

Mnogi vesterni nakon sredine pedesetih bili su pod uticajem japanskih samurajskih filmova Akire Kurosave. Na primer, Sedmorica veličanstvenih bio je rimejk Kurosavinih Sedam samuraja, kao što su i Za šaku dolara i Poslednji preživeli bili rimejkovi Kurosavine Telesne straže, koja je s druge strane snimljena pod uticajem Crvene žetve, američkog detektivskog romana Dašijela Hemeta. Kurosava je bio pod uticajem američkih vesterna te je bio veliki obožavatelj žanra, posebno Džona Forda.

Uprkos Hladnom ratu, vestern je izvršio snažan uticaj na kinematografiju Istočnog bloka, koja je imala vlastiti žanr, tzv. „crvene vesterne“ ili „osterne“. Uopšteno, ova dva žanra imaju sledeće oblike: ili čisti vesterni snimani u Istočnom bloku, ili akcijski filmovi smešteni u vreme Oktobarske revolucije ili Građanskog rata i Basmachi ustanka u kojima su turski narodi igrali slične uloge kao Meksikanci u tradicionalnim vesternima.

Izdanak vestern žanra je „post-apokaliptični“ vestern, u kojem se društvo budućnosti bori za novi početak nakon velike katastrofe. Primeri su Poštar i serijal Pobesneli Maks, te računarska igra Fallout. Mnogi elementi filmova i serija o svemirskom putovanju preuzeti su iz konvencija vesterna. To je posebno slučaj u podžanru naučne fantastike, spejs vesterna. Tajna Jupitera Pitera Hajamsa, kod nas prevođen i kao Planeta prokletih ili Tajna Jupiterovog meseca, preselio je temu Tačno u podne u svemir.

Serija Свемирски брод Свитац koristi eksplicitne vestern teme kako bi dočarala daleke svjetove. Anime serije kao što su Cowboy Bebop i Outlaw Star dele slične kombinacije naučne fantastike i vestern elemenata. Naučno-fantastični vestern može biti podžanr vesterna ili naučne fikcije. Elementi vestern filmova mogu se pronaći u nekim filmovima koji u prvom redu pripadaju drugim žanrovima. Na primer, Kelijevi junaci je ratni film, ali radnja i likovi su slični onima iz vesterna. Britanski film Zulu smešten tokom Anglo-Zulu rata, ponekad je upoređivan s vesternom, iako je smešten u južnu Afriku.

Lik kojeg igra Hamfri Bogart u film noar filmovima kao što su Kazablanka, Imati i nemati ili Blago Sijera Madre - individualac vezan samo za svoj osobni kodeks časti - ima mnogo toga zajedničkoga s junakom klasičnog vesterna. Suprotno tome, vestern je takođe iskoristio mnoge noar elemente, kao u filmu Sugar Creek .

Mračni toranj Stivena Kinga je serija od sedam knjiga koje obuhvataju teme vesterna, visoke fantastike, naučne fantastike i horora. Protagonista Roland Dešejn je revolveraš osmišljen po uzoru na „Čoveka bez imena“ iz filmova Serđa Leonea. Osim toga, žanr superheroja opisivan je kao da je preuzeo junaka kauboja, samo što ga je smestio u urbano okruženje i dao mu nadnaravne moći.

Zvezdani ratovi Džordža Lukasa koriste mnoge elemente vesterna, a sam Lukas je rekao kako je sa serijalom nameravao revitalizirati filmsku mitologiju, dijelom oslonjenu na vestene. Džedaji, koji su preuzeli ime od Jidaigekija, modelirani su po uzoru na samuraje, čime se pokazuje uticaj Kurosave. Lik Hana Soloa odjeven je kao revolveraš, a Mos Ajsli Kantina liči na salunski vestern.

Televizija[uredi | uredi izvor]

Televizijski vesterni su podžanr vesterna, žanr u filmu, fikciji i drami u kojima su priče smeštene obično u zadnju polovinu 19. veka na američki Stari Zapad, Zapadnu Kanadu ili Meksiko tokom perioda negde oko 1860. do kraja tzv. „Indijanskih ratova“. Kad je krajem četredesetih i pedesetih televizija postala popularna, TV vesterni ubrzo su postali omiljeni među publikom. Mnogi TV vesterni koji su se prikazivali nekoliko puta postali su svojevrsni klasici. Neki od poznatijih TV vesterna su Gunsmoke, The Lone Ranger i Bonanza.

TV vestern je svoj vrhunac doživio 1959. kad se prikazivalo 26 takvih serija. Zbog velikih troškova produkcije, početkom šezdesetih su akcijske polusatne serije počele zamenjivati jednosatne televizijske serije, sve više u boji. Godine 1970. su uvedeni novi elementi u TV vesterne, kao što su elementi kriminalističke drame i misterije. U 1990-ima i 2000-ima su se počeli prikazivati jednosatni televizijski vesterni. Osim toga, ponovno su uvedeni neki novi elementi, kao što je fantastika (Firefly).

Književnost[uredi | uredi izvor]

Vestern fikcija je književni žanr smješten na američki Stari Zapad između 1860. i 1900. godine. Poznati vestern pisci bili su Zejn Grej od početka 20. stoljeća, te Luis L'Amor od sredine veka. Žanr je svoj vrhunac dosegao početkom šezdesetih, ponajviše zbog popularizacije televizijskih vesterna kao što je Bonanca. Zanimanje je opalo u drugoj polovini sedamdesetih, a novi pad je zabilježen početkom 21. veka.

Drugi mediji[uredi | uredi izvor]

Vestern žanr javio se i u stripovima, računarskim i video-igrama i igrama uloga. U stripovima, vesterni su dočarani na klasičan način, kao u klasičnim stripovima kasnih četrdesetih i ranih pedesetih; u 1990-ima i 2000-ima vestern stripovi uključuju i neke nove elemente, obično motive iz horora i fantastike. U računarskim igrama, žanr vesterna je klasičan ili hibrid vesterna i horora.