Ilija Petrović Strelja
Ilija Petrović "Strelja" | |
|---|---|
 Portret Ilije Petrovića Strelje,
rad slikara Zorana Kostića | |
| Datum rođenja | 17?? |
| Mesto rođenja | Gradište, Osmansko carstvo |
| Datum smrti | 1825. |
| Mesto smrti | Ražanj, Osmansko carstvo |
| Zanimanje | Vojvoda |
Ilija Petrović Strelja (18. vek — 1825), u narodnoj književnosti poznat kao Ilija Delija, bio je vojvoda iz Prvog srpskog ustanka. Prema izvesnim podacima rođen je kao Petar Petrović ali je svoje ime izmenio u Ilija Strelja nakon priključenja Karađorđevoj ustaničkoj vojsci[1].
Biografija[uredi | uredi izvor]
Ilija Strelja Petrović je rođen u vlasotinačko-grdeličkom selu Gradištu, u mahali Gorunje, gde i danas postoji lokalitet Streljino. Mahalu Gorunje osnovao je njegov deda koji se ovde doselio u potrazi za rudnom žicom magnetita[1]. Porodično predanje govori da su starinom iz gornje Pčinje. O Streljinom životu do Prvog srpskog ustanka gotovo da nema podataka, osim što se zna da je bio vlasnik rudnika u Gradištu i samokova u susednom selu Kozaru. Pouzdano se zna da je bio pismen, što je bila retkost u tadašnjoj Srbiji[2][3].
Učešće u ustancima[uredi | uredi izvor]
U nastupajućim burnim godinama uoči Prvog srpskog ustanka Strelja se zamerio Turcima. Prema predanju svoj rudnik je dao u zakup nekim skopskim Turcima, a oni umesto da mu plate najam pokušaju da ga ubiju[1]. Zbog toga je pobegao u oslobođenu Srbiju, gde se nastanio sa porodicom u temnićkom selu Jasiki. Prema nekim nepotvrđenim podacima sa njim su se u ovo selo odselili i Sava Dedobarac i Stanoje Kala iz Dedine Bare[1].
Strelja se sa svojim bećarima istakao u deligradskoj bici 1806 godine držeći čvrstu liniju fronta od Južne Morave kod Đunisa do Jankove klisure kod Blaca. Za ove zasluge dobio je zvanje bimbaše. Sa daljim napredovanjem ustanka i pretenzijama da se proširi ka jugu, a zbog važnosti kontrole puteva dobija zadatak od Karađorđa da zatvori Prosečenicu (Grdeličku klisuru) za šta mu Karađorđe obećava titulu vojvode od Leskovca[1]. O velikom Streljinom značaju kao vođe ustanika govori činjenica da ga je, Karađorđe postavio na mesto komandanta desnog krila južnog ustaničkog fronta, dok je levo krilo vodio čuveni Hajduk Veljko[2][3].
Godine 1807. Strelja se vraća u zavičaj i poziva zemljake da se oslobode viševekovnog turskog ropstva. Sa svojim zemljacima Savom Dedobarcem i Stanojem Kalom organizuje ustanike, oslobađa Vlasotince i odatle komanduje daljim akcijama prema Grdelici. Dok je Strelja na Đurđevdan pozivao na ustanak u oslobođenom Vlasotincu, po njegovom je naređenju Sava Dedobarac sa grupom od 450 bećara zatvorio ulaz u Grdeličku klisuru kod sela Dedina Bara, odnosno današnje Grdelice. Zauzimanje klisure bilo je od strateškog značaja. jer se time preseca put turskoj vojsci odnosno njeno dopunjavanje iz Vranjskog pašaluka, čime se stiče jedan od preduslova za oslobađanje Leskovca a potom i Niša. Ustanici su najpre presreli i potukli jednu grupu Turaka koja je krenula iz pravca Vranja ka Leskovcu. Ipak, osnažene turske snage su topovima sa brda Kale iznad današnje varoši Grdelica razrušile Dedobarski han u kojem su bili smešteni ustanici. U hanu je bilo i skladište municije, pa su u eksploziji poginuli gotovo svi ustanici uključujući i Savu Dedobarca. Usled nastale velike pometnje među ustanicima i u narodu Strelja je bio prinuđen da odustane od daljeg širenja ustanka i da se vrati u Karađorđevu Srbiju[2][3].
Milan Đ. Milićević je na osnovu priče ustanika Ceke Vlasotinčanina dao svoj opis dramatičnog napuštanja Vlasotinca od strane Ilije Strelje:
"- Hatkinju! - reče Strelja.
Vlasotinčani ga opkole i navale na njega pitanjima i prekorima:
- Šta to bi? Kako bi? Šta učini od nas, od Boga da nađeš? Gurnu ni ugarak u kuće pa sad bežiš.
- Vlasotinčani, ja Prosečenicu (Grdeličku klisuru) ne zaptih, družbinu zgubih, vaše kuće sagoreh, i vas porobih.
- Sad idem da sve to platim glavom. Ali, Vlasotinčani! Naš trag će ostati, njega kerovi ne mogu olizati. Po našem tragu doći će drugi, doći će treći, doći će četvrti... Dobar je Bog... Što ne mogasmo mi moći će neki .. Koji će biti? Kad će doći? Ja ne znam, ali da će doći tako znam kao što vas gledam[2]."
Propast ustanka na jugu imao je za posledicu pomeranje turskih snaga ka centralnom delu Srbije. Kao posledica usledio je srpski poraz na Čegru i Deligradu 1809. godine. U leto 1810. godine Hušid-paša uz male napore osvaja i Kruševac. Ni prisustvo samog Karađorđa sa većinom vojvoda nije poboljšalo očajno stanje u srpskoj vojsci. U ovom presudnom trenutku za Srbiju, Ilija Strelja Petrović je sa četom od 100 bećara napao grupu turskih pljačkaša i uspeo da oslobodi srpsko roblje i vrati lično Karađorđu opljačkanu stoku. Taj podvig povratio je samopouzdanje srpskoj vojsci i po mišljenju nekih istoričara bio je presudan da Strelja postane Karađorđev pobratim i kasnije titularni vojvoda od Leskovca[3].
Nakon propasti ustanka 1813. godine i Karađorđevog bekstva, Strelja je sa porodicom prešao na teritoriju Habzburške monarhije, gde je jedno vreme bio zarobljen sa drugim vojvodama u Petrovaradinskoj tvrđavi. U Drugom srpskom ustanku Strelja podiže ustanak u Smederevskoj nahiji i učestvuje u oslobađanju Požarevca od Turaka 1815. godine.
Sve do 1825. godine Strelja živi mirno sa porodicom u Jasiki. Međutim, ljudi Miloša Obrenovića ga u nameštenom sudskom procesu optužuju za pljačku i ubistvo. Strelju su predali Turcima i obešen je na brdu Mečki, nadaleko od Ražnja.
Njegov sin Stefan Ceka Petrović učestvuje 1841 u Niškoj buni iako je zvanični stav kneza Mihaila Obrenovića izražen Proklamacijom u Novinama srbskim od 10. aprila 1841. godine, u kojoj se srpsko stanovništvo poziva da ne podrži ustanak u pograničnim nahijama, jer time bi se ugrozila teško stečena autonomija Srbije. Vojevanje potomka vojvode od Leskovca završeno je posle poraza negde između Niša i Pirota. Streljić biva uhvaćen od strane srpskih vlasti 21. juna 1841. godine, zatim sproveden u aleksinački zatvor, a suđeno mu je u Jagodini. Nema podataka o osudi[3].
Ilija Strelja Petrović u književnosti[uredi | uredi izvor]
Milan Đ. Milićević ostavio je najpotpunije podatke o Iliji Strelji Petroviću u svom delu "Pomenik znamenitih ljudi u srpskog naroda novijega doba" iz 1888 godine[2]. Svi potonji etnografi, istoričari i književnici vodili su se njegovim istraživanjima.
Pesmu o Iliji Deliji u grdeličkom kraju je zabeležio 1872. godine Milojko Veselinović, a objavio je po zapisu iz Topličkog okruga Milan Đ. Milićević. Pesma je nastala posle propasti Streljinog ustanka 1807. godine.
Što je vreva u tu gornju mahalu?
Da li su ti silni Srbi na konak?
Ili ti je stara majka umrela?
Niti su mi silni Srbi na konak,
Niti mi je stara majka umrela;
Već mi došô mlad Ilija delija,
Te mi pije rujno vino okama;
Nazdravlja mu Hadži-Tasa Hadžika:
- Zdrav da nesi mlad delijo Ilijo!
Ako ljubiš drugu momu, sem mene –
Pušku nosiš – da Bog da te ubila!
Sablju pašeš – da Bog da te posekla!
Konja jašeš – konj pod tobom crkaja!
Vodu gaziš – da Bog da te odnela!
Ako ljubiš drugu momu kraj mene!
Zaboravljeni požarevački pesnik Mihajlo J. Krstić (1842-1916) ispevao je pesmu "Boj na Prugovu 1813." u čast boraca koji su oslobodili Požarevac od turske vlasti u Drugom srpskom ustanku. Ovde je opevan Streljin podvig, kada je sa svojim bećarima presreo i potukao grupu Turaka koji su pljačkali požarevačka sela.
Tada Strelja i Rajica
I družina sva ostala
U šančev’ma svojim skrita
Na noge je poskakala.
Pa jurišem sred Turaka
Opališe iz pušaka!
Halačući beže Turci,
Dimlije se njime puše,
Preko grma, preko trna
Požarevcu nagrnuše!
A rukom se za tur drže
Hopa, hopa, pa sve brže!
Zanimljiv prikaz vezan za Streljino vojevanje je pripovetka Milana Đ. Milićevića "Poturčenica Lejla". U ovoj melodrami opisna je ljubav Milete i Jane. Istorijski okvir priče su već pomenuta dešavanja u Grdelici 1807. godine. Momci leskovačkog Šašit-paše oteli su kod Kruševca lepu Janu koja postaje poturčena Lejla. Lejla biva dovedena u pašin harem u Leskovcu. Njen nekadašnji momak, Mileta iz Ćuprije, pridružuje se Strelji u njegovom pohodu na jug Srbije. I dok je Strelja u oslobođenom Vlasotincu, u Grdelici Sava Dedobarac i momak Mileta sa ostalim ustanicima presretnu i ubiju grupu Turaka na putu za Vranje (lokalitet Gusti oraci, Grdelica). U toj grupi jedna od četiri bule bila je Lejla, tj. Miletina Jana. Turci šalju jaču vojsku i pobiju ustanike u Dedobarskom hanu, ali Mileta i Jana nekako uspevaju da se spasu[3].[1].
Isti događaj ima još jednu verziju. Prema njoj neki od Streljinih saboraca ubili su Abdul-Ćerim agu na lokalitetu Gusti orasi u Grdeličkoj klisuri, što je opevano u nekad popularnoj pesmi "More, vrćaj konja, Abdul-Ćerim ago". https://www.youtube.com/watch?v=2dagAKMyd_E
Za isti događaj vezuje se i Raša buljubaša o kome govori pesma "Puče puška", koja je nakon filma "Zona Zamfirova" postala poznata u izvođenju Biljane Krstić[3].https://www.youtube.com/watch?v=mSFv_Vwc0MU
U književnoj zaostavštini leskovačkog zavičajnog pisca Radeta Jovića (1937-2004) pronađena je priča "Karađorđev momak, vojvoda leskovački Ilija Strelja"[3].
Najvrednije savremeno književno delo o Iliji Strelji Petroviću je roman „Vojvoda od Leskovca“ Ivana Ivanovića[4]. Stručna komisija Ninove nagrade uvrstila je roman u najuži izbor za roman godine 1994.
Uspomena na Iliju Strelju Petrovića u današnjem Leskovcu[uredi | uredi izvor]
Od 2020. godine odlukom Gradskog veća Leskovca jedna od ulica u centru grada nosi ime Ilije Petrovića Strelje[5].
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v g d đ Simonović, Milan (2007). More puše puška. Leskovac: Feliks.
- ^ a b v g d Milićević, Milan (1888). Pomenik znamenitih ljudi u srpskog naroda novijega doba. Beograd: Izdanje Čupićeve zadužbine.
- ^ a b v g d đ e ž Ivanović, Ivan (2013). „Moj spor sa istoriografima Južne Srbije”.
- ^ Ivanović, Ivan (1994). Vojvoda od Leskovca. Novi Sad: Matica srpska.
- ^ „Odluka Gradskog veća”.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Mita Rakić, Iz Nove Srbije, Narodni muzej Leskovac, 1987. (Rakićev putopis je prvi put objavljen u nastavcima u časopisu Otadžbina 1881. i 1882)
- Milan Đ. Milićević, Kraljevina Srbija, Beograd, 1884.
- Milan Đ. Milićević, Pomenik znamenitih ljudi u srpskog naroda novijega doba, Beograd, 1888.
- Tihomir Đorđević, Beleška o Vlasotincu, Parna radikalna štamparija, Beograd, 1897, (reprint izdanje KC Vlasotince, 1997)
- Sergije Dimitrijević, Strelja – Leskovčani i Prvom srpskom ustanku (istorija i predanje), Leskovac, 1954.
- Ivan Ivanović, Vojvoda od Leskovca, Matica srpska, Novi Sad, 1994.
- Zoran D. Stanković, Selo bez perspektive, Informativni list Vlasina, br. 154, Vlasotince, 2005.
- Dragiša Kostić, Pomenik, 130 godina od oslobođenja Leskovca i 200 godina borbe kod Dedobarskog hana, Narodni muzej, Leskovac, 2007.
- Saša Z. Stanković, Ilija Strelja Petrović u narodnoj i autorskoj književnosti, Vlasotinački zbornik 3, Narodna biblioteka Desanka Maksimović, Vlasotince, 2009.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
