Pređi na sadržaj

Istorija Jevreja u Bratislavi

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Istorija Jevreja u Bratislavi
Čitanje Tore u jednoj od jevrejskih sinagoga
Ukupna populacija
15.000 (1930)
400-500 (2021)
Jezici
slovački, hebrejski (ladino i jidiš)
Religija
judaizam
Srodne etničke grupe
Jevrejska dijaspora

Istorija Jevreja u Bratislavi počinje sa prvim zapisom o jevrejskoj zajednici u glavnom gradu Slovačke, koji datira iz 1251. godine.[1] Do kraja Prvog svetskog rata Bratislava (poznata kao Pressburg ili Pozsonyr kroz veći deo svoje istorije) bila je multikulturni grad sa mađarskom i nemačkom većinom i slovačkom i jevrejskom manjinom.

Godine 1806. godine, kada je grad bio deo Kraljevine Ugarske, rabin Moses Soferr osnovao je Bratislavsku ješivu i grad je postao središte srednjoevropskog jevrejstva i vodeća opoziciona snaga reformskom pokretu u judaizmu u Evropi. Bratislavska ješiva obrazovala je na stotine budućih vođa austrougarskog jevrejstva koji su izvršili veliki uticaj na opšti tradicionalni pravoslavni i budući Haredi judaizam (najkonzervativniji oblik ortodoksnog judaizma, često nazivanog i ultraortodoksni judaizam).[2][3]

Da je Bratislavska jevrejska zajednica bila najveća i najuticajnija u Slovačkoj, govori podatak da je 1930. godine u gradu je živelo približno 15.000 Jevreja (ukupno stanovništvo bilo je 120.000). Deo zajednice emigrirao je krajem 1930-tih i nakon okončanja Drugog svetskog rata, uprkos organizovanim naporima poput Bratislavske radne grupe, ali većina bratislavskih Jevreja je stradala u holokaustu.

Danas se u Bratislavi od jevrejskih institucija nalaze: ortodoksna sinagoga u ulici Hejdukovoj, Muzej jevrejske kulture, Muzej jevrejske zajednice u Bratislavi, Memorijalni centar Chatam Sofer, nekada groblje, ortodoksno groblje i mnoštvo drugih jevrejskih znamenitosti i spomenika kulture.

Bratislavska jevrejska zajednica danas broji približno 400 (500) ljudi,[4] a od 1993. godine glavni rabin Slovačke i rabin Bratislave je Baruch Myers.

Kraća istorija Jevreja u Slovačkoj[uredi | uredi izvor]

Istorija jevrejskog stanovništva na teritoriji današnje Slovačke najbolje se može shvatiti ako se prati u odnosu na Slovake, Mađare, Nemce, Poljake, Rusine i druge narode ovog tradicionalno mešovitog regiona, kao i u odnosu na mađarske, čehoslovačke i slovačke državne sisteme kojima su Jevreji na ovom prostoru pripadali. Decentralizovani karakter teritorije i značaj njenih regionalnih posebnosti snažno su uticali na razvoj jevrejske zajednice, pomažući u oblikovanju širokog spektra verskih, kulturnih i političkih opredeljenja tokom njene istorije.

Slovački jevrejski identitet prvi put se pojavio nakon Prvog svetskog rata kao rezultat pregrupisavanja jevrejskog stanovništva na teritoriji nove države Čehoslovačke. Iako bi Čehoslovačka bila najpovoljnije okruženje za Jevreje u međuratnoj istočno-centralnoj Evropi, šok raspadom Monarhije i nasilje usmereno protiv jevrejske imovine koje je pratilo promenu režima otežalo je tranziciju. Uz vladinu podršku jevrejskoj nacionalnosti kao novoj kategoriji nacionalne pripadnosti podržala je većina Jevreja u Slovačkoj, a jevrejski nacionalni pokret težio je objedinjavanju rascepkanog jevrejskog stanovništva po nacionalnim linijama.[5]

Emigracioni cionizam na prostoru Čehoslovačke ojačao je 1930-tih godina kako su se pojačavao antisemitizam i napor za osnivanje slovačke nacionalne autonomije.[5]

Uporedni prikaz broja Jevreja u Čehoslovačkoj u 1921. i 1930.
(sa naglaskom na Slovačku)
1921, apsolutni broj 1921,% ukupnog stanovništva 1930, apsolutni broj 1930,% ukupnog stanovništva
Bohemija 79,777 1.19 76,301 1.07
Moravija 37,989 1.09 41,250 1.16
Šlezija 7,317 1.09 (sa Moravskom) (sa Moravskom)
Slovačka 135,918 4.53 136,737 4.11
Karpatska Rusija 93,341 15.39 102,542 14.14
Ukupno 354,342 2.6 356,830 2.42

Minhenski sporazum iz septembra 1938. doveo je do brzog raspada Čehoslovačke i uspostavljanja klerofašističke slovačke države koju je predvodio monsinjor Jozef Tiso u martu 1939. Jevreji u slovačkoj državi nastojali su da izbegnu deportacije započete u martu 1942. bežeći u Mađarsku, koja je sada obuhvatala južne delove bivše slovačke teritorije dodeljene Mađarsko-bečkom arbitražom novembra 1938. Deportacije iz Slovačke su se odvijale između 25. marta i 20. oktobra 1942, a zatim su nastavljene od 30. septembra 1944. do 31. marta 1945. Deportacije sa teritorija pripojenih Mađarskoj na osnovu bečke arbitraže dogodile i u maju i junu 1944. godine, nakon nemačke okupacije zemlje u martu 1944. Približno 105.000 slovačkih Jevreja ili 77% njihove predratne populacije umrlo je tokom rata. Slovaci su ih optužili da su Mađari, a Mađari da su pristalice Čehoslovačke protiv mađarskih interesa.[5]

Broj Jevreja u Slovačkoj kroz istoriju
God.Pop.± %
1921.135.918—    
1930.136.737+0,6%
1945.24.000−82,4%
1970.7.000−70,8%
2000.2.700−61,4%
2010.2.600−3,7%
Izvor: [6][7]

Od približno 30.000 Jevreja koji su boravili u Slovačkoj nakon završetka rata i obnove Čehoslovačke, hiljade Jevreja emigriralo je u novostvorenu državu Izrael, u Sjedinjene Američke Države, Kanadu, Australiju i druge zemlje nakon uspostavljanja Čehoslovačke.

U sastavu Čehoslovačke Slovačka je bila do raspada države i mirnog razgraničenja 1993. godine, osim u godinama Drugog svetskog rata, kada je funkcionisala kao posebna slovačka država pod patronatom nacističke Nemačke.[5]

Jevrejska zajednica današnje Republike Slovačke (koja broji manje od 2.000 pripadnika) nastoji da se oporavi i sačuva istoriju kojoj preti nestanak uništavanjem predratne jevrejske zajednice tokom Holokausta i tišinom Slovačke vlasti u vreme komunističke ere.[5]

Istorija bratislavskih Jevreja[uredi | uredi izvor]

Poznato je da su Jevreji bili aktivni kao trgovci i veza između rimskih legija i germanskih plemena severno od reke Dunav. Područje Prezburga (Požuna, Prešporoka) danas Bratislave bilo je na raskrsnici važnih trgovačkih puteva i Jevreji su najverovatnije kroz ovo područje prolazili počev od 1. veka, iako nema podataka o njihovom naseljavanju ovaj grad.

Jevreji su u većem broju počeli da migriraju u Gornju Mađarsku u 11. veku, što dokazuju prva jevrejska naselja koja su se pojavila takođe u Prezburgu. Prezburgški (Požun, Prešporok) Jevreji ovog doba imali su jake veze sa Jevrejskom zajednicom Esztergom.

Jevreji u Bratislavi u 13. veku[uredi | uredi izvor]

Prva jevrejska verska zajednica u Bratislavi osnovana je krajem 13. veka,[5] o čemu svedoči Menor Codex (Memorbuch) from Mainz. Negde između 1250. i 1300. godine, rabin Bratislave bio je Jonah (Jonah ili Yonah).

Bratislavski Jevreji uvek na prostoru na kome su se grupisali formirali bi kompaktnu zajednicu donekle zatvorenu za spoljni svet. Bili su zaposleni u finansijama, kao trgovci, zanatlije, pa čak i vinari, a živeli su u Prezburgu u delovima današnje Nedbalove ulice, Františkanske ulice, Zamočnicke ulice i Baštove ulice.

Ukazom iz 1229. godine, Andrija II Arpadović (oko 1177—12. septembar 1235.) ugarski i dalmatinsko-hrvatski kralj iz dinastije Arpadovića, od 1205. do 1235. godine[8] jevrejskoj manjini dodeljuje jednaka prava kao i građanima Bratislave.

Jevreji u Bratislavi u 14. veku[uredi | uredi izvor]

Jevreje je u Bratislavi s kraja srednjeg veka predstavljao jevrejski gradonačelnik, kojeg je kralj izabrao iz reda hrišćanskih građana (1440. godine to je činilo gradsko veće Bratislave).

Postojanje sinagoge u gradu svedoči ukaz pape Benedikta VII iz 1335. godine u kojem se pominje pismo lokalnog Cistercian Cloister reda nadbiskupu Jevrejske zajednice Esztergom u kojem se traži da se sruši jevrejski hram. To je jedno od prvih pisanih pominjanja Jevreja koji žive u gradu. Red Cistercian Cloister se nalazio u blizini današnjeg klaustra u Uršulinskoj ulici sa sinagogom neposredno pored nje. Papa je dao nadbiskupu da istraži situaciju i ubrzo nakon toga sinagoga je srušena. Gotički ulazni portal iz ove sinagoge otkriven je 1990-ih i nalazi se u dvorištu zgrade u ulici Panska broj 11. Srušena sinagoga je obnovljena pet godina kasnije 1339. godine.

U 14. veku u Prezburgu je živelo nekoliko stotina Jevreja,[9] a u gradu su se u tom veku nalazila sinagoga, jevrejsko groblje, mikve i druge javne jevrejske institucije.

Godine 1360. svi Jevreji su proterani iz Bratislave i oduzeta im je imovina. Deo zajednice je utočište pronašao u gradu Hainburg na Dunavu. 1367. godine.[1] Međutim nakon osam godina, 1368. godine, nekoliko jevrejskih porodica osmelilo sa da se samoinicijativno vrati u Prezburg.

Godine 1399. godine Jevrejima je izdata dozvola za izgradnju sinagoge, verovatno na mestu ranije uništene.[5] Na kraju 14. veka u gradu je živelo približno 800 Jevreja (ukupno stanovništvo grada 1435. godine bilo je 5.000).

Jevreji u Bratislavi u 15. veku[uredi | uredi izvor]

Jevreji se rugaju domaćinu u Bratislavi; antisemitski duborez iz 1591. godine.

Tokom prve polovine 15. veka Jevreji su bili prisiljeni da žive u Prezburgu, u jevrejskom getu u Jevrejskoj ulici.[9]

Krajem 15. veka, gradsko veće Prezburga sprovelo je ukaz pape Inoćentija III iz 1215. godine, kojim je naloženo da Jevreji moraju da nose različitu odeću, naređujući prezburgškim Jevrejima da nose crveni ogrtač sa kapuljačom kako bi bili vidljivi iz daljine.[9]

Jevreji u Bratislavi u 16. veku[uredi | uredi izvor]

Godine 1506, Vladislav II Jagelonac Mlađi pokušao je da spreči Jevreje da napuste Prezburg oduzimajući nasilno imanje svima koji su otišli.[9]

Godine 1521. Lajoš II Jagelonac je doneo odluku da Jevreji više ne moraju nositi posebnu odeću. To je učinio tek kada se prefekt bratislavskog jevrejstva Jakub Mendel žalio kralju, grad je bio prinuđen da promeni zakon. Uprkos diskriminaciji, zajednica je rasla i dozvoljeno joj je da izgradi i drugu sinagogu.

Schlossgrund (Podhradie) u 17. veku.

Jevreji su proterivani i prihvaćeni nekoliko puta u istoriji Prezburga, ali posle Mohačke bitke 1526. godine Jevreji su trajno proterivani u sklopu opšteg proterivanja iz Kraljevine Mađarske. Sinagoga je srušena i na njenom mestu je sagrađen manastir.

Mnogi bratislavski Jevreji u 16. veku su pobegli u susednu Austriju, ali je nekoliko njih ostalo u području (kastelu) zvanom Schlossgrund (Podhradie), izvan grada opasanog zidinama.[9]

Većina Jevreja otišla je 1572. godine po naređenju Maksimilijana II, cara Svetog rimskog carstva.[9]

Godine 1599. grof Pálffy ab Erdöd nasledio je Bratislavski zamak i oblast Podhradie i dozvolio Jevrejima da se ovde nastane.

Jevreji u Bratislavi u 17. veku[uredi | uredi izvor]

Godine 1689. u Bratislavi je delovalo Jevrejsko pogrebno bratstvo Hevra kadishah.

Godine 1670. kada su bečki Jevreji proterani, mnogo izbeglica se naselilo u području zvanom Podhradie (Bratislava) ili jevrejskoj četvrti koja je kasnije postala sinonim za područje Vidrike koje je počelo da se formira. Veličina jevrejskog stanovništva Bratislave u novom veku varirala je od nekoliko stotina do 900 jevrejskih porodica.[9]

Već 1689. godine u Bratislavi je delovao Hevra kadishah,[a]

Na periferiji grada je krajem 19. veka osnovano i jevrejsko groblje koje je kasnije postalo poznato kao Staro jevrejsko groblje.[2]

Jevreji u Bratislavi u 18. veku[uredi | uredi izvor]

Jevrejsko groblje u Bratislavi

Godine 1707. u kastelu Schlossgrund (Podhradie) živelo je 200 jevrejskih porodica pod zaštitom plemenite porodice Palfi i Erdod, većinom izbeglica.[9]

Godine 1709. godine u kastelu Schlossgrund (Podhradie)' je bilo 189, 1732. godine 50 jevrejskih porodica, a 1736. godine 772 stanovnika.[1]

Kada je Jevrejima dozvoljeno da se vrate u grad 1700-tih, stanovništvo kastala Schlossgrund (Podhradie) se povećalo na 2.000 Jevreja do kraja 18. veka.[9] Tokom 18. veka u gradu se nalazila ješiva, koja je pod upravom Meir Halberstadt privukla mnogo rabina u grad.[9]

Jevreji u Bratislavi u 19. veku[uredi | uredi izvor]

Godine 1806. Mozes Sofer je prihvatio rabinata u Bratislavi i nastanio se u gradu. Iste godine osnovao je Bratislavsku ješivu (hebrejski: ישיבה הרמה פרעשבורג; javna rabinska škola u Bratislavi) koja je bila najveća i najuticajnija Ješiva u srednjoj Evropi u 19. veku. Tokom Soferovog mandata kao rabina Bratislave (1806—1839), Ješivu je pohađalo na stotine učenika. Posle Soferove smrti 1839. godine, njegov sin Samuel Benjamin Sofer poznat kao Ktav Sofer postao je rabin Bratislave. Posle njegove smrti 1871. godine, njegov sin Simša Bunim Sofer poznat kao Ševet Sofer postao je rabin. Poslednji bratislavski rabin iz dinastije Sšreiber - Sofer bio je Akiva Sofer poznat kao Das Sofer, koji se 1939. emigrirao u Palestinu i kasnije ponovo osnovao Ješivu u Jerusalimu.

Dana 5. juna 1839. godine u Prezburgu je sazvana mađarski savet koji je 1840. godine usvojio zakon koji je omogućio Jevrejima da se slobodno naseljavaju u bilo kom slobodnom gradu.

Tokom i nakon Mađarske revolucije 1848. godine, bilo je pogroma nad bratislavskim Jevrejima.[9]

Godine 1864. u ulici Zamocka u kastelu Schlossgrund (Podhradie) izgrađena je sinagoga, koja je kasnije nazvana Bratislavska ortodoksna sinagoga. U gradu je osnovana i napredna jevrejska osnovna škola uprkos protivljenju rabina iz Bratislave Samuela Benjamina Sofera.

Posle austrougarskog kompromisa 1867. godine, Opšti jevrejski kongres u Budimpešti, kome su prisustvovali i delegati iz Prezburga, pokušao je da ujedini mađarske Jevreje. Napori su propali i 1868. godine kada se mađarsko jevrejstvo se podelilo na tri frakcije: ortodoksnu, neološku (reformatorsku) i status kvo frakciju. U gradu je bilo približno 1.000 ortodoksnih jevrejskih porodica i približno 60 neoloških jevrejskih porodica.[9]

Godine 1872. godine, pod rabinom Samuelom Benjaminom Soferom, bratislavska jevrejska zajednica se razdvojila, manja neološke zajednice je osnovala zasebnu ustanovu Chevra kadisha, sinagogu i druge ustanove.[2]

Godine 1897. u Bratislavi je formirana prva cionistička grupa aktivna u Bratislavi, Ahavat Sion. Godine 1902. godine osnovana je mađarska cionistička organizacija, a 1904. godine osnovana je Svetska organizacija Mizraši, obe na inicijativu Samuela Betelheima.

Jevreji u Bratislavi u 20. veku[uredi | uredi izvor]

Početkom 20. veka uslovi su se počeli neprestano poboljšavati, a mnogi bratislavski Jevreji stekli su univerzitetsko obrazovanje. Počeli su da utiču na život i trgovinu u Prezburgu. Na lokalnim izborima 1900. godine u gradsko veće Bratislave izabrano je 24 Jevreja u svoj sastav.

Prema popisu stanovništva iz 1910. godine, u gradu je živelo 8 027 Jevreja.[9] Godine 1913. jevrejska četvrt Schlossgrund (Podhradie) bila je uništena u požaru, ali je brzo obnovljena.

Tokom Prvog svetskog rata nekoliko stotina bratislavskih Jevreja služilo je u austrougarskoj vojsci, a oko 50 ih je ubijeno. U toku samog Prvog svetskog rata dolazi do javljanja vrlo čvrste struje koja je zahtevala stvaranje zajedničke nacionalne države Čeha i Slovaka, a po neminovnoj propasti Austrougarske monarhije, zahtevalo se da se Česi i Slovaci osnuju zasebnu nezavisnu državu, što se desilo 28. oktobra 1918. godine u Pragu. Prezburški stanovnici, koji su većinski bili Nemci i Mađari su odbili da predaju vlast novoj čehoslovačkoj vojsci, a Prezburg je proglašen otvorenim gradom.

Ipak, čehoslovačka vojska ulazi u grad 1. januara 1919. godine i proglašava je sedištem slovačkih političkih organa uprave. Ubrzo nakon ulaska vojske, dotadašnji mađarski univerzitet se zatvara i umesto njega, 6. januara 1919 otvara se prvi čisto slovački Univerzitet Komenskog[10]. Nakon preuzimanja civilne vlasti od strane Slovaka, došlo je do pobune većinskog nemačkog i mađarskog stanovništva, što je izazvalo vojnu reakciju i ostavilo devetoro mrtvih i oko 30 ranjenih demonstranata. Ovi događaji pratili su i napade na Jevreje, koji su prestali tek nakon što je novostvoreni čehoslovački režim uspostavio kontrolu 1919. godine Zajednicu je tokom ovih demonstracija delimično zaštitila garda koju je formirali jevrejski vojnici, veterani.[11] Nakon preuzimanja vlasti, grad menja zvanično ime iz Prezburg (Požun, Prešporok) u Bratislavu, kakvo ime će zadržati do današnjih dana.[12]

Tokom međuratnog perioda, mnogi bratislavski Jevreji su posedovali preduzeća i mnogi su bili zaposleni kao lekari, advokati, inženjeri, nastavnici, umetnici i radili su još mnogo toga.[11]

Jedina sačuvana sinagoga u Bratislavi iz 1926. koja je i danas u funkciji

Početkom 1920-tih bilo je približno 11.000 Jevreja u Bratislavi, 3.000 Neologa i 8.000 ortodoksnih Jevreja.

Godine 1930. godine u gradu je bilo 14.882 Jevreja (12% ukupnog stanovništva), i 5.597 deklarisanih kao jevrejske nacionalnosti.

Četiri najistaknutije organizacije koje su tokom međuratnog perioda uticale na život bratislavskih, ali i slovačkih Jevreja uopšte, bile su:

  • Jevrejska stranka,
  • Ortodoksna zajednica,
  • Ješurun - liberalna zajednica
  • Histadrut.

Koliko je bio jak uticaj ovih jevrejskih stranaka govori podataka da je na izborima 1938. godine, Kraus iz Jevrejske nacionalne stranke izabran je za zamenika gradonačelnika Bratislave, a tri Jevreja u gradsko veće Bratislave.[11]

  • Spomen table na sinagogi u Bratislavi

Zločini nad bratislavskim Jevrejima[uredi | uredi izvor]

Bratislavska sinagoga iz 1893. srušena od strane gradskih vlasti 1969. zbog izgradnje mosta

Krajem 1930-ih antisemitski neredi ugrožavali su jevrejsko stanovništvo Bratislave. U to vreme je Imi Lihtenfeld pomogao da odbrani svoje jevrejsko susedstvo od rasističkih bandi koristeći se principima koje je kasnije koristio za osnivanje borilačke veštine Krav Maga.

Posle Prvog svetskog rata Slovačka je postala deo nove zemlje Čehoslovačke. Jevreji su živeli u 227 zajednica (1918. godine), a njihova populacija procenjena je na 135.918 (1921. godine).[13]

Anti-jevrejski neredi izbili su nakon proglašenja nezavisnosti (1918–1920), iako nasilje nije bilo ni približno ozbiljno kao u Ukrajini ili Poljskoj.[14]

Slovački nacionalisti povezali su Jevreje sa čehoslovačkom državom i optužili ih da podržavaju čehoslovaštvo. Optužbe za klevete u krvi dogodile su se u Trenčinu i Šalavski Gemeru 1920. 1930-ih je Velika depresija pogodila jevrejske biznismene i takođe povećala ekonomski antisemitizam.[13]

Ekonomska nerazvijenost i percepcija diskriminacije u Čehoslovačkoj naveli su veliki deo (oko jedne trećine) Slovaka da podrže konzervativnu, etno-nacionalističku Slovačku narodnu stranku (Hlinkova slovenská ľudová strana: HSLS).[15][16][17] HSLS je manjinske grupe kao što su Česi, Mađari, Jevreji i Romi smatrala destruktivnim uticajem na slovačku naciju[17] i predstavljala je slovačku autonomiju kao rešenje slovačkih problema.[18] Stranka je počela da potencira antisemitizam krajem kasnih 1930-ih, nakon talasa jevrejskih izbeglica iz Austrije 1938. i antijevrejskih zakona koje su usvojili Mađarska, Poljska i Rumunija.[19]

Nakon Minhenskog sprazuma do proleća 1939. autoritet vlade u Pragu je bio tako uzdrman da se u Slovačkoj, na nemački podsticaj, razvio separatistički pokret. Koristeći to kao izgovor, nemačke snage su u proleće 1939. okupirale Češku i uspostavile protektorat u sastavu Rajha, dok je Slovačka uspostavljena kao satelitska država, što je dana 11. novembra 1938. godine dovelo do nasilnih napada na bratislavske sinagoge i presburšku ješivu a sporadični pogromi su se nastavili i tokom Drugog svetskog rata.[1]

Progoni Jevreja 1938.[uredi | uredi izvor]

Nakon stvaranja Slovačke države u martu 1939, vlada je preduzela diskriminatorne mere protiv jevrejske manjine. Minhenski sporazum iz septembra 1938. godine ustupio je Nemačkoj Sudetsku oblast, nemačku regiju češkog govornog područja. HSLS je iskoristila politički haos koji je usledio da proglasi slovačku autonomiju 6. oktobra. Jozef Tiso, katolički sveštenik i lider HSLS-a, postao je premijer slovačke autonomne regije.[15][20] Katoličanstvo, religija 80 posto stanovnika zemlje, bilo je ključno za režim, jer su mnoge njegove vođe bili biskupi, sveštenici ili svetovnjaci.[21] [22] [23] Pod Tisovim vođstvom, slovačka vlada otvorila je pregovore u Komarnu sa Mađarskom u vezi sa njihovom granicom. Spor su na arbitražu u Beč predale nacistička Nemačka i fašistička Italija. Mađarska je 2. novembra nagrađena velikim delom južne Slovačke, uključujući 40 posto slovačke obradive zemlje i 270.000 ljudi koji su se izjasnili za čehoslovačku nacionalnost.[24][25]

HSLS je učvrstio svoju moć donošenjem posebnog akta, koji omogućava zabranjivanje opozicionih partija, zatvaranje nezavisnih novina, distribuciju antisemitske i anti-češke propagande i osnivanje paravojne garde Hlinke.[15][26] Stranke za nemačku i mađarsku manjinu bile su dozvoljene pod hegemonijom HSLS, a nemačka stranka formirala je Freiwillige Schutzstaffel (dobrovoljni zaštitni odred milicije).[15][27] HSLS je zatvorio hiljade svojih političkih protivnika,[28] [29] ali nikada nije izrekao smrtnu kaznu.[30] Ne-slobodni izbori u decembru 1938. godine rezultirali su sa 95 posto glasova za HSLS.[15]

Slovačka država je 14. marta 1939. proglasila svoju nezavisnost uz nemačku podršku i zaštitu. Nemačka je anektirala i izvršila invaziju na smanjenu češku državu sledećeg dana, a Mađarska je zauzela Karpatsku Ruteniju sa nemačkim pristankom.[31] [32] Ugovorom potpisanim 23. marta Slovačka se odrekla velikog dela svoje spoljne politike i vojne autonomije u korist Nemačke, u zamenu za granične garancije i ekonomsku pomoć.[32] [33] Nije bila ni potpuno nezavisna ni nemačka marionetska država, već je zauzimala srednji status.[b] U oktobru 1939. Tiso, vođa konzervativno-klerikalnog ogranka HSLS, postao je predsednik; Vojteh Tuka, vođa radikalnog fašističkog krila stranke, imenovan je za premijera. Oba krila stranke borila su se za naklonost Nemačke.[32] [37] Radikalno krilo stranke bilo je pronemačko, dok su konzervativci favorizovali autonomiju od Nemačke;[38] [37] radikali su se oslanjali na gardu Hlinke i nemačku podršku,[37] [39] dok je Tiso bio popularan među sveštenstvom i stanovništvom.[40] [41]

Dana 25. marta 1942. započele su deportacije Jevreja iz Slovačke.

Nemačke snage okupirale su Bratislavu u septembru 1944. godine, a približno 2.000 preostalih Jevreja poslato je u Aušvic preko koncentracionog logora u Serešu.

Uprkos organizovanom naporu jevrejske zajednice u Bratislavi, većina njenih članova na kraju je deportovana u logore za istrebljenje u okupiranoj Poljskoj.[42]

U decembru 1944. nacistička Nemačka osnovala je koncentracioni logor Engerau u Petržalki (nemački: Engerau).[43] Engerau je bio radni logor.

Dana 30. marta 1945. godine neke od preostalih zatvorenika stražari su ubili, a preostale logoraše poslali na marš smrti u Bad Dojč-Altenburg.[44] Danas nema ostataka logora zbog velikog građevinskog projekta u Petržalki, kada je nekadašnje selo transformisano u najveći kompleks hauza u Srednjoj Evropi.

Bratislavski Jevreji nakon Drugog svetskog rata[uredi | uredi izvor]

Od preko 15.000 Jevreja koji su 1940. živeli u Bratislavi, samo približno 3.500 je preživelo Drugi svetski rat. Jevreji koji su se vraćali u Bratislavu iz rata nailazili su na ravnodušnost, a ponekad čak i na neprijateljstvo. Mnogi su pronašli nove ljude koji žive u svojim bivšim domovima. Odmah nakon rata, Bratislava je postala centar slovačkog jevrejstva zbog činjenice da su mnogi preživeli slovački Jevreji radije naselili Bratislavu za razliku od svojih nekadašnjih rodnih mesta u zemlji.

Dana 15. aprila 1945, Mak Vajs je postao predsedavajući oživljene jevrejske zajednice i molitvene službe su obnovljene u sinagogi u ulici Hajdukova. Jevrejske novine su počele da se štampaju, a zajednica je ponovo sagradil mikvu, ritualnu klanicu, košer mesnicu i menzu, domove za stare, škole i bolnicu.[1]

Naišle su na poteškoće u povraćaju zaplenjene jevrejske imovine koju su preuzeli lokalni Slovaci. Ovi ekonomski faktori u kombinaciji sa duboko ukorenjenim i široko rasprostranjenim antisemitizmom podstaknutim antisemitskom propagandom doveli su do toga da se velika većina Slovaka u Bratislavi osećala neprijateljski prema Jevrejima.[1] Jevreji u gradu su čak i fizički napadnuti tokom nereda u Partizanskom kongresu (1. - 6. avgusta 1946) i kasnijih nereda 20. - 21. avgusta 1948. godine.[45]

U isto vreme, Bratislava je postala glavna tranzitna tačka za poljske, mađarske i rumunske Jevreje koji su preživeli rat i uputili se u tranzitni kamp u bolnici Rotšild u Beču, u američkoj okupacionoj zoni u Austriji, koju je vodila Jevrejska agencija.

Od 1945. do februara 1949. godine, preko Bratislave je prošlo više od 150.000 jevrejskih migranata, od kojih je većina otišla preko granice u Djevinsku Novu Ves. Izbeglice su prvo bile smeštene u kampu u Djevinskoj Novoj Vesi, a kasnije u nekoliko bratislavskih hotela (Hotel Central i Hotel Jelen) i u kuhinji ŽNO u Bratislavi. Građani Bratislave, koji su se plašili da bi se migranti mogli nastaniti u gradu, nisu dobronamerno gledali na ove Jevreje.[46]

Tokom 1949. godine komunistički režim je stupio na vlast u Čehoslovačkoj.[1]

Većina preživelih u ratu odlučila je da emigrira iz Slovačke. Od 30.000 Jevreja koji su ostali u Slovačkoj na kraju Drugog svetskog rata, 90% je emigriralo u narednim mesecima i godinama.[5]

Jevrejska četvrt u Schlossgrund (Podhradie), istorijskom delu Bratislave, srušena je 1960-tih od strane komunističkih vlasti grada.

Muzej jevrejske kulture osnovan je 1994. godine kao ogranak Slovačkog nacionalnog muzeja.[47]

Galerija[uredi | uredi izvor]

  • Iz istorije bratislavskih Jevreja
  • Memorijalni spomenik stradalima u holokaustu u Bratislavi.
    Memorijalni spomenik stradalima u holokaustu u Bratislavi.
  • Ortodoksna jevrejska škola iz 1899.
    Ortodoksna jevrejska škola iz 1899.
  • Neološka jevrejska škola iz 1892.
    Neološka jevrejska škola iz 1892.
  • Javrejski kvart u Bratislavi sa Neološkom školom 1914.
    Javrejski kvart u Bratislavi sa Neološkom školom 1914.
  • Novoizgrađena zgrada na mestu na kome je do 1960-tih bila Ortodoksna sinagoga
    Novoizgrađena zgrada na mestu na kome je do 1960-tih bila Ortodoksna sinagoga
  • Muzerj jevrejske kulture
    Muzerj jevrejske kulture
  • Logor za Jevreje u Engerau Petržalka.
    Logor za Jevreje u Engerau Petržalka.
  • Memorijalni centar u Bratislavi.
    Memorijalni centar u Bratislavi.

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Jevrejsko pogrebno bratstvo, čiji članovi pružaju sva ritualna i organizaciona pitanja vezana za umiranje i sahranjivanje Jevreja bez prava na naknadu. Članstvo u njemu smatra se velikom čašću. zajedno sa drugim dobrotvornim institucijama.
  2. ^ Izraelski istoričar Ješajahu Jelinek smatra da je slovačko državno rukovodstvo (uključujući Tisa) bili „dobrovoljni asistent Hitlera“.[34]
    Nemačka istoričarka Tatjana Tonsmejer ne slaže se da je vlada Tiso bila marionetska država jer su slovačke vlasti često izbegavale sprovođenje mera koje su Nemci gurali kada takve mere nisu odgovarale slovačkim prioritetima. Prema nemačkoj istoričarki Barbari Hutzelmann, „Iako zemlja nije bila nezavisna, u punom smislu te reči, bilo bi previše pojednostavljeno gledati na ovu državu pod zaštitom Nemačke (SS) jednostavno kao na„ marionetski režim “.[35]
    Ivan Kamenec naglašava nemački uticaj na slovačku unutrašnju i spoljnu politiku i opisuje ga kao „nemački satelit“.[36]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Izvori[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v g d đ e „Bratislava, Virtual Jewish World”. www.jewishvirtuallibrary.org. Pristupljeno 2021-05-09. 
  2. ^ a b v „Dei'ah veDibur - Information & Insight - HOME & FAMILY”. www.chareidi.org. Pristupljeno 2021-05-09. 
  3. ^ „Religious Life | Bratislava Before the Holocaust | The Story of the Jewish Community in Bratislava”. www.yadvashem.org. Pristupljeno 2021-05-09. 
  4. ^ „Vaše víno piť nemôžem”. www1.pluska.sk (na jeziku: slovački). 2008-02-23. Pristupljeno 2021-05-09. 
  5. ^ a b v g d đ e ž Klein-Pejšová, Rebekah (17. 6. 2007). „An Overview of the History of Jews in Slovakia”. web.archive.org. Arhivirano iz originala 17. 06. 2007. g. Pristupljeno 2021-05-06. 
  6. ^ Brod, Petr; Čapková, Kateřina; Frankl, Michal (13. 12. 2010). „Czechoslovakia”. YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe. Pristupljeno 9. 2. 2017. 
  7. ^ Tolts, Mark (12. 10. 2010). „Population and Migration: Population since World War I”. YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe. Pristupljeno 9. 2. 2017. 
  8. ^ Rokai 2002.
  9. ^ a b v g d đ e ž z i j k l „Until the End of the First World War | Bratislava Before the Holocaust | The Story of the Jewish Community in Bratislava”. www.yadvashem.org. Pristupljeno 2021-05-09. 
  10. ^ „História”. Univerzita Komenského v Bratislave. Pristupljeno 24. 4. 2020. 
  11. ^ a b v „The Interwar Period | Bratislava Before the Holocaust | The Story of the Jewish Community in Bratislava”. www.yadvashem.org. Pristupljeno 2021-05-09. 
  12. ^ Husová, Beáta. „Bratislava, the capital and its inhabitants in 1919-1920”. Muzeum Mesta Bratislava. Arhivirano iz originala 21. 10. 2020. g. Pristupljeno 24. 4. 2020. 
  13. ^ a b Hutzelmann, Barbara (2018). "Einführung: Slowakei" [Introduction: Slovakia]. In Hutzelmann, Barbara; Hausleitner, Mariana; Hazan, Souzana (eds.). Slowakei, Rumänien und Bulgarien [Slovakia, Romania, and Bulgaria]. Die Verfolgung und Ermordung der europäischen Juden durch das nationalsozialistische Deutschland 1933–1945 [The Persecution and Murder of European Jews by Nazi Germany 1933–1945] (in German). 13. . Munich: De Gruyter. pp. 19. ISBN 978-3-11-049520-1. 
  14. ^ Láníček 2013, стр. 6, 10.
  15. ^ а б в г д Rajcan, Vanda; Vadkerty, Madeline; Hlavinka, Ján (2018). "Slovakia". In Megargee, Geoffrey P.; White, Joseph R.; Hecker, Mel (eds.). Camps and Ghettos under European Regimes Aligned with Nazi Germany. Encyclopedia of Camps and Ghettos. 3. . Bloomington: United States Holocaust Memorial Museum. pp. 842. ISBN 978-0-253-02373-5. 
  16. ^ Ward, James Mace: Priest, Politician, Collaborator: Jozef Tiso and the Making of Fascist Slovakia. Ithaca: Cornell University Press.pp. 19. 2013. ISBN 978-0-8014-6812-4.
  17. ^ а б Paulovičová, Nina (2013). "The "Unmasterable Past"? The Reception of the Holocaust in Postcommunist Slovakia". In Himka, John-Paul; Michlic, Joanna Beata (eds.). Bringing the Dark Past to Light. The Reception of the Holocaust in Postcommunist Europe. Lincoln: University of Nebraska Press. р. 5. ISBN 978-0-8032-2544-2. str. 549–590.
  18. ^ Ward, James Mace: Priest, Politician, Collaborator: Jozef Tiso and the Making of Fascist Slovakia. Ithaca: Cornell University Press.p.79. 2013. ISBN 978-0-8014-6812-4.
  19. ^ Ward, James Mace: Priest, Politician, Collaborator: Jozef Tiso and the Making of Fascist Slovakia. Ithaca: Cornell University Press.p.87. 2013. ISBN 978-0-8014-6812-4.
  20. ^ Láníček, Jan (2013). Czechs, Slovaks and the Jews, 1938–48: Beyond Idealisation and Condemnation. . New York: Springer. pp. 16–17. ISBN 978-1-137-31747-6. 
  21. ^ Kamenec 2011a, str. 179–180.
  22. ^ Kornberg 2015, str. 81–82.
  23. ^ Hutzelmann 2018, str. 23.
  24. ^ Rajcan, Vanda; Vadkerty, Madeline; Hlavinka, Ján (2018). "Slovakia". In Megargee, Geoffrey P.; White, Joseph R.; Hecker, Mel (eds.). Camps and Ghettos under European Regimes Aligned with Nazi Germany. Encyclopedia of Camps and Ghettos. 3. . Bloomington: United States Holocaust Memorial Museum. pp. 842-843. ISBN 978-0-253-02373-5. 
  25. ^ Ward, James Mace (2013). Priest, Politician, Collaborator: Jozef Tiso and the Making of Fascist Slovakia. Ithaca: Cornell University Press. str. 161, 163, 166. ISBN 978-0-8014-6812-4. 
  26. ^ Hutzelmann 2018, str. 20.
  27. ^ Nižňanský, Eduard; Rajcan, Vanda; Hlavinka, Ján (2018a). "Nováky". In Megargee, Geoffrey P.; White, Joseph R.; Hecker, Mel (eds.). Camps and Ghettos under European Regimes Aligned with Nazi Germany. Encyclopedia of Camps and Ghettos. 3. Translated by Kramarikova, Marianna. . Bloomington: United States Holocaust Memorial Museum. pp. 874–877. ISBN 978-0-253-02373-5. 
  28. ^ Hutzelmann 2018, стр. 22.
  29. ^ Paulovičová 2012, стр. 91.
  30. ^ Ward 2013, стр. 9.
  31. ^ Láníček 2013, стр. 16–17.
  32. ^ а б в Rajcan, Vadkerty & Hlavinka 2018, стр. 843.
  33. ^ Ward 2013, стр. 184.
  34. ^ Lorman 2019, стр. 312.
  35. ^ Hutzelmann 2016, стр. 168.
  36. ^ Kamenec 2011a, стр. 180–182.
  37. ^ а б в Kamenec 2011a, стр. 184.
  38. ^ Ward 2013, стр. 203.
  39. ^ Ward 2013, стр. 216.
  40. ^ Kamenec 2011a, стр. 184–185.
  41. ^ Ward 2013, стр. 172, 216.
  42. ^ „Príbeh bratislavskej židovskej komunity”. Приступљено 9. 5. 2021. 
  43. ^ „Engerau: Bratislava - Petržalka, Tábor Engerau, Camp Engerau, Lager Engerau: HOME”. www.engerau.info. Приступљено 2021-05-09. 
  44. ^ a.s, Petit Press (2015-06-01). „Concentration camp: unknown part of Petržalka history”. spectator.sme.sk (на језику: енглески). Приступљено 2021-05-09. 
  45. ^ Cichopek, Anna (2014). Beyond Violence: Jewish Survivors in Poland and Slovakia, 1944–48. Cambridge: Cambridge University Press. стр. 119—121. ISBN 978-1-107-03666-6. 
  46. ^ „Druhá svetová | Protižidovské nepokoje v Bratislave (august 1946; august 1948) v atmosfére povojnového antisemitizmu na Slovensku*”. web.archive.org. 2013-06-23. Архивирано из оригинала 23. 06. 2013. г. Приступљено 2021-05-09. 
  47. ^ „Slovak National Museum - Museum of Jewish Culture”. AEJM (на језику: енглески). Приступљено 2021-05-09. 

Литература[uredi | uredi izvor]

  • Borský Maroš, Synagogue Architecture in Slovakia: A Memorial Landscape of the Lost Community, Menorah Foundation
  • Horváth, V., Lehotská, D., Pleva, J. (eds.); et al. (1979). Dejiny Bratislavy (History of Bratislava) (in Slovak) (2nd ed.). Bratislava: Obzor, n.p.
  • Kováč, Dušan; et al. (1998). Kronika Slovenska 1 (Chronicle of Slovakia 1). Chronicle of Slovakia (in Slovak) (1st ed.). Bratislava: Fortunaprint.sk. ISBN 80-7153-174-X.
  • Kováč, Dušan; et al. (1999). Kronika Slovenska 2 (Chronicle of Slovakia 2). Chronicle of Slovakia (in Slovak) (1st ed.). Bratislava, Slovakia: Fortunaprint. sk. ISBN 80-88980-08-9.
  • Lacika, Ján (2000). Bratislava. Visiting Slovakia (1st ed.). Bratislava:Dajama. sk. ISBN 80-88975-16-6.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Историја_Јевреја_у_Братислави&oldid=26892049”