Istorija Malte

Položaj Malte u modernoj Evropi

Ostrvo Malta naseljeno je još od odvajanja od Sicilije oko 5200. godine p. n. e. Od 10. do 7. veka p. n. e. ostrvo naseljavaju Feničani, a od 400. godine p. n. e. Kartaginjani. U sastavu Rimske države je od 218. godine p. n. e. Od 870. godine nove ere Malta je pod muslimanskom vlašću. Oslobodili su je vladari Sicilije koji vladaju do 1530. godine. Nakon osmanskog osvajanja Rodosa, Hospitalci prenose svoj centar na Maltu. Napoleon Bonaparta osvaja Maltu 1798. godine tokom svog pohoda na Egipat. Nakon završetka Napoleonovih ratova Malta je pod britanskim protektoratom. Samoupravu je stekla tek nakon završetka Drugog svetskog rata 1945. godine, a nezavisna kraljevina postala je 1964. godine. Od 1974. godine Malta je republika.

Praistorija

Megalitski hram na Malti

Ljudi su prvi put došli na Maltu oko 5200. godine p. n. e. Neolitski čovek je na Maltu najverovatnije doplovio sa Sicilije koja se nalazi na oko 100 kilometara severno od ostrva. Bili su to Sikani, pleme srodno Ibercima. Stanovništvo se u periodu neolita uglavnom bavilo poljoprivredom i ribolovom. Ljudi su živeli u pećinama i otvorenim kućama. U narednim vekovima dolazi do uspostavljanja kontakta stanovnika Malte sa drugim kulturama koje ostavljaju svoj uticaj na stanovnike ostrva (što se vidi po bojama keramičkih posuda).

Polovina 4. milenijuma p. n. e. karakteristična je po megalitskim malteškim hramovima. Džgantija na ostrvu Goco jedno je od najstarijih građevina Evrope. Hramovi su građeni u obliku pet polukružnih prostorija sa zajedničkim centrom. Pretpostavlja se da su one predstavljale glavu, ruke i noge nekog božanstva jer je najčešća figura na koju su arheolozi nailazili debela žena - simbol plodnosti. Period malteških hramova trajao je do polovine 3. milenijuma p. n. e. Tada je ova kultura nestala iz nepoznatih razloga. Moguće je da je uništena ili asimilovana.

Nakon perioda malteških hramova nastupa bronzano doba. Iz ovog perioda postoje ostaci brojnih naselja i sela, kao i dolmeni - sklipture sastavljene od velikih kamenih ploča. Stanovništvo bronzanog doba na Malti nije poticalo od onog iz perioda megalitskih hramova. Pretpostavka da je i ono stiglo sa Sicilije zasniva se na sličnostima u građevinama sicilijanskih i malteških ljudi. Jedini sačuvani menhir i dalje stoji u Kirkopu. Ljudi kulture bronzanog doba na Malti takođe su nestali iz nepoznatih razloga.

Stari vek

Rimski mozaik na Malti

Ekspanzija Novoasirskog kraljevstva prinudila je stanovnike feničanskog grada Tira da izvor sirovina potraže van granica Levanta. Feničani između 10. i 7. veka formiraju niz kolonija širom Mediterana. Malta je kolonizovana približno u 7. veku p. n. e. Feničani su ostrvo nazvali Maleth/Malat što znači „zaštićena zona". Feničani su živeli u oblasti koje danas zauzima grad Mdina i njeno predgrađe Rabat. Novovavilonski car Nabuhodonosor osvaja feničanske gradove početkom 6. veka p. n. e. Oko 400. godine p. n. e. Maltu naseljavaju Kartaginjani. Oni su na ostrvu osnovali brojne gradove kao što su Ras ir-Raćeb i Zejtun. Punska kultura širi se širom ostrva. Malta se pod kontrolom Rimske republike nalazi od 218. godine p. n. e.

Malta je pod kontrolom Rimljana od 218. godine p. n. e. do 870. godine n. e. Stanovništvo je tokom ovih 10 vekova u potpunosti romanizovano. Ostrvo je prisajedinjeno provinciji Siciliji. Tit Livije navodi da je Malta potpala pod vlast Rimljana na početku Drugog punskog rata. Komandant kartaginskog garnizona prepustio je ostrvo rimskom vojskovođi Tiberije Sempronije Longu bez otpora. Prilikom podele Rimskog carstva, Malta je pripala Istočnom rimskom carstvu.

Grad Melita je tokom rimskog perioda postala administrativno sedište ostrva. Novi zavet beleži da se Sveti Pavle 60. godine n. e. nakon preživljenog brodoloma našao na ostrvu po imenu Melita. Ostrvo su pokorili Vandali 440. godine. Oni su nedavno stvorili svoju državu u severnoj Africi. Justinijanov vojskovođa Velizar je preoteo Vandalima ostrvo 533. godine tokom Vandalskog rata. U narednih 340 godina Malta je u sastavu rimske provincije Sicilije.

Srednji vek

Mdina, prestonica muslimanske Malte

Aglabidi okupiraju Maltu 870. godine. Sledećih 200 godine Malta je pod muslimanskom kontrolom, najpre Sicilijanskog emirata (870—909), a potom i Fatimidskog kalifata. Tokom muslimanske vladavine nad Maltom dolazi do širenja nove tehnike navodnjavanja, započeto je sa sadnjom limuna i narandža i uveden je sicilijansko-arapski jezik. Od 1091. do 1530. godine Maltom upravljaju kraljevi Sicilije. Započeo je proces potpune latinizacije Malte. Ostrvo je od muslimana preoteo Ruđer I Sicilijanski. Godine 1091. Ruđer je pokrenuo flotu za osvajanje Malte. Time je želeo sprečiti muslimanske napade iz severne Afrike. Malobrojni branioci povukli su se pred normanskim osvajačima. Već sutradan nakon iskrcavanja na Maltu, Normani osvajaju prestonicu Mdinu. Sa muslimanskim kadijom sklopio je mir. Hrišćanski zarobljenici su oslobođeni. Godine 1191. Tankred Sicilijanski imenuje Margarita od Brindizija prvim grofom Malte. Međutim, islam je do 1224. godine ostao prisutan na ostrvu.

Katolicizam je postao državna religija Malte. Ostrvo je potpadalo pod jurisdikciju sicilijanske biskupije Palermo. Dinastija Hoenštaufen upravlja ostrvom od 1194. do 1266. godine. Car Fridrih I je 1224. godine proterao muslimansko stanovništvo sa Malte. Maltom potom nakratko vlada Anžujska dinastija koja je, zbog prekomernih poreza, bila nepopularna. Karlo I Anžujski 1275. godine pljačka ostrvo Goco. Nakon Sicilijanskog večernja, kraljevina se deli na Napuljsku i Sicilijansku kraljevinu. Zajedno sa Sicilijom, Malta je potpala pod vlast Aragona. Rođaci vladara Aragona vladaju Maltom do 1409. godine, kada ona postaje deo Krune Aragona. Deca aragonskih kraljeva imenovana su kneževima Malte. Septembra 1429. godine Hafsidi pokušavaju da osvoje Maltu, ali su odbijeni od strane Maltežana. Ipak su uspeli da zarobe 3000 hrišćana.

Novi vek

Žan de la Valeta

Početkom 16. veka, Osmansko carstvo širi svoju vlast na celu jugoistočnu Evropu. Španski kralj Karlo V se bojao da bi pad Rima pod Turke označio kraj hrišćanske Evrope. Malteški vitezovi, poznatiji kao Hospitalci, osnovani su nakon Prvog krstaškog rata u kraljevini Jerusalim 1113. godine. Njihov centar bilo je ostrvo Rodos. Turski sultan Sulejman Veličanstveni osvaja Rodos 1522. godine. Karlo V seli Hospitalce na Maltu koja postaje centar ovog viteškog reda (1530). Time je želeo sprečiti pomorske napade Osmanskog carstva na italijansku obalu. Po majstoru Hospitalaca, Žanu de la Valeti naziv je dobio sadašnji glavni grad ostrva - Valeta.

Sulejman Veličanstveni preduzima opsadu Malte 1565. godine. Opsada je započela 18. maja i trajala je do 8. septembra iste godine. Maltežani i Hospitalci izdržali su osmansku opsadu. Predstojeća zima i oluje primorale su Turke da podignu opsadu. Osmansko carstvo očekivalo je da u nekoliko sedmica osvoji ostrvo. Zbog toga je Sulejman prikupio veliku vojsku od 40.000 ljudi dok su Hospitalci imali svega 9000 vitezova. Nakon velike opsade Malte izgrađena je Valeta.

Francuska okupacija

Napoleon prima kapitulaciju Malte

Vremenom opada moć Malteških vitezova. Njihova vladavina nad ostrvom prekinuta je 1798. godine. U skladu sa odlukama Direktorijuma, Napoleon Bonaparta pokreće invaziju na Egipat kako bi Britance odsekao od prolaza između Sredozemnog i Crvenog mora i tako ih sprečio da tim putem plove do svoje najznačajnije kolonije - Indije. Napoleon je tražio sigurnu luku za svoje brodove. Kada je ušao u Valetu, okrenuo je oružje protiv Maltežana. Veliki majstor Hospitalaca kapitulirao je 11. juna. Narednog dana potpisao je ugovor kojim je predao suverenitet nad Maltom Prvoj francuskoj republici. Napoleon je, sa druge strane, obećao Hospitalcima kneževinu jednaku teritoriji Malte. Goco je takođe proglašen nezavisnom državom na čelu sa Ferdinandom I od Dve Sicilije.

Napoleon Bonaparta je na ostrvu proveo šest dana. Za to vreme sproveo je brojne reforme. Stvorio je novu administraciju, uredio je finansije, ukinuo feudalne običaje i ropstvo, dao slobodu svim turskim robovima (bilo ih je 2000), uredio sudstvo, obrazovanje, osnovao petnaest osnovnih škola i dr. Potom je otplovio za Egipat ostavljajući jak garnizon na ostrvu. Francuski okupatori ubrzo su postali nepopularni na Malti, najviše zbog verske politike. Oni su zatvarali manastire, oduzimali crkvene dragocenosti, posebno mač Žana de la Valeta koji je izložen u pariskom Luvru. Maltežani dižu pobunu, a francuski garnizon, predvođen generalom Klodom-Anrijem Belgrandom Buboom povukao se u Valetu. Britanska flota Horacija Nelsona, potpomognuta brodovima Dve Sicilije, blokira francuske snage na ostrvu 1799. godine. Garnizon se predao sledeće godine.

Britanska uprava

Britanski bojni brod u malteškoj luci

Nakon odlaska francuskih snaga, Maltežani su sastavili deklaraciju u kojoj su svoje ostrvo stavili pod direktnu zaštitu britanskog vladara koji nije imao prava da upravu nad ostrvom poveri nekom drugom. Tako je Malta postala britanski protektorat na čelu sa guvernerom Aleksandrom Belom. Odredbama Amijenskog mira po završetku Rata druge koalicije (1802), Britanija je imala da evakuiše ostrvo, ali ovaj zahtev nije sprovela. To je jedan od razloga za nastavak rata između Britanije i Francuske. Iako Britanija najpre Malti nije pridavala veliki značaj, njene luke su postale cenjene nakon otvaranja Sueckog kanala 1869. godine. Malta je postala značajna vojna i pomorska tvrđava i sedište britanske mediteranske flote. Britanska vlada je tokom 19. veka sprovela nekoliko liberalnih ustavnih reformi.

Od 1800. do 1813. godine Malta je britanski protektorat. Godine 1813. ona je dobila ustav, a Bečkim kongresom (1815), potvrđena je britanska uprava nad ostrvom predviđena Pariskim ugovorom iz 1814. godine. Od tada pa do sticanja nezavisnosti, Malta je britanska krunska kolonija. Godine 1831. maltežanska crkva stekla je nezavisnost u odnosu na stolicu u Palermu. Godine 1839. otpočela je izgradnja anglikanske katedrale Svetog Pavla.

U poslednjoj četvrtini 19. veka dolazi do primetnog tehničkog i finansijskog uspona Malte. Anglo-egipatska banka otvorena je 1882. godine, a prva pruga sledeće godine. Prve maltežanske poštanske marke izdate su 1885. godine. Godine 1904. na Malti se pojavio tramvaj. Godine 1886. hirurg Dejvid Brus otkrio je mikrob kojeg je nazvao Maltska bolest (Bruceloza). Tokom Prvog svetskog rata Malta je bila poznata kao „Medicinska sestra Mediterana" zbog velikog broja ranjenih vojnika koji su na njoj bili smešteni.

Moderno doba

Spomenik nezavisnosti Malte u Valeti

Godine 1919. dolazi do nereda na Malti zbog prekomerne cene hleba. Sledeće godine Maltežani su stekli veću autonomiju. Filipo Skiberas sazvao je 1921. godine Narodnu skupštinu. Malta je dobila dvodomni parlament sa Senatom i Zakonodavnom skupštinom. Džozef Hauard izabran je za prvog premijera Malte. Godine 1923. L-Innu Malti je po prvi put svirana u javnosti. Tridesetih godina dolazi do nestabilnosti u odnosima između maltežanske političke elite, britanskog vladara i katoličke crkve. Ustav iz 1921. godine dva puta je suspendovan (1930. i 1933. godine).

Pre dolaska Britanaca, zvaničan jezik na Malti (od 1530) bio je italijanski. Godine 1934. malteški je proglašen zvaničnim jezikom. Dve godine kasnije doneta je odluka po kojoj su malteški i engleski jezici jedini zvanični jezici Malte.

Do Drugog svetskog rata, Valeta je bila sedište britanske mediteranske flote. Uprkos primedbama Vinstona Čerčila, njeno sedište preneto je u Aleksandriju u Egiptu aprila 1937. godine zbog straha da je Malta previše izložena vazdušnim napadima. U vreme italijanske objave rata (10. jun 1940) na Malti je bilo manje od 4000 vojnika i zaliha za oko 5 nedelja za 300.000 ljudi. Protivvazdušna odbrana sastojala se od 42 protivavionska topa (34 teških i 8 lakih). Malta je bombardovana od strane italijanskih i nemačkih vazduhoplovnih snaga. Britanci su je koristili za napade na italijansku mornaricu i na njoj su imali podmorničku bazu. Takođe su sa Malte Britanci hvatali signale, uključujući i one sa Enigme.

Drugi svetski rat

Prvi vazdušni napad na Maltu izvršen je 11. juna 1940. godine. Toga dana bilo je šest napada. Do decembra 1941. godine 330 ljudi na Malti je ubijeno, a 297 teško ranjeno. Britanski kralj Džordž VI odlikovao je Maltu „Krstom svetog Đorđa". Godine 1942. Britanci su pokrenuli operaciju Pedestal. Poslali su flotu da oslobode Maltu. Pet brodova uspelo je da doplovi do ostrva i dostavi Maltežanima zalihe uz pomoć kojih su preživeli opsadu. Sledeće godine Maltu su posetili Frenklin Ruzvelt, Vinston Čerčil i Džordž VI. Godine 1943. Saveznici su pokrenuli napad na Siciliju sa Malte.

Posle Drugog svetskog rata

Proslava povodom ulaska Malte u Evropsku uniju

Nakon Drugog svetskog rata Malta je postigla samoupravu. Laburistička partija Malte pokušala je ostvariti punu integraciju u Ujedinjeno Kraljevstvo. Incident oko krunisanja iz 1953. godine privremeno je ujedinio političare. Nakon ustavnog referenduma iz 1964. godine, Malta je 21. septembra iste godine proglašena nezavisnom ustavnom monarhijom. Britanska kraljica Elizabeta postala je i kraljica Malte. Na Malti se 21. septembar slavi kao dan državnosti. Malta je primljena u Ujedinjene nacije. Sledeće godine Malta je pristupila Savetu Evrope, a 1970. godine Evropskoj ekonomskoj zajednici. Smrtna kazna ukinuta je 1971. godine. Sledeće godine Malta je sklopila sporazum sa Ujedinjenim Kraljevstvom i drugim članicama NATO pakta. Započelo se sa uspostavljanjem bliskih kulturnih i ekonomskih veza sa libijskim Moamerom el Gadafijem, kao i diplomatske i vojne veze sa Severnom Korejom. Malta je 13. decembra 1974. godine postala republika. Antoni Mamo je bio prvi predsednik Malte. Između 1976. i 1981. godine državu je pogodila ekonomska kriza. Poslednje britanske snage napuštaju ostrvo 1. aprila 1979. godine. Nacionalistička stranka Malte zalagala se za pristup u Evropsku uniju i nastojala je da ojača veze Malte sa Zapadnom Evropom i SAD-om. Međutim, postojala je i strana koja se žestoko protivila pristupu. To je dovelo do razdora u zemlji. Na izborima iz 1996. Nacionalisti su osvojili najviše glasova. Rascep u Laburističkoj partiji 1998. godine rezultiralo je gubitkom većine u parlamentu. Zahtev za članstvo ponovo je pokrenut 1999. godine. Kandidat za članstvo Malta je postala 1999. godine. Malta se pridružila Evropskoj uniji 1. maja 2004. godine. Od 2008. godine Malta je u evrozoni.

Izvori

• Vojna enciklopedija, tom 5, Beograd 1971. godina, 2. izdanje
• Istorija starog Rima - N. A. Maškin, Naučna knjiga, Beograd 1997. godina, 8. izdanje
• Tarle, J. V. (2008). Istorija novog veka. Beograd: Naučno delo. ISBN 978-86-6021-007-6. 
• Istorija srednjeg istoka, Masimo Kampanini, Klio, 2001. godina
• Stephenson, Charles. The Fortifications of Malta 1530–1945. Great Britain: Osprey Publishing Ltd., 2004.
• Attard, Joseph. Britain and Malta. Malta: PEG Ltd.1988.
• Luke, Sir Harry. Malta – An Account and an Appreciation. Great Britain: Harrap. 1949.

Spoljašnje veze

• Malta Elections Data Arhivirano na sajtu Wayback Machine (31. decembar 2005)
• How Malta looked 20,000 years ago
• History of Malta: Primary Documents