Korisnik:DrMako/pesak

Kingdom of Amalur

Sanitetska služba u Srbiji do Prvog svetskog rata

Sažetak: Moderna medicina u Srbiji počela je da se razvija tek nakon oslobođenja od Turaka u Drugom srpskom ustanku 1815. Prvi evropski obrazovani lekari došli su u Srbiju 1819, po nalogu kneza Miloša. Vojna sanitetska služba, zadužena za sistematsko lečenje i brigu o ranjenim i bolesnim srpskim vojnicima, osnovana je 1835. godine. Prvi vojni lekari i načelnici srpskog saniteta bili su stranci, dr Emerih Lindenmajer (1806-1884) i dr Karlo Beloni (1812 -1878), koji su osnovali vojne bolnice u Beogradu, Ćupriji i Paraćinu. U vreme srpsko-turskih ratova (1876-1878), Srbija je imala svega 19 vojnih lekara na oko 130.000 vojnika, divizije su imale samo previjališta za prvu medicinsku pomoć, a postojao je i jedan sanitetski brod za evakuaciju ranjenika. Strane lekare nasledili su srpski lekari školovani u Beču, dr Vladan Đorđević (načelnik saniteta 1877-1884), dr Mihajlo Mika Marković (načelnik saniteta 1886-1903) i dr Lazar Genčić (načelnik saniteta 1909-1915). Broj vojnih lekara je do 1885 (srpsko-bugarski rat) povećan na po jednog lekara na 1.000 vojnika, a svaka divizija (5.000 vojnika) dobila je poljsku bolnicu sa 200 kreveta i sanitetsku četu sa 5 lekara i 100 bolničara. Do balkanskog rata (1912) otvoreno je 5 stalnih vojnih bolnica sa hirurškim odeljenjima, a sanitetske čete divizija imale su po 4 lekara i 450 bolničara, i po 4 poljske bolnice za 400 ranjenika. Za evakuaciju i lečenje ranjenika prvi put su korišćeni i sanitetski vozovi. Higijensko-epidemiološka služba bila je zanemarena, te su bile česte pojave dizenterije, trbušnog tifusa i malarije. Samo od kolere umrlo je 1913. preko 5.000 srpskih vojnika.

Ključne reči: istorija medicine, vojna medicina, sanitetska služba, srpsko-turski ratovi, balkanski ratovi, ratna hirurgija.

Nastanak i razvoj sanitetske službe u Srbiji: Vojna sanitetska služba, u smislu organizovane medicinske pomoći ranjenim i bolesnim vojnicima pod pokroviteljstvom države, razvila se u Srbiji relativno kasno. Dok je organizovana sanitetska služba, sa vojnim lekarima, hirurzima i bolničarima u svim većim jedinicama i vojnim bolnicama (stalnim i privremenim - poljskim, na samom ratištu) izdržavanim o trošku države, u Evropi već krajem 18. veka postojala u svim razvijenim državama (u Španiji od 1551, u Francuskoj od 1591, u Pruskoj od 1640, a u Rusiji od 1706), u Turskoj, čiji je Srbija u to vreme bila pašaluk, nega ranjenih i bolesnih vojnika bila je u to vreme privatna stvar samih boraca, koji su na bojištu zbrinjavani spontano, bez ikakve organizacije, a zatim puštani kućama da se leče o svom trošku. Iz spisa Vuka Karadžića zna se da je posle boja na Mišaru (1806), gde je teško ranjen (sabljom u teme i desnu ruku), ustanički starešina Luka Lazarević morao sam da se izvuče iz boja i sam sebi previje rane; kad je posle boja došao Karađorđu, vožd je povikao: ’Idi pop Luko kući te se leči...’ A pop Luka mu odgovori: ’Nemo’ me terati kući, ako Boga znaš, sve će ovo mene do sutra proći.’ Prota Mateja Nenadović navodi da su Luki rane zatim isprali ljutom rakijom, i da je čitav dan i noć držao krpe pune rakije po ranama,te su se ujutro već uhvatile kraste, koje je posle mazao zejtinom, ali je zavoje nosio još nekoliko meseci. Vuk Karadžić takođe pominje da je godine 1807. pri osvajanju Užica teško ranjeni Miloš Obrenović (puščano zrno udarilo ga je iznad leve bradavice i izašlo kroz plećku) na platnu razapetom između tovarnih konja prenet u Beograd, nekom Hećimu Tomi, koji ga je posle 10-12 nedelja izlečio. S obzirom da su i najuglednije starešine kao ranjenici bili prepušteni sopstvenim sredstvima, možemo zaključiti kako su prolazili obični borci, koji nisu imali ni slugu, ni novca za lekare. Dr Vladan Đorđević u svojoj Istoriji srpskog vojnog saniteta (1879) navodi da su srpski ustanici već 1804. na bojištu imali zavojišta ili ambulancije (previjališta), gde je pružana prva pomoć ranjenicima, koji su zatim otpuštani kućama, da se leče o svom trošku.

Srbima su u to vreme bili dostupni samo samouki narodni vidari i travari, kojih je bilo u svakom većem selu (prota Mateja Nenadović u svojim Memoarima pominje kao darovitog vidara bivšeg hajduka Jovana Vrbicu, koji je u Topoli sve ranjenike lečio i puščana zrna iz rana vadio), i malobrojni turski i grčki gradski lekari-hećimi. Hećimi su učili lekarski i apotekarski zanat kroz praksu kod starijih majstora, bez medicinskih knjiga, kao i druge zanatlije onog vremena: njihovo znanje i mogućnosti bile su male (hirurgijom se uopšte nisu bavili, a rane su lečene konzervativno, zavojima i melemima), a ugled u društvu na nivou prostih zanatlija ili slugu. Vuk Karadžić navodi da su svi Srbi koji su imali novca, prelazili u Austriju da se leče: knez Miloš je dobavio prve školovane lekare iz Evrope tek 1819, ali samo za sebe i svoju porodicu. Iako je Miloš učenim lekarima iz Austrije obećavao velike plate (po 600 talira mesečno, više od svih činovnika u Srbiji), ipak je odziv u početku bio slab, pošto su i knjaz i druge srpske starešine tog vremena tretirali i najučenije doktore medicine kao najprostije sluge. Tako je knez Miloš očekivao od svog lekara da ga oblači, obuva mu papuče i bude uz njega od zore do mraka, većinom na nogama, kao i druga posluga, dok se od doktorove žene tražilo da poslužuje za stolom u znatnijim prilikama. Zbog takve službe ga je već 1821. napustio dr Aleksandridi (poreklom Grk), a 1832. i Milošev prvi lekar, dr Jovan Stejić, rodom iz Vojvodine. Međutim, usluge ovih lekara bile su ograničene samo na Milošev dvor; Vukov predlog da se u Kragujevcu osnuje besplatna narodna bolnica za venerične bolesti (u vreme velike epidemije 1829) o trošku države, knez je grubo odbio (sa rečima kad nas niko nije lečio, nećemo ni mi nikoga). Prva narodna bolnica osnovana je tek 1832. u Požarevcu.

Razvoj moderne medicine u Srbiji, koja je tek 1830. i zvanično, mada nepotpuno, oslobođena od Turaka (hatišerifom iz 1830. dobila je pravni status vazalne kneževine u Osmanskom carstvu, sa pravom da drži malu vojsku i organizuje zvanične organe državne uprave), tekao je relativno sporo, u skladu sa skromnim materijalnim i političkim mogućnostima tek obnovljene srpske države. U Srbiji se vojni sanitet organizuje tek 1835, kada je vojnom popečitelju (ministru) stavljeno u zadatak da se stara o zdravlju vojnika. U Beogradu je 1837. formirana prva vojna bolnica (Špitalj soldački), a prema Ustavu iz 1838. u sastav službenog odeljenja Glavnog štaba srpske vojske uveden je i lekar. Prvi vojni lekar u štabu srpske vojske bio je dr Emerih Lindenmajer, poreklom Nemac iz Banata, koji je 1854. imenovan za načelnika sanitetskog odeljenja u Popečiteljstvu vnutrenih dela. U sastavu Administrativnog odeljenja Vojnog ministarstva formiran je 1862. i vojni sanitet. Prilikom turskog bombardovanja Beograda 1862 (nakon incidenta na Čukur-česmi), srpska vojska u gradu organizovala je 4 zavojišta ili hirurgičeska mesta. Zakonom o Ustroйstvu voenog Ministarstva iz 1864. regulisana su i mnoga pitanja Sanitetske službe: bolnice su podeljene u stalne i privremene, predviđena su slagališta bolničkog pribora i lekova, a u sastavu sanitetske službe predviđeni su lekari, hirurzi i apotekari. Vojni lekari i apotekari dobili su 1875. oficirske činove. Prvi načelnik srpskog vojnog saniteta bio je dr Karlo Beloni (od 1858. do 1877), slovački lekar u službi srpske vojske od 1836, koji je za potrebe obrazovanja domaćih kadrova napisao prvi medicinski udžbenik na srpskom jeziku - Poučenje za bolničarsku ili sanitetsku trupu (1866).

Srpsko-turski (1876-1878) i srpsko-bugarski rat (1885): Pred srpsko-turski rat (1876-1878) u sastavu Ekonomskog odeljenja Ministarstva vojnog, formiran je Sanitetski odsek, a u brigadama i divizijama narodne vojske sanitetska odeljenja; pored toga formirano je i više poljskih bolnica. Na čelo srpskog vojnog saniteta postavljen je 1877. dr Vladan Đorđević, vojni hirurg obrazovan u Beču (doktorirao 1869), koji se odmah prihvatio najnužnijih reformi, uključujući i pisanje prvih medicinskih udžbenika na srpskom jeziku - Načela vojne higijene (1874), Sanitetska služba na bojištu (1875) i Landsbergerova ratna hirurška tehnika (1887), od kojih su prva dva objavljena pred sam rat.

U ratu 1876. Srbija je mobilisala ukupno 124.000 vojnika, uz još 5.000 ruskih dobrovoljaca. Srpska sanitetska služba imala 19 vojnih lekara, 5 lekarskih pomoćnika, vojnog apotekara, 4 apotekarska pomoćnika i potrebno sanitetsko osoblje iz građanstva. Divizije, jačine oko 5.000 vojnika, imale su zavojište (previjalište), gde je pružana opštemedicinska i prva hirurška pomoć ranjenicima, a korpusi po 3 poljske bolnice (na samom ratištu), gde su zbrinjavani teži ranjenici pre transporta u vojne bolnice u Beogradu, Kragujevcu i Ćupriji. U toku 1877. u korpusima su obrazovana sanitetska odeljenja, 2-6 poljskih bolnica (ukupno 18) i korpusni sanitetski depo. U većim mestima u Srbiji formirane u 23 rezervne i 3 stalne bolnice. Koliko je vojno medicinsko osoblje u Srbiji u to vreme bilo malobrojno, najbolje se vidi po tome što je na samo 19 vojnih lekara bilo oko 130.000 boraca - drugim rečima, po jedan lekar na 7.000 vojnika. Uprkos nedovoljnom broju zdravstvenih radnika i oskudici u lekovima i zavojnom materijalu, srpski sanitet je u toku rata zbrinuo oko 5.410 ranjenih vojnika i oficira.

Srpsko turski rat 1876-1878. jasno je pokazao materijalne i organizacione nedostatke vojnog saniteta i zdravstvene zaštite vojske i stanovništva u Srbiji tog vremena, pa se ubrzano pristupilo reformama i ulaganju u razvoj sanitetske službe. Prema Zakonu o ustrojstvu vojske iz 1883. sanitetska služba je dobila autonomiju: pri Ministarstvu vojnom formirano je posebno sanitetsko odeljenje, a u divizijskim štabovima uvedeni su referenti saniteta. Radi daljeg razvoja sanitetske službe u vojsci, formiran je 1884. i sanitetski vojni komitet.

U srpsko-bugarskom ratu 1885. divizije su imale sanitetsko odeljenje i po jednu sanitetsku četu, sa ukupno 5 lekara, apotekarom, komesarom (intendantom) i 80-100 bolničara, na oko 5.000 vojnika. Svaka divizija imala je i posebnu bolnicu od 200 kreveta, koju su opsluživali 3 lekara, 2 asistenta, dva apotekara, blagajnik, troje sanitetskih kola (sa konjskom zapregom) i veći broj mobilisanih seljačkih kola za evakuaciju ranjenika. Ukupni srpski gubici u kratkotrajnom ratu iznosili su oko 750 poginulih i 4.600 ranjenih boraca. Napredak je bio osetan: za samo 7 godina, od 1878. do 1885, broj raspoloživih lekara u srpskoj vojsci povećan je sa 1 na 7.000, na 1 na 1.000 vojnika, što se odrazilo na znatno veći procenat zbrinutih ranjenika, koji su se potpuno oporavili.

Sanitetski brodovi: Za vreme srpsko-turskih ratova 1876-1878. rečni motorni brod Deligrad adaptiran je za prevoz lakših ranjenika srpske vojske, a na šlepu broj 4 montirana su nosila sa držačima za prevoz teških ranjenika. Sačuvani dokumenti iz 15. veka pokazuju da je despot Đurađ Branković (1427-1456) imao na Dunavu lake lađe (šajke) za prevoz i negu ranjenika do bolnice u Smederevu.

Balkanski ratovi (1912-1913): Pred prvi balkanki rat, u divizijskim bolnicama u Beogradu, Nišu, Kragujevcu, Valjevu i Zaječaru otvorena su i hirurška odeljenja, u velikoj meri zaslugom i zalaganjem dr Mihaila Markovića, koji je bio na dužnosti načelnika vojnog saniteta od 1886 do 1903. U balkanskim ratovima sanitetska služba srpske vojske organizovana je po ugledu na ruski i austrougarski ratni sanitet, ali kadrovske i materijalne mogućnosti Srbije nisu dozvoljavale da se bilo koji sistem sprovede u potpunosti. Od sanitetskog osoblja pukovi su imali 1-2 lekara, 56 bolničara (iz divizijske čete), a još 64 vojnika pomagala su pri izvlačenju i nošenju ranjenika. Divizije su imale sanitetsku (bolničarsku) četu (sa 4 lekara, jednim apotekarom, jednim medicinarom i 450 bolničara, od kojih je svakom puku upućivano po 56) i 4 poljske bolnice opremljene za 100 ranjenika i jednim šatorom za 14-16 ležišta. Za evakuaciju ranjenika upotrebljavane su bataljonske dvokolice s konjskom vučom, velika dvoosovinska ranjenička kola iz sastava divizijske sanitetske kolone, a često i seljačka kola. Korišćeni su po prvi put u Srbiji i sanitetski vozovi, sa posebnim vagonima za operacije i previjanje. Higijensko-epidemiološka služba bila je, međutim, zanemarena, a lična higijena vojnika slaba, te su bile česte pojave dizenterije, trbušnog tifusa i malarije. Samo od kolere umrlo je 1913. preko 5.000 srpskih vojnika.

Sanitetski vozovi: Sanitetski vozovi, opremljeni za evakuaciju i lečenje ranjenika i bolesnika, sa medicinskim osobljem i posebnim vagonima za ambulantu sa apotekom, kuhinju i bolesničke postelje, prvi put su upotrebljeni u Krimskom ratu (1853-1856) i Američkom građanskom ratu (1861-1865). Njihovo korišćenje u Evropi počelo je 1866. u Nemačkoj (Austrijsko-pruski rat 1866), 1870. u Francuskoj (Francusko-pruski rat 1870-1871), a 1876. u Rusiji (Rusko-turski rat 1877-1878). Kapacitet sanitetskog voza iznosio je 15-20 vagona, sa 18 ležaja ili 58-75 sedišta po vagonu. Srpska vojska je prvi put upotrebila sanitetske vozove u Prvom balkanskom ratu (1912) - imala je dva sanitetska voza na pruzi Beograd-Ristovac i jedan na pruzi Stalać-Užice. Od osoblja sanitetski voz je imao lekara-sanitetskog oficira (ujedno komandira voza), lekarskog pomoćnika, apotekara, podoficira i 24 bolničara. Voz je mogao da primi oko 200-400 sedećih i 180-200 ležećih ranjenika i bolesnika. U oktobru 1914. formirana su još dva sanitetska voza.

Istaknute ličnosti: Do kraja Prvog svetskog rata Srbija nije imala Medicinski fakultet (Medicinski fakultet u Beogradu osnovan je tek 1920), pa je svo više medicinsko osoblje moralo biti školovano u inostranstvu, većinom u Austrougarskoj (u Beču i Pragu). Pokušaji obrazovanja srednjeg stručnog medicinskog kadra u Srbiji učinjeni su tek početkom 20. veka. Prva Vojnosanitetska škola organizovana je 1901. za pripremanje srednjeg sanitetskog osoblja. Primani su mladići od 15-19 godina sa završena 4 razreda gimnazije ili realke. Školovanje je trajalo 3 godine. Prestala je sa radom početkom Prvog balkanskog rata 1912. Pored toga, po francuskom uzoru, u srpskoj vojsci su organizovani kursevi za nosioce ranjenika, i vojnohigijenski kursevi za osposobljavanje lekara za rad u regrutnim komisijama i za suzbijanje malarije.

Zbog nedostatka domaćih kadrova, prvi vojni lekari u Srbiji sredinom 19. veka bili su stranci u srpskoj službi - nemački lekar dr Emerih Lindenmajer, od 1838. prvi štapski lekar srpske vojske, i slovački lekar dr Karlo Beloni, načelnik srpskog vojnog saniteta od 1858-1877. Njih su nasledili srpski lekari školovani u inostranstvu, koji su imali odlučujući uticaj na razvoj i modernizaciju srpske sanitetske službe: dr Vladan Đorđević (načelnik saniteta 1877-1884), dr Mihailo Marković (načelnik saniteta 1886-1903) i dr Lazar Genčić (načelnik saniteta 1909-1915).

Emerih Lindenmajer (Banat, 1806 - Beograd, 1884) bio je jedan od prvih vojnih lekara srpske vojske. Za prvog štabsdoktora garnizonske vojske postavljen je 1838, a 1854. imenovan je za načelnika sanitetskog odeljenja u Popečiteljstvu vnutrenih dela. Osnovao je vojne bolnice u Beogradu, Kragujevcu i Ćupriji, i ulagao velike napore u suzbijanju epidemijskih bolesti, koje su u to vreme harale u vojsci. Organizovao je karantinsku službu na granicama Srbije, a pri trovanjima prvi je uveo obavezne hemijske analize. Uz obiman praktičan rad, bavio se i pisanjem: autor je prve istorije srpske sanitetske službe (na nemačkom jeziku, Serbien, dessen Entwicklung und Fortschritt im Sanitätswesen mit Andeutungen uber die gesamten Sanitätsverhältnisse im Oriente, izdata u Temišvaru 1876) i manje studije Opis mineralnih voda u Srbiji (Beograd, 1856).

Karlo Beloni (Slovačka, oko 1812 - Beograd 1878) bio je srpski sanitetski potpukovnik i prvi načelnik srpskog vojnog saniteta. Od 1836. bio je lekar Moravsko-podrinske vojne komande u Čačku, od 1855. do 1858. direktor Špitala centralne vojske u Beogradu, a 1858. preuzeo je dužnost načelnika vojnog saniteta i na tom položaju ostao je do 1877. Izradio je više projekata o organizaciji sanitetske službe, a napisao je, pored ostalog, Poučenja za bolničarsku ili sanitetsku trupu (1866) i Memoare, koji predstavljaju značajan doprinos istoriji srpskog vojnog saniteta.

Vladan Đorđević (Beograd, 21. novembra 1844 - 31. avgusta 1930) bio je istaknuti srpski hirurg, političar, javni i naučni radnik. Doktorirao je na Medicinskom fakultetu u Beču 1869, a po povratku u Beograd postao je vojni lekar. Osnovao je 1872. Srpsko lekarsko društvo i pokrenuo časopis Srpski arhiv za celokupno lekarstvo, a 1876. osnovao je srpsko društvo Crvenog krsta. U srpsko-turskim ratovima (1877-1878) bio je načelnik srpskog vojnog saniteta, a od 1879-1884. bio je na čelu civilnog saniteta. Bio je predsednik srpske vlade i ministar spoljnih poslova od 1897-1900, i na tom položaju sprovodio je austrofilsku politiku poslednjih Obrenovića, poznatu pod imenom vladanovština. Za vlade Obrenovića bio je vodeći medicinski autoritet u Srbiji. Od 1880. bio je dopisni, a od 1892. stalni član Srpske akademije nauka. Bio je veoma plodan pisac, kako iz oblasti medicine, tako i iz istoriografije. Na razvoj vojne medicine u Srbiji odlučujuće su uticali njegovi radovi Načela vojne higijene (izdato u Beogradu 1874), Sanitetska služba na bojištu (Beograd, 1875), Landsbergerova ratna hirurška tehnika (1887) i Istorija srpskog vojnog saniteta (Beograd, 1879, 1880, 1886. i 1893). Nakon penzionisanja posvetio se pisanju istorije. Najpoznatija istorijska dela su mu Srpsko-turski rat (u dve knjige, izdate u Beogradu 1907) i Istorija srpsko-bugarskog rata (u dve knjige, Beograd, 1908).

Alojz Helih (Češka, 1843 - Beograd, 1902) bio je češki apotekar koji je stupio u srpsku vojsku 1872. kao apotekar prve klase. U srpsko-turskim ratovima (1876-1878) vršio je dužnost glavnog apotekara srpske vojske u činu majora, kao prvi apotekar - oficir u Srbiji. Bio je i član Vojnosanitetskog komiteta. Svojim radom znatno je doprineo razvoju apotekarske struke i materijalnom obezbeđenju srpske vojske.

Mihailo Mika Marković (Kragujevac, 1847 - Beograd, 1911) bio je sanitetski pukovnik srpske vojske. U srpsko-turskom ratovima (1876-1878) učestvovao je kao vojni lekar, a 1878. postavljen je za šefa trupnih lekara Šumadijske divizije. Od 1879. bio je upravnik Vojne bolnice u Nišu, a od 1886. do 1903 (s kraćim prekidima) vio je načelnik sanitetskog odeljenja Ministarstva vojske (od 1900. i član Državnog saveta). Jedan je od najznačajnijih organizatora saniteta srpske vojske. Njegovom zaslugom otvorena su hirurška odeljenja pri vojnim bolnicama u Beogradu, Nišu, Zaječaru, Kragujevcu i Valjevu, i podignut Pasterov zavod u Nišu (1900). Objavio je raspravu Nekoliko reči o uzrocima velikog procenta poboljevanja i umiranja u našoj vojsci (u listu Ratnik, 2/1893), prvu srpsku Ratnu sanitetsku službu (beograd, 1890) i Moje uspomene (Beograd, 1906).

Lazar Genčić (Zaječar, 30. aprila 1868 - Beograd, 30. septembra 1942) bio je sanitetski pukovnik srpske vojske. Pošto je završio Medicinski fakultet u Beču 1892. i specijalizirao hirurgiju, vratio se u Srbiju i u Kragujevcu otvorio Prvo hirurško odeljenje Vojne bolnice. Od 1909. bio je načelnik sanitetskog odeljenja, a u Balkanskim ratovima i Prvom svetskom ratu (do kraja 1915) bio je načelnik saniteta Vrhovne komande. U Beogradu je 1912. osnovao prvi sanatorijum u Srbiji - Vračar.

Zaključak: Srbija je u Prvi svetski rat (1914) ušla sa ukupno 450 lekara i istom organizacijom sanitetske službe kao u balkanskim ratovima. U pukovima su postojala pukovska previjališta, u divizijama bolničarske čete, divizijska zavojišta i poljske bolnice, a u pozadini rezervne i stalne vojne bolnice. Evakuacija ranjenika i bolesnika vršena je sanitetskim kolonama i sanitetskim vozovima. Bio je to ogroman napredak srpske sanitetske službe koja je 1836. imala samo dva lekara. Medicinska pomoć dostupna ranjenim i bolesnim vojnicima za to vreme napredovala je od prostih vojnih previjališta (gde je ranjenicima pružana samo osnovna prva pomoć) do poljskih i stalnih vojnih bolnica, u kojima su do 1912. postojala i hirurška odeljenja. U Srbiji su 1878. postojale samo tri stalne i 23 rezervne vojne bolnice, dok ih je 1915. bilo preko 90, sa preko 100.000 bolesničkih kreveta. Dok su za evakuaciju ranjenika u srpsko-turskim ratovima korišćene mobilisane seljačke taljige sa volovskom vučom (uz jedan sanitetski brod), do 1885. uvedene su bolničke dvokolice i kola sa konjskom vučom, a do 1912. i sanitetski vozovi. Uprkos velikom napretku u organizaciji zbrinjavanja ranjenika, veliki nedostatak vojne medicine u Srbiji bilo je potpuno odsustvo higijensko-epidemiološke službe i protivepidemijskih mera. Od kolere je 1913. umrlo čak 5.000 srpskih boraca, dok je velika epidemija pegavog tifusa 1914-1915. odnela 87 lekara i preko 30.000 boraca. Tek od 1915. su uz pomoć Saveznika preduzete organizovane epidemiološke mere.

Najveći doprinos razvoju sanitetske službe, vojne medicine i ratne hirurgije u Srbiji do Prvog svetskog rata dali su dr Vladan Đorđević (načelnik saniteta 1877-1884), dr Mihajlo Mika Marković (načelnik saniteta 1886-1903) i dr Lazar Genčić (načelnik saniteta 1909-1915).

Medical service in Serbia until the First World War

Origin and development of the medical service in Serbia

The development of modern medicine in Serbia, which was only officially liberated from the Turks in 1830 (although it received the legal status of a vassal principality in the Ottoman Empire in 1830, with the right to keep a small army and organize official state administration bodies), is relatively slow, in line with the modest material and political capabilities of the newly restored Serbian state. In Serbia, military medical care was organized only in 1835, when the military guardian (minister) was given the task of taking care of the health of soldiers. The first military hospital (soldier's hospital) was formed in Belgrade in 1837, and according to the Constitution from 1838, a doctor was introduced into the official department of the General Staff of the Serbian Army. In 1862, a military ambulance was formed within the Administrative Department of the Ministry of War. The Law on the Organization of the Ministry of War from 1864 also regulated many issues of the Sanitary Service: hospitals were divided into permanent and temporary, stacks of hospital supplies and medicines were provided, and doctors, surgeons and pharmacists were provided within the medical service. Military doctors and pharmacists were promoted to the rank of officer in 1875. [1]

Serbian-Turkish (1876-1878) and Serbian-Bulgarian war (1885)

Before the Serbian-Turkish war in 1876, a Sanitary Department was formed within the Economic Department of the Ministry of War, and medical departments in the brigades and divisions of the People's Army; in addition, several Polish hospitals were established. [1]

In the war of 1876, Serbia had 19 military doctors, 5 medical assistants, a military pharmacist, 4 pharmacy assistants and the necessary medical personnel. The divisions had a bandage, and the corps had 3 Polish hospitals each. During 1877, medical departments, 2-6 field hospitals (18 in total) and a corps medical depot were formed in the corps. In larger places in Serbia, 23 reserve and 3 permanent hospitals have been formed. [1]

According to the Law on the Organization of the Army from 1883, the medical service gained autonomy: a special medical department was formed within the Ministry of War, and medical officers were introduced in the divisional headquarters. In order to further develop the medical service in the army, a medical military committee was formed in 1884. [1]

In the Serbian-Bulgarian war of 1885, the divisions had a medical department and one medical company each, with a total of 5 doctors, a pharmacist, a commissioner (intendant) and 80-100 paramedics. Each division also had a special hospital with 200 beds, which was served by 3 doctors, 2 assistants, two pharmacists, a treasurer, three ambulances (with a horse-drawn carriage) and a large number of mobilized peasant carts for the evacuation of the wounded. [1]

Medical ships

Preserved documents from the 15th century show that despot Đurađ Branković (1427-1456) had light boats (šajke) on the Danube for transporting and caring for the wounded to the hospital in Smederevo. During the Serbian-Turkish wars of 1876-1878. the river motor ship Deligrad was adapted for the transport of lightly wounded of the Serbian army, and stretchers with holders for the transport of severely wounded were mounted on barge number 4. [2]

Balkan Wars (1912-1913)

Before the Balkan war, surgical departments were opened in divisional hospitals in Belgrade, Nis, Kragujevac, Valjevo and Zajecar. In the Balkan wars, the medical service of the Serbian army was organized on the model of the Russian and Austro-Hungarian war ambulance, [1] but the personnel and material possibilities of Serbia did not allow any system to be fully implemented. Of the medical staff, the regiments had 1-2 doctors, 56 paramedics (from the divisional company), and another 64 soldiers assisted in retrieving and carrying the wounded. The divisions had a medical company (with 4 doctors, one pharmacist, one medic and 450 paramedics, of which 56 were sent to each regiment) and 4 field hospitals equipped for 100 wounded and one tent for 14-16 beds. Battalion horse-drawn two-wheelers, large two-axle wounded carts from the divisional medical column, and often peasant carts were used to evacuate the wounded. For the first time in Serbia, ambulance trains were also used, with special wagons for operations and changing. However, the hygienic-epidemiological service was neglected, and the personal hygiene of the soldiers was weak, and dysentery, typhoid fever and malaria were frequent. More than 5,000 Serbian soldiers died of cholera alone in 1913. [3]

Ambulance trains

Ambulance trains, equipped to evacuate and treat the wounded and sick, with medical staff and special railway cars containing ambulances with a pharmacy, kitchen and sickbeds, were first used in the Crimean War (1853-1856) and the American Civil War (1861-1865). Their use in Europe began in 1866. in Germany (the Austro-Prussian War of 1866), in 1870. in France (the Franco-Prussian War of 1870-1871), and in 1876. in Russia (the Russo-Turkish War of 1877-1878). The capacity of the ambulance train was 15-20 wagons, with 18 beds or 58-75 seats per wagon. The Serbian army first used ambulance trains in the First Balkan War (1912) - it had two ambulance trains on the Belgrade-Ristovac line and one on the Stalac-Uzice line. Of the staff, the ambulance train had a doctor-medical officer (also the train commander), a medical assistant, a pharmacist, a non-commissioned officer and 24 paramedics. The train could receive about 200-400 sitting and 180-200 lying wounded and sick. In October 1914, two more ambulance trains were formed.

Education of medical staff

In the second half of the 19th century, medical schools were established in Europe for the education and training of active and reserve officers and non-commissioned officers of the medical service. In Serbia, the first Military Medical School was organized in 1901 to prepare secondary medical personnel. Young men aged 15-19 from the 4th grade of high school or high school were accepted. The schooling lasted 3 years. It stopped working at the beginning of the First Balkan War in 1912. In addition, following the French model, the Serbian army organized courses for the bearers of the wounded, and military hygiene courses for training doctors to work in recruitment commissions and to combat malaria.

Mapa Srbije 1830-1878

Vukanja

Aleksinac

Čučale

Krevet

Derven

Novi Pazar

Sjenica

Nova Varoš

Kosovska Mitrovica

Paraćin

Zaječar

Užice

Niš

Vranje

Pirot

Knjaževac

Supovac

Leskovac

Bela Palanka

Kuršumlija

Prokuplje

Raška

Belogradčik

Priština

Nova Varoš

Sokobanja

Boljevac

Samokovo

Kula

Sv.Nikola

V.Šiljegovac

Šumatovac

Kruševac

Deligrad

Srpsko-turski ratovi (1876—1878) na mapi Kneževine Srbije. Mesta koja su pripadala Turskoj pre 1878. obeležena su zeleno.

Srpsko-turski ratovi

Prvi rat

* Pripreme za rat protiv Turske vršene su neprekidno od izbijanja hercegovačkog ustanka, naročito u zimu 1876, ali je naređenje o mobilizaciji izdato tek 6. juna. Mobilizacija i koncentracija vojske završena je u određenom roku (od 6. do 18. juna). Mobilisano je ukupno 158 pešadijskih bataljona I i II klase, 18 bataljona III klase, 18 eskadrona konjice, 44 artiljerijske baterije, 6 pionirskih bataljona i 6 bolničkih četa – ukupno oko 124.000 ljudi i 210 topova. Pošto se odlučio na rat, knez Milan je želeo da ga počne upravo 20. juna – na dan njegovog proglašenja za kneza, pa je, kada je mobilizacija i koncentracija vojske bila završena, uputio pismo velikom veziru, u kome ga je obavestio „da će ući u Bosnu radi povraćaja reda“ i molio ga ni manje ni više nego da izda naredbu tamošnjim turskim trupama da mu ne smetaju u tom poslu koji je, navodno, odgovarao „dobro shvaćenim interesima same Otomanske Carevine“. Sutradan, 18. juna, objavljena je srpska ratna proklamacija. (V. Petar Pešić, Naš rat s Turcima 1876/77. godine Beograd 1925, str. 10 i 11; Slobodan Jovanović, Vlada Milana Obrenovića, knjiga prva, Beograd 1926, str. 315–318.)

* Uoči rata s Turskom oružane snage Srbije bile su podeljene na stajaću i narodnu vojsku. Stajaća vojska bila je i suviše slaba (4 bataljona pešadije, 2 eskadrona konjice, 2 inžinjerijska bataljona i 8 poljskih i 4 brdske artiljerijske baterije), pa je ukazom o mobilizaciji i rasformirana, odnosno uključena u sastav narodne vojske. Sistem popune narodne vojske bio je teritorijalni. Narodna vojska imala je po 18 brigada I, II i III klase (svaki okrug davao je po jednu brigadu I, II i III klase, sem Požarevačkog, koji je davao po dve brigade I, II i III klase). Brigade I klase formirale su šest divizija: Dunavsku, Šumadijsku, Južnomoravsku, Zapadnomoravsku, Timočku i Drinsku. Divizije su u svom sastavu imale po 3 pešadijske brigade I klase, jedan artiljerijski puk od tri baterije (8 topova), jedan konjički puk, pionirski bataljon, bolničku četu, 4 lake artiljerijske baterije i profijantsku kolonu. Van divizijskog sastava postojale su sledeće jedinice: jedan brdski artiljerijski puk od pet baterija i jedan gradski art. puk od tri baterije. Od brigada II klase nisu formirane divizije. Naoružanje narodne vojske bilo je većinom častarelo. Pešadija I klase bila je naoružana ostragušama Pibodijevog sistema, pešadija II klase ostragušama grinovačama, a delom i sprednjačama, dok su bataljoni III klase bili naoružani ruskim i belgijskim sprednjačama. Ostraguše kojima je bila naoružana I klasa nisu bile moderne Hernimartinijeve puške, kakve je imala turska vojska, već stare sprednjače, prepravljene na ostraguše. Konjica je bila naoružana sabljama i karabinima Pibodijevog i Grinovog sistema. Artiljerijsko naoružanje srpske vojske takođe je bilo zastarelo. Svi srpski topovi, izuzev jedne Krupove baterije, punili su se spreda. Pored toga u artiljerijskom naoružanju bilo je više sistema i kalibara. Ni sa odećom nije bilo ništa bolje: jedinice I klase imale su od vojničkog odela šinjel, bluzu, čakšire i kapu: jedinice II klase samo šinjele i kape, a bataljoni III klase ništa (v. P. Pešić, n. d. str. 2–3: Sava Grujić, Operacije Timočko-moravske vojske, knjiga prva, Beograd 1901, str. 78– 79).

* U to vreme rat je već bio počeo. Osnovna ideja srpskog ratnog i početnog operacijskog plana bila je sledeća: glavnim snagama, koncentrisanim kod Aleksinca, preduzeti ofanzivu ka Nišu, a pomoćne snage, koncentrisane kod Zaječara, na Drini i na Javoru, držati u defanzivi, s tim da preduzmu napade lokalnog značaja prema Vidinu, Sjenici i Novom Pazaru. Grupisanje i strategijski razvoj srpske vojske izvršeni su ovako: – vrhovni komandant knez Milan Obrenović, načelnik štaba Vrhovne komande pukovnik Ljubomir Ivanović; – Moravska vojska, pod komandom generala Mihajla Černjajeva, sastava: 59 bat. pešadije, 17 art. baterija, 15 konjičkih eskadrona i 2 inž. bataljona – ukupno 68.000 boraca, koncentrisana u dolini Morave sa zadatkom da delom snaga opsedne Niš, a ostalim nadire prema Pirotu, Prokuplju i Kuršumliji; – Timočka vojska, pod komandom pukovnika Milojka Lešjanina, sastava: 23 peš. bataljona, 6 art. baterija, 2 konjička eskadrona i 1 inž. bataljon – ukupno 25.000 boraca, koncentrisana kod Zaječara i s. Kobišnice, imala je da brani istočnu granicu i da radi pojačavanja svojih odbrambenih položaja zauzme Kulu; – Ibarska vojska, kojom je komandovao general Franjo Zah, sastojala se od: 31 peš. bataljona, 6 art. baterija, 2 konjička eskadrona i 1 inž. bataljona – ukupno 11.500 boraca, koncentrisana kod s. Kušića na Javoru, imala je zadatak da nastupa prema Sjenici i Novom Pazaru; – Drinska vojska, pod komandom generala Ranka Alimpića, sastava: 11 peš. bataljona, 4 art. baterije, 2 konjička eskadrona, 1 inž. Bataljon i Dobrovoljački korpus, ukupno 20.000 boraca, koncentrisana kod Lešnice sa zadatkom da brani zapadnu granicu Srbije i da se, sa Dobrovoljačkim korpusom, aktivno angažuje prema Bosni; – Opšta rezerva, sastav: 28 peš. bataljona i gradska artiljerija – u Aleksincu i na Deligradu (v. Pešić, n. d. str. 10–11; Jovan Ristić, Diplomatska istorija Srbije, knjiga prva, Beograd 1896, str. 119–123).

* Valjevske brigade I i II klase bile su u sastavu Moravske vojske, koja je, prema početnom operacijskom planu, imala zadatak da delom snaga opsedne Niš, a ostalim, u tri kolone (desna: 10 bataljona pešadije, 2 eskadrona konjice i 2 baterije; srednja: 15 bataljona pešadije, 7 eskadrona konjice i 8 baterija i leva: 20 bataljona peš. 5 eskadrona konjice i 6 baterija), nastupa prema Kuršumliji, Prokuplju i Pirotu. Međutim, obavešten da se iz Bugarske prema Nišu kreće jedna turska kolona (oko 5000 vojnika), general Černjajev je na račun leve kolone ojačao knjaževačku vojsku s ciljem da zauzme utvrđene turske položaje na Babinoj glavi, a zatim produži nastupanje prema Beloj Palanci, preseče Turcima put za Niš i, po mogućnosti, izazove narodni ustanak u Bugarskoj. Knjaževačka vojska, u čiji sastav su ušle obe valjevske brigade, zauzela je Babinu glavu i, posle bezuspešnog napada na Belu Palanku, utvrdila se na njoj. Ostatak leve kolone, budući jako oslabljen, nije dejstvovao po projektovanom planu, već se zadržao na Gramadi. Desna i srednja kolona Moravske vojske prešle su granicu 19. juna, ali su od turskih snaga zadržane na graničnoj liniji. Zbog nepovoljnog razvoja situacije kod Timočke vojske, Vrhovna komanda je naredila generalu Černjajevu da Timočku vojsku, koja je stavljena pod njegovu komandu, ojača delovima Moravske vojske i izbaci Turke iz doline Timoka. Radi uspešnog izvršenja ovog zadatka Černjajev je obustavio ofanzivne operacije Moravske vojske, ojačao Timočku vojsku s obe valjevske brigade i sa tri bataljona Kruševačke brigade I klase i još nekim jedinicama. Pa ipak, njegov pokušaj da povrati Veliki Izvor završio se, kao što ćemo videti, neuspešno. (V. Arhiv Vojnoistorijskog instituta – dalje: Arhiv VII P popisnik I, kut. 2, br. 2, Izveštaj o operacijama Moravske vojske; P. Pešić, n. d. str. 18–53.)

Major Nikola Kirjejev potiče iz ruske plemićke porodice. Kao vatreni pristalica panslavističkih ideja i član Slovenskog komiteta u Petrogradu, došao je maja 1876. u Srbiju da se kao dobrovoljac bori protiv Turaka. Kad je rat počeo, srpska Vrhovna komanda uputila ga je na istočnu granicu sa zadatkom da se, sa 400–500 bugarskih dobrovoljaca, koji su bili prikupljeni i naoružani u Zaječaru, probije na planinu Balkan i digne narodni ustanak u Bugarskoj. Kirjejev je 22. juna sa pomenutim dobrovoljcima prešao granicu na Kadibogazu i zauzeo selo Salaš. Njegov pokušaj da prodre dalje prema Kuli nije imao uspeha. Turci su još istog dana prikupili oko tri tabora vojnika i prinudili Kirjejeva da se povuče na polazni položaj. Kirjejev je učinio još dva neuspela pokušaja da prodre prema Belogradčiku i Kuli. Krajem juna upućena su iz Knjaževca dva bataljona Valjevske brigade II klase s jednom baterijom na Kadibogaz. Od ovih bataljona i snaga koje su se nalazile na Kadibogazu formiran je Rakovički odred pod komandom Kirjejeva. Za vreme boja na Velikom Izvoru ovaj odred je napao selo Rakovicu. Major Kirjejev, koji se uvek nalazio u prvim borbenim redovima, poginuo je 6. jula jurišajući na čelu svog odreda na turske rovove između Vlahovića i Rakovice. (V. S. Grujić, n. d. knj. I, str. 82–83, knj. IV, str. 10–14.)

* Timočka (Zaječarska) vojska, koja je, prema početnom operacijskom planu Vrhovne komande, imala da brani istočnu granicu Srbije, prešla je 19. juna tu granicu i pokušala da zauzme Kulu radi pojačavanja svojih odbrambenih položaja. Međutim, zbog žilavog otpora turskih snaga kojima je komandovao Osmanpaša, jedan od najtalentovanijih turskih vojskovođa (naročito se istakao godinu dana docnije u odbrani Plevne od napada ruske vojske), bila je prinuđena na povlačenje. Turska vojska (oko 20.000 ljudi) prešla je u protivnapad, upala u Srbiju i zauzela Veliki Izvor, stavljajući pod dejstvo svoje artiljerije celu dolinu Timoka do samog Zaječara. Svi pokušaji pukovnika Lešjanina da povrati Veliki Izvor završili su se neuspešno, jer se Osman-paša na zauzetim položajima „zario kao granata“. Srpska Vrhovna komanda je zbog toga naredila generalu Černjajevu da s Timočkom vojskom, koja je stavljena pod njegovu komandu, i delom Moravske vojske istera turske trupe iz Srbije i povrati Veliki Izvor. Pre no što je otpočeo napad na turske snage u dolini Timoka Černjajev je ojačao zaječarske trupe: Valjevskom brigadom I i II klase, Beogradskom brigadom I i II klase, sa 3 bataljona Kruševačke brigade I klase, 7 art. baterija i 1 pionirskom četom. Pored toga, odlučio je da u isto vreme kada otpočne napad na Veliki Izvor sa dva odreda izvrši diverziju prema Kuli (jednim odredom iz sela Bregova preko sela Kosova i Rabova, a drugim sa Kadibogaza preko sela Salaša i Rakovice) u cilju ugrožavanja neprijateljske pozadine i privlačenja njegovih snaga od Velikog Izvora. Odred majora Kirjejeva, o kome piše vojvoda Mišić, dobio je zadatak da 6. jula razbije tursku posadu u selu Rakovici i produži nastupanje prema Kuli. (V. S. Grujić, n. d. str. 81–83; P. Pešić, n. d. Str. 67–68; S. Jovanović, n. d. 319–320.)

* Mihail Gavrilovič Černjajev potiče iz ruske plemićke porodice. Neposredno posle završetka Nikolajevske generalštabne akademije (1853) učestvovao je u krimskom ratu. U službi je brzo napredovao i postao načelnik štaba Orenburškog korpusa, a zatim (1862) komandant Zapadnosibirskog odreda. Naročito se istakao bravurozno izvedenom operacijom zauzimanja Taškenta 1865. (Ovaj grad od 100.000 stanovnika Černjajev je posle dvodnevnog juriša zauzeo sa svega 2.000 ljudi.) Kao vatreni slavenofil uveren da će Srbija uskoro povesti rat za oslobođenje od Turaka obratio se marta 1867. pismom knezu Mihailu Obrenoviću i ponudio mu svoje usluge. Osam godina docnije podneo je ostavku na službu u vojsci i, kao urednik lista Ruski mir, potpuno se posvetio panslavističkim idejama. U Srbiju je došao 15. maja 1876. kao izaslanik slovenskih komiteta i odmah dobio srpsko državljanstvo i generalski čin. Za njim je došlo oko 2.700 ruskih dobrovoljaca. Njegov plan je bio da ratom između Srbije i Crne Gore s Turskom i bugarskim ustankom uzbudi rusko javno mnenje i uvuče Rusiju u rat za oslobođenje balkanskih Slovena od Turaka. Za vreme srpsko-turskog rata komandovao je Moravskom, a zatim Moravsko-timočkom vojskom i, posle kneza Milana, postao najmoćniji činilac u Srbiji u vojnim i političkim pitanjima. Iako lično vrlo hrabar (u kritičnim fazama borbe često se nalazio u prvim borbenim redovima), naviknut na redovnu vojsku, nije mogao da se snađe u komandovanju slabo organizovanom i nedisciplinovanom narodnom vojskom, kakva je bila srpska u to vreme. Nije odobravao pregovore o primirju koji su povedeni krajem avgusta, pa je radi nastavljanja rata početkom septembra organizovao kod Deligrada proglašenje Srbije za kraljevinu. Posle poraza kod Đunisa Černjajev se s nekoliko stotina ruskih dobrovoljaca vratio u Rusiju, gde je nastavio panslavističku aktivnost (v. S. Jovanović, n. d. str. 306–307, 322, 340).

* Boj kod Velikog Izvora vođen je 6. jula 1876. Za ovaj boj general Černjajev je do 30. juna prikupio 41 bataljon pešadije, 13 art. baterija, 3 eskadrona konjice i 1 inž. bataljon – ukupno oko 15.000 vojnika. Osman-paša je na pravcu Vidin–Kula–Zaječar imao ukupno oko 20.000 vojnika. Okosnicu njegovih položaja kod V. Izvora činili su: Osmanov šanac, Plandište i Zabel. General Černjajev je odlučio da glavnim snagama obuhvati oba neprijateljska krila, a pomoćnim, u odlučnom trenutku, dejstvuje frontalno od Zaječara ka V. Izvoru. Desna kolona pod komandom pukovnika Bučevića dobila js zadatak da preko Vrške čuke obiđe neprijatelja i odseče ga od Kule, ali joj je u toku pokreta naređeno da, preko Bačišta i Runtove mogile, skrene prema V. Izvoru, obuhvati levo tursko krilo i nabaci ga na Timok. U isto vreme leva kolona, kojom je komandovao pukovnik Lešjanin, dejstvovala je preko Velikog Stupnja i Gradišta protiv turskog levog boka. Pomoćne snage (četiri krajinska bataljona) imale su da napadaju od Zaječara prema V. Izvoru. Napad je počeo 6. jula rano izjutra. Oko podne leva kolona je izbila na Gradište i Mali Stupanj, a desna na Runtovu mogilu. U tom trenutku prešle su u napad i pomoćne snage sa zaječarskih položaja preko gvozdenog mosta ka V. Izvoru. Napadnuti s fronta i ugroženi s bokova, Turci su žestokom vatrom dočekali pomoćne snage i odbacili ih na levu obalu Timoka, a zatim izvukli nekoliko tabora sa krajnjeg levog krila i izvršili snažan protivnapad sa Plandišta prema Gradištu. Levo srpsko krilo, koje je bilo utrošilo sve rezerve, nije izdržalo, već se počelo da povlači. Ovaj uspeh je ohrabrio Turke, pa su izvršili silovit napad i na srpsko desno krilo i, posle žestokog okršaja, prinudili ga na povlačenje. Time je boj kod V. Izvora bio izgubljen za srpske trupe, u prvom redu zbog slabog rasporeda i nestašice municije. Srbi su imali oko 2.000 ljuli izbačenih iz stroja. Turski gubici bili su znatno veći – oko 5.000 ljudi. (V. Arhiv VII Popisnik I, k. 2, br. 5, Relacija o bici kod Velikog Izvora; P. Pešić, n. d. str. 53–74.)

* Verovatno na osnovu izveštaja kapetana Cvetkovića, Sava Grujić i Petar Pešić daju drukčiju verziju borbe na Rakovici. Oni, naime, tvrde da je posle pogibije majora Kirjejeva Rakovički odred u novom silovitom jurišu zauzeo i utvrđene turske položaje izmeću sela Rakovice i Vlahovića i selo Rakovicu, ali da se uveče povukao zbog opasnosti od koncentričnog napada turskih snaga od Kule i Belogradčika. Ova verzija, kao što se iz detaljnog opisa vojvode Mišića vidi, nije tačna. Odmah posle pogibije majora Kirjejeva Rakovički odred se u neredu povukao na Kadibogaz.

* Posle neuspešnog napada Knjaževačke vojske na Belu Palanku Turci su do početka jula koncentrisali celu Sulejman-pašinu diviziju u Beloj Palanci i trećeg jula prešli u ofanzivu, prisiljavajući oslabljenu Knjaževačku vojsku da se povuče na Pandiralo. Međutim, svi njihovi pokušaji da zauzmu Pandiralo ostali su bez uspeha do 18. jula, kada su se knjaževačke trupe, zbog nepovoljnog razvoja borbe na Gramadi, same povukle na Tresibabu, a sutradan sa delovima leve kolone Moravske vojske na položaje za neposrednu odbranu Knjaževca. Za napad na Knjaževac Turci su angažovali Ejub-pašin korpus ojačan Sulejman-pašinom divizijom i tek posle žestokih trodnevnih borbi zauzeli ga noću 23/24. jula. Iznurene srpske snage povukle su se na položaje kod Sokobanje i Lukova. Neposredno posle toga od trupa Moravske i Timočke vojske formirana su četiri korpusa: 1. korpus (27 bataljona) od trupa na Deligradu; 2. korpus (30 bataljona) od trupa na položaju Jankova klisura–Gramada; 3. korpus (22 bataljona) od trupa kod Lukova i 4. korpus (20 bataljona) od trupa kod Sokobanje. Posle pada Knjaževca obraćena je naročita pažnja odbrani linije Sokobanja–Lukovo, jer se smatralo da će Turci nastaviti ofanzivu u tom pravcu. Na položaju Lukovo–Kalafat bilo je koncektrisano oko 20.000 srpskih vojnika. (V. S. Grujić, n. d. knj. II, str. 114–119; P. Pešić, n. d., str. 32–53.)

* U periodu od odstupanja Timočke vojske od Zaječara i Knjaževca kod Sokobanje i Lukova (24. jula) do njenog pokušaja da povrati Zaječar (26. avgusta), koji ovde opisuje vojvoda Mišić, u dolini Morave vodile su se žestoke borbe. Naime, Abdul Kerim-paša izvršio je u toku jula koncentradiju svoje vojske u širem rejonu Niša i početkom avgusta preduzeo ofanzivu desnom obalom J. Morave ka Aleksincu. Posle teških borbi kod sela Mrsolja i Žitkovca turska vojska je 10. avgusta izbila pred glavni aleksinački položaj, gde je zaustavljena vatrom srpskih jedinica. Sutradan, 11. avgusta, razvile su se oštre borbe na celom frontu. Odbrana Aleksinca, uz snažnu podršku artiljerije, uspela je da odbije sve neprijateljske juriše. Pošto se uverio da svi dotadašnji napadi nisu dali željene rezultate, Kerim-paša je glavne snage usmerio prema Šumatovcu (vis na srednjem odseku utvrđenog aleksinačkog položaja, na kome je bio izgrađen redut petougaonog oblika, koji su branile 3 pešadijske čete sa 8 topova). Turci su neprestano jurišali od podne do mraka, ali su unakrsnom vatrom srpske artiljerije sa susednih položaja prosto košeni. Pošto su izgubili nekoliko hiljada ljudi, Turci su bili prinuđeni da se povuku na Prugovac. Ovo je bila najveća pobeda srpske vojske u prvom ratu s Turskom 1876. godine. Posle neuspeha na Šumatovcu Kerim-paša je 17. avgusta prebacio glavne snage preko mosta kod sela Bujmira na levu obalu Morave i preduzeo nadiranje prema Adrovcu (selo 8 km jugozapadno od Aleksinca) s namerom da obiđe Aleksinac i nastavi ofanzivu prema severu. Aleksinačke položaje na levoj obali Morave branilo je 19 bataljona i 5 art. baterija. Posle snažne artiljerijske pripreme Turci su 20. avgusta prešli u napad na celom frontu. Razvila se ogorčena borba u kojoj su nadmoćnije turske snage prisilile Srbe da se povuku na liniju Đunis–Šiljegovac. Posle borbe kod Adrovca, umesto da delom Timočke vojske ojača Moravsku vojsku, general Černjajev je naredio da Timočka vojska Preduzme napad prema Zaječaru. Ovaj napad, kao što se iz opisa vojvode Mišića vidi, završio se neuspešno. (V. P. Pešić, n. d. str. 109–132; S. Jovanović, n. d. str. 333–334.)

* Za zatvaranje pravca Kuršumlija–Jankova klisura–Kruševac i obezbeđenje desnog boka i pozadine glavnih snaga u dolini Južne Morave Vrhovna komanda je formirala Kruševački odred (četiri bataljona pešadije, jedna art. baterija i jedan vod konjanika). Komandant ovoga odreda bio je kapetan Stevan Binički, vrlo hrabar i sposoban oficir. Smatrajući da je napad najbolja odbrana, Binički je 20. juna prešao granicu, očistio Jankovu klisuru i zauzeo sela Čučale, Džepnicu i Sibnicu. Pošto nije bio uznemiravan od neprijatelja, Binički je ceo juli posvetio dizanju ustanka na Kopaoniku. Formirao je dva ustanička bataljona, koji su se u toku celoga rata uspešno borili na Kopaoniku. Tek drugog avgusta odred se pod pritiskom nadmoćnijeg neprijatelja povukao u Jankovu klisuru, gde je unakrsnom vatrom dočekao jednu tursku kolonu i naneo joj teške gubitke, a zatim prešao u protivnapad i povratio izgubljene položaje. Kada su glavne turske snage nadirale od Niša prema Aleksincu, odred je svojim glavnim snagama napao turske položaje na Blacu, gde je vodio oštre trodnevne borbe, a zatim se ponovo vratio na Jankovu klisuru. Početkom septembra napadnut je od nadmoćnijih turskih snaga, ali je ipak uspeo da se održi na svojim položajima. Da bi se bolje obezbedila na tom osetljivom pravcu, Vrhovna komanda je 9. septembra uputila sa Deligrada na Jankovu klisuru celu Valjevsku brigadu II klase, kojom je komandovao kapetan Lazar Mišić. Pošto je dobio pojačanje, Kruševački odred ponovo je preduzeo napad na celoj graničnoj liniji, ali je od jačih turskih snaga bio primoran da se povuče na polazne položaje. (V. S. Grujić, n. d. knj. IV, str. 33–47.)

* Desetak dana pre dolaska Valjevske brigade na Veliki Šiljegovac došlo je do trodnevne bitke na Krevetu (greben između Đuniske i Peščaničke reke). Posle bojeva kod Adrovca i Bobovišta obe strane su iskoristile desetodnevno primirje da se pripreme za nove okršaje. Srbi su u dolini Morave imali 78 peš. bataljona, 22 art. baterije, 10 konjičkih eskadrona i 2 inž. bataljona – ukupno 44.488 boraca i oko 120 topova. Turska vojska je imala ukupno 65.000 boraca, bez armijske rezerve (24.000 boraca), koja se nalazila kod Niša. Operacijska osnovica koju su držale srpske trupe bila je pogodna za obuhvatni napad, jer su se turske snage, nastupajući levom obalom Morave, uvukle kao klin između njih. Smatrajući da mu ta okolnost pruža mogućnost da okruži i uništi glavninu turske vojske na levoj obali Morave, general Černjajev je 16. septembra prešao u napad sa tri strane. Srpska vojska, uvedena u borbu po ruskom običaju, sa pesmom i muzikom, smelo je jurišala na neprijateljske položaje – ponegde je dolazio i do borbe na nož. Položaji su često prelazili iz ruku u ruke. To je bila najkrvavija bitka u ovom ratu. O njoj general Sava Grujić, jedan od najboljih poznavalaca ovih događaja, između ostalog piše: „To je bilo gigantsko rvanje dva protivnika koje je noć razdvajala da iznureni od umora otpočinu na svojim položajima, da bi se posle sa odmornom snagom opet u koštac uhvatili“. Budući da srpska vojska nije imala brojnu nadmoćnost, Turci su uspeli da održe svoje položaje. Srpski gubici u ovoj bici cene se na oko 1.700 boraca izbačenih iz stroja, a turski na oko 1.200 boraca. Posle bitke na Krevetu i jedna i druga strana bile su toliko iscrpene da je i bez pregovora o primirju nastupilo zatišje. To se vidi i iz daljeg izlaganja vojvode Mišića. (V. S. Grujić, n. d. knj. II, str. 78–96; P. Pešić, n. d. str. 146–156.)

* Disciplina narodne vojske bila je slaba, naročito u prvim danima rata: malo jača neprijateljska artiljerijska vatra izazivala je paniku; vojnici nisu hteli ići napred dok pred sobom ne vide svoje oficire; lako su napuštali zauzeti položaj, a njihovo odstupanje pretvaralo se u bekstvo; nedovoljno obučene starešine narodne vojske u borbi su više zbunjeno vikale nego komandovale, dok su njihovi vojnici neplanski i nemilice trošili municiju. Sa takvom vojskom samo su stroge starešine mogle postizati dobre rezultate. Pukovnik Horvatović je bio strog do surovosti. On je često komandovao sa pištoljem u ruci. Za vreme borbi na Velikom Šiljegovcu – koje opisuje vojvoda Mišić – Horvatović je izdao naredbu čija četvrta tačka glasi: „Svaki stariji ima pravo potčinjenog da ubije za vreme borbe ako ovaj odstupi bez izričitog naloga ili se da u bekstvo.“ Trupe narodne vojske koje su se nalazile pod komandom Horvatovića postizale su dobre rezultate, a naročito su se istakle u odbrani Knjaževca. (V. P. Pešić, n. d. str. 166; S. Jovanović, n. d. str. 321–322.)

* Zatišje koje je nastalo posle bitke kod Kreveta obe strane su iskoristile da se što bolje pripreme za predstojeće borbe. Srbi su pristupili boljem utvrđivanju položaja na obema obalama Južne Morave, naročito Đunisa, formiranju novih jedinica (formiran je jedan konjički puk i jedan peš. bataljon od ruskih dobrovoljaca) i pomeranju Jagodinske brigade I klase (dva bataljona) sa Tresibabe u dolinu Morave. Za bitku na Velikom Šiljegovcu (selo oko 13 kilometara zapadno od Aleksinca) Srbi su koncentrisali oko 45.000 boraca, a Turci 65.000 (69 tabora). Bitka je počela 7. oktobra napadom tri turske brigade na levo krilo Horvatovićevog korpusa na Gradetinu. Posle snažne artiljerijske pripreme turska pešadija se sručila kao lavina u dolinu radetinske reke. Srpska pešadija se žilavo branila, ali je, napadnuta od znatno nadmoćnijih snaga, bila prinuđena na povlačenje, u prvom redu zbog toga što su trupe na Đuniskom visu i Deligradu ostale pasivne. Turci su zauzeli sela Peščanicu i Lokvinu, a zatim prešli u energičan napad na centar Horvatovićevog korpusa i ovladali linijom: Golo brdo–Staro lojze–Ostraše–Pačarevsko jezero–Rujnik. Sutradan, 8. oktobra, general Černjajev naredio je Horvatoviću da protivnapadom povrati izgubljene položaje. Protivnapad je u početku imao uspeha, ali su Turci, pošto su im u toku borbe stigla nova pojačanja, uspeli da ga zadrže, a zatim da odbace Srbe na levu obalu Ribarske reke. Devetog oktobra Turci su odbili obnovljene napade srpskih trupa, a dva dana docnije prešli u opšti napad protiv srpskih trupa na levoj obali J. Morave, koji su Srbi odbili. Međutim, u toku petodnevne bitke kod Velikog Šiljegovca Turci su se učvrstili na odseku između Ribarske i Gradetinske reke i stvorili povoljne uslove za nove ofanzivne operacije na levoj obali Južne Morave. (V. Grujić, n. d. knj. 3, str. 159–165; P. Pešić, n. d. str. 164–169.)

* Prilikom nastupanja na srpsku teritoriju pred turskim trupama išle su gomile Čerkeza i bašibozuka, koje su oko sebe širile pravu pustoš. Ni turska regularna vojska nije u tome pogledu bila ništa bolja. Celu timočku dolinu ona je pretvorila u plamen. Nisu pošteđene ni veće varoši. Kada je pukovnik Horvatović isterao Turke iz Knjaževca, varoš je zatekao skoro potpuno razorenu. On je o tome u svom izveštaju, između ostalog, pisao: „Ceo Knjaževac slika je najjadnijeg zgarišta, koje vandalska ruka mogaše učiniti. Odžaci i zidovi strče ogaravljeni, a sve zgrade od slabog materijala pretvorene su u prah i pepeo...“ Izveštaj se završava ovim rečima: „Uostalom, mogu samo to da rečem, da meni oskudevaju reči i mogućnost da verno ovu sliku jada i čemera pretstavim“. (S. Grujić, n. d. knj. II, str. 157–158.)

* Đunis je pao 17. oktobra. Kratkotrajno zatišje koje je nastupilo posle bitke kod Velikog Šiljegovca, o kojoj smo govorili, prekinuto je 17. oktobra napadom turskih snaga (80 peš. bataljona i 15 art. baterija – ukupno oko 70.000 ljudi) na Đunis. Da bi odvratio pažnju branioca od pravca Krevet– Đunis, kuda su imale da dejstvuju glavne turske snage, Ejub-paša je prešao u energičan napad sa pomoćnim snagama na oba krila srpskog odbrambenog položaja. Naročito jak pritisak Turci su izvršili na Horvatovićev korpus, koji je bio iznuren u dotadašnjim borbama i razvučen na širokom frontu od Rilice do Čokotinog groba, i posle oštrih borbi uspeli da ga odbace prema Kruševcu. Tek posle ovog prvog uspeha Ejub-paša je uveo u borbu glavne snage (dve divizije i jednu brigadu) na pravcu Krevet–Đunis. Napadnute od znatno nadmoćnijih snaga srpske trupe su brzo počele napuštati prvu odbrambenu liniju i povlačiti se prema mostovima na Moravi, umesto na drugu liniju: Đuniski vis–Sv. Nestor – koja je pružala vrlo povoljne uslove za odbranu. To je stvorilo pometnju. Odjednom, „ostavljajući na položajima veći deo topova, cela vojska stala se kotrljati niz padine Đunisa“. Turski napad razvijao se neočekivano brzo, jer Đunis nije ozbiljno ni branjen. Osvojivši ceo masiv između J. Morave i Đuniske reke, Turci su presekli srpsku vojsku na dva dela, odbacujući jedan deo prema Kruševcu, a drugi prema Deligradu, i nastavili prodiranje prema Deligradu. Međutim, operacije su prekinute, jer je Turska prihvatila ultimativni zahtev Rusije da odmah zaključi dvomesečno primirje. Bitkom na Đunisu prvi rat je završen neuspešno po Srbiju- (P. Pešić, n. d. str. 169–176; S. Jovanović, n. d. str. 347–350.)

* Po padu Đunisa položaj Srbije postao je kritičan. General Černjajev telegrafisao je knezu Milanu „da je stanje vojske kritično i da je jedina nada spasenja u brzom primirju“, savetujući mu da o tome obavesti ruskog cara i hitno zatraži obustavu neprijateljstva. Na molbu srpske vlade Rusija je, bez sporazuma sa ostalim velikim silama, predala Turskoj ultimativan zahtev da odmah zaključi dvomesečno primirje, zapretivši da će u protivnom opozvati grofa Ignjatijeva i prekinuti diplomatske odnose s Turskom. Rok odgovora bio je fiksiran na 48 časova. Uplašena Porta je 19. oktobra prihvatila ovaj zahtev, izjavljujući pri tome da je tobože prihvatila predlog o dvomesečnom primirju koji su ranije učinile velike sile. Primirje je stupilo na snagu 20. oktobra. Velike sile su imenovale jednu vojnu komisiju koja je u novembru odredila demarkacionu liniju i neutralnu zonu između Srbije i Turske. U Carigradu je 11. decembra počela sa radom međunarodna konferencija radi rešavanja pitanja Bosne, Hercegovine i Bugarske. Ova konferencija je zahtevala autonomiju za pomenute pokrajine. Pošto je Porta odbila taj predlog, sile su odgovorile opozivanjem svojih ambasadora iz Carigrada i prepustile Rusiji inicijativu za rešenje ovog pitanja. Rusko-turski rat bio je neizbežan. (V. V. M. Xvostov, Istoriя diplomatii, tom II, Moskva, 1963, str. 104–108; J. Ristić, n. d. knj. I, str. 150–156.)

* Posle potpisivanja primirja, budući da su se rusko-turski odnosi naglo zaoštravali, Porta je, po nagovoru Engleske, ponudila Srbiji neposredne pregovore o miru, bez posredništva velikih sila. Srbija je, po savetu ruske vlade, prihvatila takve pregovore, koji su tekli glatko, pošto su i jedna i druga strana bile svesne da se mir može postići jedino vraćanjem na predratno stanje. Protokol o miru potpisan je 16. februara 1877. po načelu status quo ante bellum. U ovom ratu Srbija je podnela velike ljudske i materijalne žrtve. Izgubila je oko 15.000 ljudi (5.000 poginulih, 9.500 ranjenih i 1.000 nestalih i umrlih), dok je 200.000 ljudi ostalo bez krova nad glavom. (Uoči rata Srbija je imala 1,353.000 stanovnika). Vojničke neuspehe pratili su i politički. Da bi dobila slobodne ruke za svoju akciju protiv Turske, s jedne, i obezbedila Srbiju od poraza, s druge strane, ruska diplomatija je morala da čini krupne ustupke Austro-Ugarskoj. Na sastanku ruskog i austrijskog imperatora Aleksandra II i Franja Josifa I i njihovih ministara inostranih poslova Gorčakova i Andrašija u Rajhtatu jula 1876. odlučeno je da se u slučaju poraza Srbije u ratu s Turskom uspostavi status quo, a da u slučaju srpske pobede „sile neće pomoći obrazovanje velike slovenske države“, ali će Srbija i Crna Gora biti teritorijalno uvećane. (Prema zabelešci Gorčakova Srbija bi dobila „izvesne delove zapadne Srbije i Bosnu, a Crna Gora Hercegovinu i luku na Jadranu“; prema Andrašijevoj zabelešci, Crna Gora je imala da dobije jedan deo Hercegovine, dok bi ostali deo „Bosne i Hercegovine anektirala Austro-Ugarska“). Mećutim, uoči rusko-turskog rata Austro-Ugarska je, uz pomoć Nemačke, prisilila Rusiju da 15. januara 1877. potpiše u Budimpešti tajnu konvenciju kojom je Austro-Ugarskoj priznala pravo da okupira Bosnu i Hercegovinu. (V. V. M. Hvostov, n. d. str. 59–112; V. Čubrilović, n. d. Str. 344– 348; S. Jovanović, n. d. str. 350–351.)

Gubici

• 29-31. jul 50 mrtvih i 180 ranjenih Turaka (str. 21)
• 18. avgust 2 mrtva i 13 ranjenih Čerkeza, 5 Srba.
• 650 (170 mrtvih) na Šumatovcu. (str. 38)
• sutradan: 186 mrtvih Srba, 150 mrtvih i ranjenih Turaka, 80 ranjenih Čerkeza.
• 1. septembra 120 mrtvih i 500 ranjenih Turaka, 1.600 Srba. (str. 42)
• 28. septembra 150 mrtvih i 600 ranjenih Turaka, 500 mrtvih Srba. (str. 60)
• 30. septembra 400 ranjenih Turaka (str. 65), 6 civila ubijeno, 19 turskih sela spaljeno (66)
• 19-23. oktobar (Đunis): 1.800 ranjenih Turaka (str. 75)
• 29. oktobar (Đunis): 192 mrtva Srba, 6 topova, 2 mrtva Turčina (str. 83)
• Ukupno: 6.500 ranjenih, od toga 600 mrtvih Turaka. (str. 104)
• Srpska pešadija se svakako mora nazvati lošom. Ni obučena ni disciplinovana, čak i sa najveštijim rukovodstvom i najvećim entuzijazmom za stvar za koju se borila, ona nikako ne može da ispuni zahteve savremenog ratovanja, koje kao glavni zahtev postavlja upravo ono što je nedostajalo srpskoj vojsci. Ta činjenica je bila vidljiva u svakoj bici, bilo ofanzivnoj ili defanzivnoj, a izražavala se pre svega u otvaranju vatre na nedostižnim udaljenostima, u relativno malom broju pogodaka i neodržavanju pod vatrom. Relativno mali gubici Turaka u većini okršaja i činjenica da nije bilo ni borbe prsa u prsa tokom rata pokazuju s jedne strane krajnje nedovoljnu obučenost srpskih vojnika za vatrene okršaje, ali s druge strane. nedostatak one moralne podrške koja je potrebna za izvođenje bajoneta . Koliko su se principi discipline slabo ukorenili u redovima srpskih trupa, dovoljno govori činjenica da se posle svakog nazadovanja Srba borbena igra puškama, kaputima itd. koji su bačeni bio je preliven. Ma koliko se nedostatak obučenosti i discipline morao okarakterisati kao suštinsko zlo srpske pešadije, malo ko ne može ne prepoznati odgovarajuće vođstvo manjih odreda trupa. 102 To je bilo primećeno tokom otvaranja svake bitke, sve do trenutka kada je, kroz intenzivniju borbu, direktan uticaj oficira na pojedinca počeo da jenjava; tada je, međutim, zamrla već labava vatrena disciplina, usledio je nered i konačno neuredno povlačenje. Ne možemo da sudimo o srpskoj konjici, jer ona nije bila zatvorena tokom rata niti je korišćena u vršenju izviđačke službe; Međutim, ova okolnost ne govori o akcionoj snazi ovog oružja. Srpska artiljerija, uglavnom ruskih oficira kojima su komandovali, pokazala se veoma dobrom i bila je jedino oružje koje je izazivalo poštovanje turskih oficira.

Drugi rat

* Pripreme Srbije za produženje rata forsirano su počele od samog zaključenja primirja. Početkom novembra 1876. kneževim ukazom za novog vojnog ministra postavljen je pukovnik Sava Grujić, koji je odmah pristupio reorganizaciji vojske. Pre svega, broj bataljona stajaće vojske povećan je od četiri na osam, jer se predviđalo da na slučaj mobilizacije 32 čete stajaće vojske uću u sastav 32 bataljona narodne vojske radi podizanja njihove borbene sposobnosti. Vojska je bila podeljena u dve kategorije: aktivnu – jedinice I klase – i rezervnu – jedinice II klase. Prema formaciji od avgusta 1877. u sastav aktivne vojske uključeno je i 8 brigada II klase. Početkom avgusta od aktivne vojske formirano je pet korpusa od po 4 do 5 brigada: Šumadijski, Moravski, Timočki, Drinski i Javorski. Na svaki korpus formirana je po jedna artiljerijska brigada od po 6 baterija; inžinjerijska, sanitetska i druge službe dobile su novo ustrojstvo. Od brigada II klase iz sastava aktivne vojske formiran je Rezervni korpus i jedna artiljerijska brigada od 4 lake baterije. Preduzete su mere za fortifikacijsko utvrđivanje Kruševca i Ražnja, kao i mere za snabdevanje jedinica municijom (municijski magacini bili su u toku prvog rata ispražnjeni), ljudskom i stočnom hranom, (V. J. Ristić, n. d. knj. II, str. 85–86; S. Grujić, n. d. knj. IV, str. 174–195.)

* Ratni plan srpske Vrhovne komande (vrhovni komandant knez Milan, načelnik štaba general Protić) bio je u osnovi isti kao u prvom ratu, s tom razlikom što je ovoga puta bilo predviđeno sadejstvo sa ruskom vojskom. Naime, glavne snage (Šumadijski, Moravski i Timočki korpus – ukupno 46.210 boraca i 128 topova) imale su zadatak da opsednu i po mogućnosti zauzmu Niš, a potom, preko Pirota nadiru ka Sofiji u sadejstvu sa ruskom vojskom. Pomoćne snage (Drinski i Javorski korpus i Timočko-zaječarska vojska – 43.957 boraca i 70 topova) imale su zadatak da u početku rata brane granicu prema Bosni, Novopazarskom Sandžaku i Vidinskoj oblasti, a, u slučaju uspeha glavnih snaga, pređu u napad prema Novom Pazaru, Kuli i Vidinu. U duhu ovakvog ratnog plana izvršena je koncentracija i strategijski razvoj vojske: Šumadijski korpus – pod komandom generala Belimarkovića, sastava: 17. peš. bataljona, 12 art. baterija, 8 konjičkih eskadrona i 1 inž. bataljon, ukupno 16.000 boraca i 42 topa – imao je da se koncentriše prema Pandiralu i zajedno s Timočkim korpusom dejstvuje prema Pirotu; Moravski korpus – kojim je komandovao pukovnik Lešjanin, sastava: 28 peš. bataljona, 9 art. baterija, 5 konjičkih eskadrona i 1 inž. bataljon, ukupno 17.000 boraca i 46 topova – imao je zadatak da okruži Niš i preseče vezu sa Leskovcem; Timočki korpus – pod komandom pukovnika Horvatovića, sastava: 36 peš. bataljona, 7 art. baterija, 5 konjičkih eskadrona i 1 inž. bataljon, ukupno 13.000 boraca i 40 topova – trebalo je da preko Babine glave dejstvuje prema Pirotu u sadejstvu sa Šumadijskim korpusom; Drinski korpus – komandant general Alimpić, sastava: 21 peš. bataljon, 5 art. baterija, 2 konjička eskadrona i polubataljon pionira, ukupno 19.000 boraca i 26 topova – imao je da brani granicu prema Bosni od Bačevca na Drini do Rače na Savi; Javorski korpus – pod komandom generala Nikolića, sastava: 21 peš. bataljon, 5 art. baterije, 2 konjička eskadrona i polubataljon pionira, ukupno 15.000 boraca i 28 topova – imao je zadatak da brani granicu prema Sandžaku od Bajine Bašte, preko Javora do Raške; Timočko-zaječarska vojska (oko 9.000 boraca i 16 topova) trebalo je da brani utvrđene položaje oko Negotina i Zaječara, a u pogodnom trenutku da pređe u napad i zauzme Vidin. Srbija je, prema tome, ušla u drugi rat sa ukupno 124 bataljona, 24 eskadrona i 198 topova – svega oko 90.000 boraca, dok je ukupna jačina turske vojske koncentrisana prema Srbiji iznosila oko 46.000 boraca (V. J. Ristić, n. d. knj. II, str. 86–90); Rat Srbije sa Turskom za osloboćenje i nezavisnost 1877– 78. god. izd. Vrhovne komande srpske vojske, Beograd 1879.)

* Kad je počeo rusko-turski rat, aprila 1877, knez Milan je obavestio ruskog cara da je Srbija voljna da se zajedno s Rusijom bori protiv Turske, ali da joj je zbog iscrpenosti u prvom ratu potrebna jednokratna pomoć od tri miliona rubalja, za dovršenje ratnih priprema, a posle ulaska u rat stalna mesečna pomoć od milion rubalja. Car je načelno odobrio ulazak Srbije u rat, ali je savetovao mudrost i uzdržavanje od sukoba dok ruska vojska ne pređe preko Dunava, kako bi mogla pomoći Srbiji. Čim je sa svojom vojskom prešao na desnu obalu Dunava, glavnokomandujući ruske vojske veliki knez Nikolaj Nikolajević uputio je poruku Srbiji da odmah stupi u rat protiv Turske. Srpska vlada je odgovorila da joj je za neposredne pripreme rata potrebno pet do šest nedelja i najmanje milion rubalja. Iako je ruski car 15. jula „izdao naredbu ministru finansija da pošalje knjazu Milanu jedan milion rubalja“, srpska vlada je tek 13. avgusta dobila samo pola miliona. U međuvremenu ruska vojska je po prelasku Dunava brzo napredovala i već 19. jula odred generala Gurka zauzeo je prevoj Šipku na planini Balkanu. Izgledalo je da će i sama turska prestonica ubrzo biti ugrožena. Međutim, upravo istoga dana kada je Gurko zauzeo prevoj Šipku, Osman-paša je sa svojom armijom ušao u Plevnu, odakle je, odolevajući puna četiri meseca napadima znatno nadmoćnijih ruskih i rumunskih snaga, ugrožavao rusko desno krilo, zbog čega je nastupanje ruske vojske bilo zaustavljeno. Rusija je zbog kritičnog položaja u kome se našla uporno insistirala da Srbija odmah uđe u rat. Iz istog razloga (kritičan položaj ruske vojske) srpska vlada je izbegavala da tačno fiksira datum stupanja u rat. Najzad, 13. novembra knez Milan je dobio poslednji poziv „da za deset dana stupi sa srpskom vojskom u borbu protiv Turske“. I ovoga puta na sednici vlade pojavili su se pesimisti, ali je Jovan Ristić skočio na noge, udario pesnicom po stolu i uzviknuo: „Moramo u rat, inače je sve izgubljeno.“ „Iako se definitivno odlučila da uđe u rat sredinom novembra, srpska vlada je objavila rat Turskoj tek 1. decembra – tri dana posle pada Plevne, što je učinilo rđav utisak u Rusiji. Nesrećno izabran trenutak ulaska u rat umanjio je značaj srpskih pobeda i srpskog udela u ovom ratu. (V. J. Ristić, n. d. knj. II, str. 57–78; S. Jovanović, n. d. str. 380–390.)

U relaciji Javorskog korpusa o tim borbama se, između ostalog, kaže: „7. decembra izvršeno je rekognosciranje u pravcu s. Kladnice sa dve pešadijske čete. Desno krilo išlo je preko turskog položaja na Kalipolju, centar niz Ogorjevac, a levo krilo preko visokog brega Leskovca. Srednje odeljenje naišlo je na neprijatelja u s. Kladnici i posle borbe od jednog sata proterala ga iz sela, ali se još neko vreme zadržao na visu iznad sela, sve dok nije obuhvaćen s boka i nateran u bekstvo. Ostavio je na bojištu 6 mrtvih, a ranjenike je odvukao sa sobom... Najkrvavija borba vođena je, međutim, 1. januara 1878, kada je 2.500 Turaka, sa 150 konjanika i 3 brdska topa, napalo na naše položaje na brdu Sokolovici kod Novog Pazara. Naša pešadija (jedan i po bataljon) se dobro držala, ali je, obuhvaćena s oba krila nadmoćnijim snagama, bila prinuđena da se povuče na položaje na Golici. Mi smo imali oko 100 poginulih, a Turci dvaput više. I ovom prilikom Turci su, kao i obično, kasapili naše mrtve i ranjene i popalili tamošnja srpska sela“. (V. Rat Srbije sa Turskom 1877–78, str. 95.)

* Smatrajući Bosnu, Hercegovinu i Novopazarski Sandžak svojom uticajnom sferom, Austro-Ugarska je, čim je rat počeo, izjavila želju da srpska vojska, koncentrisana prema Bosni i Sandžaku, ostane u defanzivi. Na pitanje srpskog predstavnika „do koje tačke na bosanskoj granici polaže Austrija važnost za održavanje defanzive i od srpske i od turske strane, i (da li) može učiniti da se i turska vojska drži defanzive“, Andraši je rekao „da će odgovoriti samo onda ako mu to pitanje bude pismeno postavljeno.“ Pošto je srpska vlada izbegavala da to učini, austrougarski konzul u Beogradu knez Brede izjavio je predsedniku srpske vlade; – Ako Srbija počne ofanzivu prema Bosni ili, pak, podstakne ustanak u njoj, Austro-Ugarska će to smatrati kao povredu svojih interesa i odmah preduzeti odgovarajuće mere, dodajući da njegova vlada smatra i „novopazarski pašaluk kao deo Bosne“. Austrougarski vladajući krugovi su želeli da Novopazarski Sandžak bude stalan koridor koji će razdvajati Srbiju i Crnu Goru i, zbog toga, ni jednoj ni drugoj nisu dozvoljavali da se znatnije proširi u ovom kraju. (V. J. Ristić, n. d. knj. II str. 159–161; S. Jovanović, n. d. str. 403–404.)

* Operacije Šumadijskog, Moravskog i Timočkog korpusa počele su 2. decembra. Timočki korpus je već 4. decembra delom snaga ovladao položajem severoistočno i istočno od Niša u cilju vezivanja turskih snaga u Nišu, dok su ostale snage Timočkog korpusa i Šumadijski korpus dejstvovale prema Beloj Palanci i Pirotu. Knjaževačka brigada I kl. zauzela je 4. decembra Babinu glavu, a dva dana docnije jedan bataljon Knjaževačke brigade II kl. zauzeo je na juriš Svetonikolski prelaz, odbacujući turske snage prema Belogradčiku. Knjaževačka brigada I i II klase i Kombinovana brigada nastupale su, potom, od Babine glave prema Beloj Palanci, prešle na levu obalu Nišave, napale turske snage na desnom boku utvrđenih položaja ispred Bele Palanke i, pošto su ih odbacile prema Leskovcu, 12. decembra oslobodile varoš. Posle oslobođenja Bele Palanke Šumadijski i Timočki korpus oslobodili su 16. decembra Pirot i produžili nastupanje prema Sofiji. Oslobođenjem Pirota i Bele Palanke veza između Niša i Sofije bila je prekinuta. Time je srpska vojska uspešno izvršila zahtev koji je pred nju postavila ruska Vrhovna komanda i olakšala ruskim trupama da se probiju kroz snegom zavejani Balkan i 22. decembra zauzmu Sofiju. Vrhovni komandant ruske vojske u Bugarskoj veliki knez Nikolaj Nikolajevič zahvalio se knezu Milanu sledećim telegramom: „Čestitam Vam od sveg srca dobar i lep početak. Izjavite od moje strane moju iskrenu zahvalnost vašoj junačkoj vojsci. Želim joj i dalje lepe uspehe. Neka nas Bog uzme u svoju zaštitu.“ U ovim prvim borbama srpska vojska se zaista dobro pokazala. U izveštaju Vrhovne komande o tome se, pored ostalog, kaže: „Naši vojnici, boreći se, nastupali su po najgorem vremenu; noćivali su na snegu po visokim čukama; nijednu stopu, nijedan trenutak nisu neprijatelju u borbi ustupali; u boju bili su hrabri i odvažni, a sa zarobljenim i ranjenim neprijateljima postupali su blagorodno. Ovo svedoči veliki broj zarobljenika, ovo tvrde turski ranjenici koji se u Pirotu leče...“ Moravski korpus nastupao je ka jugu radi okruženja Niša sa severa i zapada. Čačanska brigada I kl. ušla je 5. decembra u Prokuplje bez borbe. Dve brigade Ibarske divizije ovladale su mostovima na J. Moravi kod s. Čečine i prekinule vezu između Niša i Leskovca. Moravska divizija primicala se Nišu sa severa. Kuršumlijski odred (Čačanska brig. I kl. i Kruševačka brig. II kl.), nastupajući u tri kolone prema Kuršumliji, koju je branilo oko 2.500 turskih vojnika, izbio je 10. decembra, pred turska utvrđenja na Mikulanskom visu, gde je zadržana jakom i dobro organizovanom neprijateljskom vatrom i prinuđena na povlačenje. Osetivši to, Turci su prešli u protivnapad i gonjenje centralne i desne srpske kolone, ali su u kritičnom trenutku napadnuti u bok i pozadinu od srpske levokrilne kolone i naterani u bekstvo. O tome se u izveštaju Vrhovne komande kaže: „...ali baš u tom trenutku Studenički bataljoni javljaju se Turcima sa strane i poduhvatiše ih s boka i leđa i posle gušanja koje trajaše čitav sahat, Turci beže, beže, u najvećem neredu i strmoglavce jure na drugu stranu preko Toplice i Banjske reke, ostavljajući svoja utvrđenja na Mikulanskom visu i na putu prokupljanskom...“ Goneći Turke, srpske trupe ušle su u Kuršumliju 13. decembra. Posle oslobođenja Bele Palanke, Pirota, Prokuplja i Kuršumlije bili su stvoreni povoljni uslovi za napad na Niš. (V. Rat Srbije sa Turskom 1877–78, str. 7–44.)

Niš je oslobođen 29. decembra. „Na bedemima Niša vije se srpska zastava. Junačka vojska naša odnela je novu sjajnu pobedu. Niš je u rukama naših hrabrih vojnika...“, pisalo je u depeši Vrhovne komande 30. decembra 1877. godine. Posle oslobođenja Bele Palanke, Pirota i Kuršumlije Šumadijski i Moravski korpus napali su Niš, koji je branilo oko 5.000 Turaka sa 267 topova. Niška tvrđava imala je 7 bastiona sa 77 oruđa. Pored toga, Niš su branila i dva istaknuta fortifikacijska objekta: Vinik i Gorica. Šumadijski korpus napao je s južne i jugoistočne strane gde je odbrana Niša bila najslabija i posle dvodnevnih borbi zauzeo Vučji dol, Ćurlan, Kamaru i Markovo kale, odakle je sa 26 topova tukao Goricu. U isto vreme Moravski korpus bombardovao je Vinik, tvrđavu i varoš. Izložena energičnim napadima srpske pešadije i koncentričnoj vatri artiljerije, turska posada je 27. decembra ponudila predaju grada. Komandant Niša Halil Zija-paša poslao je parlamentare pukovniku Lešjaninu sa sledećom porukom: „Pošto nas je ratna sreća ostavila, mi pristajemo da položimo oružje i da se učini kraj ratovanju, pod uslovom da se čast muslimana i nemuslimana poštedi; da se onima koji bi se hteli iseliti to ne uskraćuje već da im se u tome čine olakšice, a tako isto da se dozvoli carskoj vojsci i carskim činovnicima da mogu slobodno izaći (iz grada) i otići. Komandant niške vojske Halil Niški muteserif Rašid“ Turska ponuda je primljena pod uslovom da se konvencija o predaji potpiše odmah i da sutradan ujutru u znak predaje Turci istaknu bele zastave na svim utvrđenjima. Turci su, međutim, tražili da im se dozvoli da sa oružjem (bez municije) izađu iz grada i odu. Zbog toga su borbe nastavljene nesmanjenom žestinom i 28. decembra. Tek kada je Šumadijski korpus na juriš zauzeo Goricu, Turci su pristali na predaju grada. U Nišu je zaplenjeno 267 topova, 13.047 pušaka i velika količina drugog ratnog materijala. Srpski gubici bili su: 120 poginulih i 911 ranjenih (V. Rat Srbije sa Turskom 1877–78, str. 46–77).

Knez Milan je ušao u Niš 3. januara. Za sve vreme trajanja drugog rata on se nalazio s vojskom i pokazivao je veliko interesovanje za ratovodstvo. Lično je uticao na tok pojedinih operacija, pohvaljujući uspehe jedinica i ukazujući na propuste. Brzo je ulazio u tajne vojne veštine i u toku rata stekao dragocena ratna iskustva. U šajkači i čizmama, sa puštenom bradom, on je dobijao s vojničkom spoljašnošću i vojničke poglede na stvari. (V. S. Jovanović, n. d. str. 411.)

Posle oslobođenja Niša Moravski i Timočki korpus upućeni su opštim pravcem Kuršumlija – Priština, a Šumadijski korpus dolinom Južne Morave ka Vranju, odakle je imao da skrene preko Gnjilana ka Prištini. Moravski korpus je 6. januara bez borbe zauzeo Kuršumliju (Turci su za vreme borbi oko Niša povratili Kuršumliju, koju su srpske trupe bile oslobodile 13. decembra 1877), ali je u daljem nastupanju zaustavljen sa utvrđenog Samokova (uzan i šumom obrastao greben na desnoj obali Toplice kod Kuršumlije). Besputne, strme i snegom pokrivene padine Samokova pružale su Turcima veoma povoljne uslove za odbranu i omogućile im da odbiju četiri uzastopna napada Moravskog korpusa. Samokovo, druga Plevna, kako su ga nazivali Turci, uspelo je da se održi sve do zaključenja primirja 19. januara 1878. Timočki korpus nastupao je u tri kolone dolinom Puste reke i preko najviših visova Radona, Petrove gore i Šumenske planine u pravcu Prekorađa i Prepolca. Savlađujući velike terenske teškoće (jedinice su se kretale kozjim stazama pokrivenim snegom i ledom) i žilav otpor neprijatelja, uspele su da se probiju, leva kolona (Krajinska vojska) do sela Turale, srednja kolona (Knjaževačka vojska) do ispred Prepolca, a desna kolona (Dunavska divizija) prešla je preko Petrove gore i Radona i zauzela selo Mehanu odbacujući turske snage ka Prepolcu. Na ovim položajima Timočki korpus zateklo je primirje. Njegove operacije Vrhovna komanda ocenila je ovako: I posle ovog svršenog čina rad naše mlade narodne vojske po ovom vrletnom, pustom, snežnom i neprijateljima posutom zemljištu, sa punim pravom, možemo nazvati sjajan i dostojan zadatka srpske vojske i imena srpskog naroda. Posle uporne dvodnevne borbe Šumadijski korpus je uspeo da se probije kroz Grdelički tesnac i potisne turske snage prema Vranju. Do novog velikog okršaja došlo je 18. januara na položajima Čevrljuga, Goč i Devotin. Iako brojno i tehnički slabije od turskih, jedinice Šumadijskog korpusa energično su napale na turske utvrđene položaje i zauzele ih. Turci su u neredu odstupali preko Vranja ka Kumanovu. Sutradan, 19. januara, srpske trupe su oslobodile Vranje i na Pljačkovici odsekle i zarobile 4 tabora Turaka – oko 50 oficira i 1.700 vojnika. Boj kod Vranja, po oceni Vrhovne komande, spada u najveće uspehe koje je srpska vojska postigla u toku drugog rata. Posle oslobođenja Vranja Šumadijski korpus skrenuo je ka Prištini i 23. januara zauzeo Gnjilane, gde ga je zateklo primirje. (V. Rat Srbije sa Turskom 1877–78, str. 111–133 i 146–168.)

* Rusko-tursko primirje, zaključeno 19. januara 1878, dovelo je do prekida operacija srpske vojske. Naime, 22. januara, kada su tri srpska korpusa koncentrično nastupala prema Kosovu, knez Milan je primio pismo od velikog kneza Nikole iz Jedrena koje glasi: „Čestitam Vašoj Svetlosti sretan svršetak rata. Osnovi mira koje smo predložili i gde smo imali u vidu interese Srbije, primljeni su. Primirje zaključeno za sve vreme dok traju pregovori o miru. Molim, dakle, Vašu Svetlost za naredbu da odmah prestanu vojne operacije na svim tačkama i da se sa turskim komandantima sporazumete za opredeljenje demarkacione linije, po detaljima koje vam sutra šaljem po naročitom oficiru“. Mesec dana po potpisivanju primirja zaključen je u San-Stefanu mir između Rusije i Turske. Sanstefanski ugovor predviđao je punu suverenost Srbije, Crne Gore i Rumunije. Za Bosnu i Hercegovinu bila je predviđena autonomija pod nadzorom Rusije i Austro-Ugarske. Srbija je imala da dobije samo neznatna teritorijalna proširenja prema Novom Pazaru i Mitrovici, ali bez ovih gradova; zatim Mali Zvornik, Sakar na Drini i Niš (za vreme pregovora knez Milan je poručio Rusiji „da srpska vojska neće napustiti Niš, pa sve da je i ruska vojska napadne“). Crnoj Gori je trebalo da pripadne: Nikšić, Gacko, Spuž, Podgorica, Žabljak i Bar; Rumuniji severna Dobrudža, a Rusiji jugozapadna Besarabija, Karas, Ardahan, Bajazit i Batum. Predviđeno je stvaranje velike Bugarske, koja bi pored severne Bugarske i istočne Rumelije, obuhvatila gotovo celu Makedoniju i delove srpske nacionalne teritorije sa Pirotom i Vranjem. Sanstefanski ugovor, čiji je tvorac bio grof Ignjatijev, izazvao je u Srbiji buru negodovanja. On je bacio kneza Milana, kao što s razlogom ističe vojvoda Mišić, u naručje Austro-Ugarske. (V. J. Ristić, n. d. knj. II, str. 132–158; Rat Srbije sa Turskom 1877–78, str. 192–198; V. M. Hvostov, n. d. str. 125– 126.)

* Tri dana posle zaključenja Sanstefanskog mira Andraši je zatražio da se sastane kongres velikih sila radi revizije rusko-turskog mirovnog ugovora. Ovaj zahtev je odmah podržala Nemačka i Engleska, koja je poslala svoju flotu pred Dardanele. Kongres je počeo sa radom 13. juna 1878. u Berlinu. Na čelu delegacija šest velikih sila bili su: Bizmark, Gorčakov, Bikonsfild, Andraši, Vadington i Korti. Predstavnicima balkanskih zemalja dozvoljeno je da učestvuju na kongresu samo kao posmatrači. Na Berlinskom kongresu vladao je duh prezira prema malim balkanskim državama. Bizmark je, na primer, govorio da nema smisla trošiti toliku energiju na pretresanje sudbine takvih „smrdljivih jazbina“, kao što su Larisa, Trikala ili drugi balkanski gradovi. Da bi pridobio naklonost Austro-Ugarske za srpske zahteve, knez Milan je uputio lično pismo grofu Andrašiju, u kome je naglašavao nov austrofilski pravac u svojoj spoljnoj politici. Andraši je obećao podršku, ali pod uslovom da se Srbija odrekne proširenja prema Kosovu i Novopazarskom Sandžaku; da izgradi železničku prugu od Beograda do Niša sa ograncima do Vranja i do Pirota; ustupi AustroUgarskoj regulaciju Đerdapa i da sklopi s Austro-Ugarskom trgovinski ugovor s klauzulom najvećeg povlašćenja bez uzajamnosti. (Ovaj ugovor trebalo je da bude potpisan pre nego Kongres reši pitanje novih granica Srbije). Prihvatajući uglavnom sve ove uslove, Srbija je skupo platila sumnjivu naklonost Austro-Ugarske na Berlinskom kongresu. Na Berlinskom kongresu skrojena je nova politička karta Balkana, koja se bitno razlikovala od sanstefanske. „Velika Bugarska“ je rasparčana: njen severni deo proglašen je kao vazalna Kneževina Bugarska, a južni kao autonomna pokrajina Istočna Rumelija. Makedonija je vraćena Turskoj. AustroUgarskoj je dato pravo da okupira Bosnu i Hercegovinu i formira svoje garnizone u Novopazarskom Sandžaku. Rusiji je vraćena Beserabija, a Engleska je zaposela Kipar. Grčka je dobila Tesaliju, a Rumunija severnu Dobrudžu. Srbija je dobila nezavisnost i niški, vranjski, pirotski i toplički okrug. Crna Gora je takođe dobila nezavisnost i teritorijalno proširenje s gradovima Podgoricom, Nikšićem i Barom. Odlukama Berlinskog kongresa Austro-Ugarska je zakoračila na Balkan. Ona će od tada sve do svoje propasti nastojati da potčini Srbiju, Crnu Goru, kao i druge balkanske zemlje. (V. Ilija Pržić, Spoljašnja politika Srbije (1804–1914), Beograd 1939, str. 103–105; Istorija diplomatije – u red. V. P. Potemkina, Beograd 1949, str. 49–52.)

Dnevnik Benjamina Kalaja

• Srpska je vojska održala probno gađanje s puškama ostragušama, koje je, međutim, loše uspelo, jer patrone nisu htele da opale. Čuo sam i to da će biti obrazovano 9 bataljona redovne vojske od po 800 vojnika. (19. oktobar), str. 116

Timočka buna

Beograd

Krivi Vir

Banjska klisura

Niš

Aleksinac

Zaječar

Knjaževac

Gramada

Paraćin

Čestobrodica

Užice

Boljevac

Gamzigrad

Poreč

Grljan

Salaš

Sokobanja

Vražogrnac

Vratarnica

Derven

Lukovo

Kragujevac

Izvor

Čitluk

Timočka buna na mapi Kneževine Srbije. Mesta zahvaćena ustankom obeležena su zeleno.

• Bitka u Sokobanjskoj klisuri (26 oktobra/7. novembra): 1 ranjen vojnik (umro od rana), 40 mrtvih i ranjenih ustanika.^95-98

• Bitka za Zaječar (8. novembra): 130 zarobljenih ustanika.^98-100
• Čestobrodica (8. novembra): 10 mrtvih i ranjenih ¹⁰²
• Lozica i Kalafat (8. novembra): nekoliko mrtvih i ranjenih ¹⁰³
• Vratarnica (11. novembra): 1 ranjeni žandarm, nekoliko desetina mrtvih i ranjenih ustanika ¹²²
• Gramada (11. novembra): nekoliko mrtvih, dvostruko više ranjenih ¹²⁴
• 27. oktobra (8. novembra) u Zaječaru (?) poginulo 6, ranjeno 10 ustanika, 1 vojnik lako ranjen u levo rame. 28. oktobra Srećković prešao Čestobrodicu u Lukovo, Hadžić Banjsku klisuru i spojio se.
• 27. oktobra u Banjskoj klisuri poginulo 6 ustanika, Čestobrodica probijena, Blaž Jurković odbranio Zaječar.
• 26. oktobra 1 vojnik ranjen, 1 seljak mrtav i 4 ranjena.

Lindnerov sistem

with paper ammunition and separate trigger, this weapon does not differ from similar Bavarian and Baden transformations. The cartridge is obviously loaded from the cradle which is then closed by a sliding and rotating cylindrical bolt. The transformed rifle is a Lorenz 1862 and therefore there is no doubt of nationality. Naturally the success of the transformation, which took place for obvious reasons between 1862 and 1867, must not have been striking. The relative small caliber (13.8 mm) made it possible to use metal-cased ammunition and therefore the Lindner system was quickly and wisely shelved.