Kultura srednjevekovne Poljske
| Deo serije o kulturi Poljske |
| Kultura Poljske |
|---|
 |
| Etničke grupe |
| Tradicija |
| Kulinarstvo |
| Religija |
Kultura srednjovekovne Poljske bila je usko povezana sa katoličkom crkvom i njenom uključenošću u poslove zemlje, posebno tokom prvih vekova istorije poljske države. Mnogi od najstarijih poljskih običaja i artefakata potiču iz srednjeg veka, koji je u Poljskoj trajao od kasnog 10. do kasnog 15. veka, a pratila ih je poljska renesansa.
Rani vekovi (10—12)[uredi | uredi izvor]
Hrišćanizacija Kraljevine Poljske dovela je, kao i u ostatku Evrope, do dopune prethodne paganske slovenske mitološke kulture Poljana sa novom hrišćanskom kulturom Kraljevine Poljske pod dinastijom Pjastova.[1] Oko 12. veka, crkvenu mrežu u Poljskoj činilo je oko hiljadu parohija grupisanih u osam eparhija.[1]
Novi običaji su se širili pošto je Crkva delovala i kao obrazovni sistem države.[1] Crkva je vodila škole sa latinskim trivijumom (gramatika, retorika, dijalektika) i kuadrivijumom (matematika, geometrija, astronomija i muzika), a pomagali su ga različiti verski redovi koji su osnivali manastire širom sela.[1] Do kraja 13. veka u Poljskoj je postojalo preko 300 manastira, šireći katolicizam i zapadnjačke tradicije: na primer, prvi benediktinski manastiri izgrađeni u 11. veku u Tinjecu i Lubinu širili su nove zapadne poljoprivredne i industrijske tehnike.[1]
Još jedno moćno oruđe koje je koristila Crkva bila je veština pisanja. Crkva je imala znanje i sposobnost da pravi pergamente, a pisari su stvarali i prepisivali rukopise i osnivali biblioteke.[1] Tako su najraniji primeri poljske književnosti napisani na latinskom.[2] Među njima su bila jevanđelja iz Gnjezna i Plocka, Codex aureus Gnesnensis i Codex Aureus Pultoviensis, datiraju otprilike iz kasnog 11. veka.[1] Drugi značajni primeri ranih poljskih knjiga uključuju Latin Missal biskupa Čoleka i Olbracht's Gradual. Poznate su i hronike Gala Anonimusa i Vincentija Kadubeka.[2]
Iako narodna muzika nije nestala u to vreme, relativno malo se zna o ranoj poljskoj muzici. Korišćeni su muzički instrumenti, obično domaće izrade (npr. gusle, lire, laute, citre i horne).[1] Gregorijanski korali i monodijska muzika javljaju se u poljskim crkvama i manastirima krajem 11. veka.[1]
Arhitektura Poljske je takođe bila transformisana. Preživelo je preko stotinu zgrada koje svedoče o popularnosti novog, monumentalnog stila romaničke arhitekture.[1] Na stil je uticao Keln, posebno u ranom periodu.[1] Među njima je kripta svetog Leonarda na brdu Vavel u Krakovu i katedrala u Plocku, podignuta 1144. godine.[1] Mnoge slične crkve iz tog doba, obično okrugle ili kvadratne sa polukružnim apsidama, mogu se naći širom Poljske, u gradovima kao što su Ostrov Lednicki ili Gječ.[1] Drugi primer je zidana crkva Svetog Jakova u Sandomježi, koju je 1226. godine osnovao Ivo Odrovanž, a sagradio njegov nećak Sveti Jacek Odrovanž, koja je, međutim, izgrađena u ranogotičkom stilu u 14. veku). U katedrali u Gnjeznu nalazi se važan primer romaničke umetnosti, bronzane Dveri Gnjezna (oko 1175),[1] koje su priznate kao prvo veće delo poljske umetnosti sa nacionalnom temom.[1] Njihov reljef prikazuje osamnaest scena života i smrti svetog Adalberta.[1]
Kasni vekovi (13—15)[uredi | uredi izvor]
Od 13. veka na kulturu Poljske su sve više uticale druge sile osim Crkve, pošto su svešteničke institucije počele da dobijaju na značaju.[1] U 14. veku je takođe došlo do važne tranzicije iz dinastije Pjasta u dinastiju Jagelona.[3] Škole su pripremale svoje učenike za karijeru ne samo u sveštenstvu, već i u pravu, diplomatiji i administraciji.[1] Krakovska akademija (vekovima kasnije preimenovana u Jagelonski univerzitet), jedan od najstarijih univerziteta na svetu, osnovana je 1364.[1] Poljski zakon je počeo da se razvija pošto su pravni tekstovi beležili zakone u sekularnim kancelarijama.[1] Poljska nauka se takođe razvija, pošto su radovi poljskih naučnika postali poznati u inostranstvu.[1] Značajni primeri poljskih naučnih tekstova o kojima se raspravlja u zapadnoj Evropi uključuju hroniku papa i careva Martina Polona i raspravu o optici od Vitela.[1] Do kraja 14. veka na Krakovskoj akademiji školovalo se preko 18.000 studenata.[1] Astronomski, pravni i teološki fakulteti bili su popunjeni istaknutim naučnicima, na primer, Stanislav iz Skalbmjerza, Pavel Vlodkovic, Jan iz Glogova i Vojćeh iz Brudzeva.[1] Nikolaj Kopernik (Mikołaj Kopernik) razvio je nove astronomske teorije, donoseći revolucionarnu promenu u savremenoj percepciji univerzuma.[1]
.jpg)
.jpg)
Povećale su se i veze između Poljske i drugih zemalja, jer su budući studenti odlazili u inostranstvo na Univerzitet u Padovi, Univerzitet u Parizu i druge renomirane evropske akademije.[1] To je pojačano i drugim sličnim trendovima, jer su Poljaci putovali u inostranstvo, a stranci posećivali Poljsku. Kraljevski i vojvodski dvorovi, kroz diplomatske misije i sklapanje saveza, upijali su strane kulturne uticaje.[1] Kontakti između poljskog kraljevskog dvora i susednih zemalja – Mađarske, Češke, italijanskih država, Francuske i nemačkih država vremenom su se pojačavali.[1] Poljska je takođe bila pogođena procesom nemačke kolonizacije (prodor na istok).[1] Kako su nemački doseljenici migrirali na istok, doneli su različita znanja i običaje (na primer, Magdeburško pravo).[1] Nemci su se često naseljavali u gradovima i tako je poljska urbana kultura postala slična onoj u zapadnoj Evropi.[1] Poljska kultura, pod uticajem Zapada, zauzvrat je zračila na istok, a jedna od glavnih posledica bila je Poljsko-litvanska unija.
Kao i na Zapadu, gotička arhitektura je stekla popularnost u Poljskoj, najviše zahvaljujući rastućem uticaju i bogatstvu Crkve i gradova koji su postali glavni sponzori ovog novog stila.[1] Zajedno sa značajnim ekonomskim razvojem koji se dogodio tokom vladavine Kazimira III Velikog, ovo je rezultiralo velikom transformacijom poljskog pejzaža, pošto su se stotine gotičkih zgrada podigle širom zemlje. Katedrale u Krakovu, Vroclavu, Gnjeznu i Poznanju u gotičkom stilu su izgrađene ili obnovljene u novom stilu, kao i stotine bazilika i crkava, kao što su Crkva Svete Marije, Krakov i Kolegijalna crkva u Sandomježu. Gotičke sekularne zgrade kao što su gradske kuća takođe su postale brojne, na primer u novim gradovima Kazimjež i Vislica.[1] Kazimir je takođe uložio u poboljšanje odbrane. Podignute su bedemi, druga gradska utvrđenja i samostalni zamkovi. Kazimir je naredio izgradnju najmanje 40 novih zamkova, koji su čuvali strateški vitalne oblasti i komunikacione linije — bili su toliko brojni da u modernoj Poljskoj postoji Staza orlovih gnezda). Krakovska akademija je dobila svoje sedište, Collegium Maius.[1]
Arhitektura nije bila jedina oblast umetnosti koja je cvetala u to vreme. Pokroviteljstvo bogatih i uticajnih pojedinaca, od kraljeva preko plemstva, kao i sveštenika i gradskih patricija, omogućilo je raznim umetnicima da stvaraju remek-dela.[1] Na primer, Gžegož od Sanoka, nadbiskup lavovski, i sam pesnik, podržavao je brojne naučnike i pisce, kao što je Filip Kalimah iz Toskane, koji je postao učitelj sinovima kralja Kazimira i profesor na Jagelonskom univerzitetu.[1] Zgrade su bile ukrašene zlatnim i srebrnim predmetima, slikama, vitražima, kamenim i drvenim skulpturama i tekstilom. Značajni spomenici uključuju sarkofag Kazimira Velikog u Vavelskoj katedrali, oltar crkve Svete Katarine u Krakovu autora Mikolaja Haberšraka, vitraže crkve Svetog Nikole u Torunju, relikvijar za glavu Svetog Stanislava i misnicu iz blagodeti Petra Kmite. Vizantijska umetnost je takođe bila uticajna, predstavljena u freskama kapele Svete Trojice u Lublinu, i italijanska umetnost u franjevačkom samostanu u Krakovu.[1] Jedan od najvećih primera gotičke umetnosti u Poljskoj su dela Fajta Štosa (Wit Stwosz), koji je došao iz Nirnberga u Krakov 1477. godine, gde je ostao do svoje smrti dvadeset godina kasnije.[1] Njegov drveni oltar, sa stotinama malih figurica, opisan je kao „jedno od krunskih dostignuća srednjovekovne skulpture“.[1]
Poreklo poljske muzike može se pratiti još u 13. veku. U Starom Sonču su pronađeni rukopisi iz tog perioda koji sadrže polifone kompozicije vezane za parisku školu Notr Dam. Nastajale su liturgijske i kanonske pesme, himne i pesme.[2] Druge rane kompozicije, kao što je melodija Bogorodica, takođe mogu da potiču iz ovog perioda.[2] Jedan od najznačajnijih poljskih kompozitora tog doba bio je Mikolaj z Radomija, autor polifone muzike.[2] Živeo je u 15. veku i veći deo svog života proveo na dvoru kralja Vladislava II Jageloa.[1]
-
-
Saborna crkva u Tumu, 1140–1161 -
Manastir Olbin, Vroclav -
Manastir Olbin, Vroclav -
Romanički stub sa personifikacijama vrlina u crkvi Svete Trojice u Strzelnu, 12. vek -
Czerwińsk -
-
Sulejovska opatija, 1232 -
Kolegijska crkva Svetog Martina u Opatovu, 1206 -
Crkva Svetog Jovana Krstitelja u Prandoćinu, 12. vek -
Dvorac Bolko u Bolkovu -
Cistercitski manastir u Jendžejuvu, 1140 -
Portal dominikanske crkve u Sandomiru, 1236 -
Inowłódz -
Saborna crkva, Krušvica -
Rotunda Svetog Nikole, Ćešin -
Crkva Svete Marije, Inovroclav -
Arhikatedralna bazilika u Poznanju, 1244-1406 -
Bazilika Svete Marije u Krakovu, 1321–1331 -
Katedrala Svetog Jovana u Vroclavu, 1244-1341 -
Katedrala Svetog Nikole u Elblagu, 1247 - 14. vek
.JPG)
1.jpg)
.jpg)
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s t ć u f h c č dž š aa ab av ag ad ađ ae až az ai Michael J. Mikoś, Polish Literature from the Middle Ages to the End of the Eighteenth Century. A Bilingual Anthology, Warsaw: Constans, 1999. Cultural background
- ^ a b v g d Michael J. Mikoś, Polish Literature from the Middle Ages to the End of the Eighteenth Century. A Bilingual Anthology, Warsaw: Constans, 1999. Literary background
- ^ Michael J. Mikoś, Polish Literature from the Middle Ages to the End of the Eighteenth Century. A Bilingual Anthology, Warsaw: Constans, 1999. Historical background