Srpsko privredno društvo Privrednik (1897—1946)
Srpsko privredno društvo „Privrednik" koje je delovalo od 1897. do 1946. godine prvo u Austrougarskoj a kasnije i u Kraljevini Jugoslaviji je jedna od najznačajnijih privredno-prosvjetnih institucija srpskog naroda.
U tom periodu Privrednik je na školovanje za razne zanate i trgovinu poslao skoro 40 hiljada srpske dece i omladine.
Osnivanje[uredi | uredi izvor]
Privrednik je osnovan na inicijativu Vladimira Matijevića 23. septembra 1897. u Zagrebu sa ciljem da pomogne razvoj srpske privrede kroz pomaganje siromašnoj deci da nađu mesta za šegrtovanje kod dobrih majstora i trgovaca. Privrednik je sistemski rešavao privredne, humanitarno-socijalne i obrazovno-profesionalne probleme najsiromašnijeg dela srpskog stanovništva iz svih područja Austrougarske.
Nakon što je osnovana Srpska banka sa središtem u Zagrebu 1895. godine i Savez srpskih zemljoradničkih zadruga, realizuje se Matijevićeva ideja o stvaranju udruženja koje će organizovano raditi na pronalaženju i podizanju, zbrinjavanju i obrazovanju talentovane dece iz siromašnih porodica iz Dalmacije, Like, Korduna, Banije, Slavonije, Bosne, Hercegovine i Vojvodine, kako bi se ta deca stručno osposobila za razne zanate i trgovinu, i kako bi im se pomoglo da kasnije otvore svoje samostalne radnje i tako postanu nosiocima oživljavanja privrede kao osnovnog preduslova za kulturni i društveni preporod svoga naroda.
Inicijativu Vladimira Matijevića za osivanje Privrednika moralno i materijalno podržali su: Paulina Matijević, Isidor Dobrović, Nikola Ćuk, Lazar Lađević, Dr Livije Radivojević, Stevo Kalember, Dr Vlaho Matijević, Mihailo Zubović, Lazar Dunđerski, Jovan Đuričić-Biorac, Srpska banka i Savez srpskih zemljoradničkih zadruga.
Prva i druga decenija[uredi | uredi izvor]
Do 1907. godine Privrednik je uputio na razne zanate i trgovinu skoro pet hiljada pitomaca.
Na Glavnoj skupštini Privrednika 31. maja 1911. godine donesena je odluka o osnivanju Patronata Privrednikovih dobrotvora. Konstitutivna skupština Patronata održana je 23. septembara 1911. godine. Patronat je imao zadatak da upravlja zakladama i fondovima Privrednika i da se stara oko podizanja srpske privredne omladine. Prvi Patronat imao je 49 članova a međi njima su bili: Patrijarh srpski Lukijan, Episkop temišvarski Georgije, Isidor Dobrović, Nikola Ćuk, Stevan Kalember, Lazar Bačić, Paulina i Vladimir Matijević, Paja Jovanović, Lazar Dunđerski i drugi.
Posle atentata na Franca Ferdinanda i po objavljivanju rata ban Kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije 27. jula 1914. godine izdaje naredbu po kojoj se zabranjuje svaki rad i svaka delatnost Privrednika. Rukovodstvo Privrednika, kao i mnogi viđeniji Srbi u krejevima pod Austrougarskom izloženi su progonima. Od članova Uprave Privrednika odmah su uhapšeni Stevan Kalember, Lazar Bačić i Pavle Aršinov. Isidor Dobrović u progonstvu umire. Vladimir Matijević je izbegao hapšenje i emigrirao u Švajcarsku. Posle ovih događaja zvaničan rad Privrednika bio je prekinut.
Zahvaljujući aktivnostima Nikole Ćuka posle zabrane rada Privrednika uspelo se nastaviti s upućivanjem dečaka na zanat i trgovinu do završetka rata kada je nastavljen normalan rad Privrednika.
Do sredine 1914. godine Privrednik je uputio na razne zanate oko 11.000 pitomaca, od čega njih 250 za vreme Prviog svetskog rata.
Između dva svetska rata[uredi | uredi izvor]
Veliku ulogu u nastavljanju Privrednikove delatnosti imao je sastanak održan 19. novembra 1919. godine u Privrednikovom domu na kojem su izabrani Todor Mijailović za predsednika, Vladimir Matijević i Nikola Ćuka za potpredsednike te članovi Uprave među kojima su bili i Radenko Stanković, Lazar Lađević, Stevan Kalember, Pavle Aršinov i dr.
Krajem 1922. godine Privrednik je doživeo značajnu satisfakciju: 31. decembra 1922. njegovu upravu je posetio kralj Aleksandar I Karađorđević i prihvatio se Privrednikovog pokroviteljstva (postao počasni predsednik), ceneći i uvažavajući Privrednikovo delo. Privrednik je do 1923. godine iz svih krajeva i na više od 60 različitih zanata smestio 13.000 i više pitomaca, a do 1941. preko 30.000 pitomaca.
Od 1923. pa do ukidanja Privrednika posle Dugog svetskog rata sedište je bilo u Beogradu dok je u Zagrebu ostao jedan deo administracije. Iste godine svečano je proslavljena i dvadesetpetogodišnjica Privrednikovog rada povorkom kroz ulice Beograda i skupom u Domu Narodne skupštine. Među govornicima najdublji utisak je ostavio govor Jovana Cvijića.
Privrednik mesečno je izdavao svoj list Privrednik koje je izlazio u Zagrebu, a kasnije i u Beogradu od 1898. do 1941. godine. List je tokom izlaženja uglavnom obrađivao teme iz ekonomije, prosvete, agronomije i drugih grana privrede, ali se redovno, što unutar tih tema, što izvan njih doticao i trenutačne političke situacije na Balkanu i srednjoj Evropi.
Članstvo i imovina[uredi | uredi izvor]
Broj Privrednikovih članova vremenom se menjao. Između dva svetska rata kretao se od 6.000 do 10.000 članova. Tokom 1930ih Privrednik je raspolagao velikim kapitalom od kog su činile nekretnine u vrednosti preko 8 miliona dinara, fondovi preko 10,5 miloina dinara i ulozima u bankama i novčanim zavodima 3,5 miliona dinara.
Privrednik je raspolagao većim brojem fondova, koji su između dva svetska rata omogućavali svestranu i plodonosnu delatnost od kojih izdvajamo fondove Vladimira Matijevića, Mihaila Pupina, Lazara Dunđerskog, Isidora Dobrovića, Lazara Bačića, Sretena Pilavljevića i dr. Takođe, raspolagao je i zadužbinama Nikole Tanurdžića, Velimira Teodorovića (poznati Velimirijanum) i dr.[1]
Ukidanje rada[uredi | uredi izvor]
Odlukom komunističke vlasti, najpre je Ministarstvo trgovine Narodne Republike Srbije od 24. aprila 1945. godine razriješilo dotadašnju upravu Privrednika i postavilo privremenu na čelu s predsednikom Jovanom Privićevićem, koji je i posljednji predsednik.
Dana 21. oktobra 1946. Ministarstvo rada Narodne Republike Srbije donelo je rešenje o ukidanju Privrednika.
Nakon gotovo 50 godina humanog rada i nastojanja „Privrednik“ je prestao da deluje. Sva imovina mu je takođe oduzeta i postala opštenarodna i stavljena je pod upravu državnih organa.
Oduzimanje imovine[uredi | uredi izvor]
Rešenjem[2] Ministarstva rada Narodne Republike Srbije od 26. septembra 1947. godine odlučeno je da se sva pokretna i nepokretna imovina Privrednika koja se nalazi na teritoriji Narodne Republike Hrvatske preda Ministarstvu rada NR Hrvatske na upravu. Ministarstvo rada NR Hrvatske rešenjem [3] od 24. februara 1948. godine odlučuje da Privrednikovu imovinu preda na upravu Ministarstvu komunalnih poslova NR Hrvatske tako da se jedna kuća u Preradovićevoj ulici br. 18 u Zagrebu preda na upravu Srpskom kulturnom društvu „Prosvjeta“ iz Zagreba. Istim rješenjem naloženo je da se sva ostala imovina „Privrednika“ upotrijebi za jačanje materijalnih izvora narodnih odbora. Sve je to potvrdila Vlada NR Hrvatske.
Donošenjem Zakona o nacionalizaciji najamnih zgrada i građevinskog zemljišta i Uredbe o postupku za sprovođenje nacionalizacije najamnih zgrada i građevinskog zemljišta Komisija za nacionalizaciju pri Narodnom odboru opštine Donji Grad u Zagrebu 1959. godine donela je rešenje kojim se nacionaliziraju najamne zgrade i građevinsko zemljište Srpskom kulturnom društvu „Prosvjeta“, a radi se o poslovnoj zgradi u Berislavićevoj br. 10 u Zagrebu, te o najamnoj stambenoj zgradi u Zagrebu, Preradovićeva ulica br. 18, 18/1 i 18/2, kao io poslovnoj zgradi u Zagrebu, Preradovićeva br. 21 i 23. Od nacionalizacije je na zahtev Prosvjete izuzeta dvorana u zgradi Preradovićeva ulica br. 18/1 i čitava zgrada u Berislavićevoj br. 10. Tadašnja država je, dakle, samovoljno dala Privrednikovu imovinu Prosvjeti da bi je na isti način opet od Prosvjete uzela.
Rukovodstvo[uredi | uredi izvor]
Pored predsednika Skupština je birala i dva potpredsednika, upravu, nadzorni odbor od tri člana i sekretara.
Predsednici[uredi | uredi izvor]
- Isidor Dobrović (23. septembar 1897 — 27. juli 1914)
- Todor Mijailović (19. septembar 1919 — 1937)
- Mihailo L. Đurić (1940 — ???)
- Jovan Pribićević (14. april 1945 — 21. oktobar 1946)
Počasni predsednici[uredi | uredi izvor]
- Lazar Dunđerski (??? — 27. juli 1914)
- Kralj Aleksandar I (31. decembra 1922 — 9. oktobar 1934)
Potpredsednici[uredi | uredi izvor]
- Vladimir Matijević (23. septembar 1897 — 7. septembar 1929)
- Teodor pl. Ožegović (23. septembar 1897 — ????)
- Nikola Ćuk (19. septembar 1919 — 192?)
- Mihailo L. Đurić (???? — 1937)
- Avram Filipović (1940 — ????)
- Milan Stefanović (1940 — ????)
Privrednikovi pitomci i štićenici[uredi | uredi izvor]
Privrednik je odškolovao 36.775[4] pitomaca koji su činili kičmu privrede između dva svetska rata. Privrednikovi pitomci su smatrani elitnim preduzetnicima jer su se držali čuvenih načela Privrednika „Rad, štednja, čestitost“.
Poznati pitomci[uredi | uredi izvor]
| Redni broj[4] | Ime i prezime | |
|---|---|---|
| društveno-politički radnik FNRJ i NR BiH i narodni heroj Jugoslavije | ||
| sekretar Mesnog komiteta KPJ za Beograd, jedan od organizatora NOB-u u Beogradu i narodni heroj Jugoslavije | ||
| sekretar CK KPH i član CK KPJ, jedan od organizatora NOB-a u Hrvatskoj i narodni heroj Jugoslavije | ||
| beogradski poslastičar | ||
| pukovnik, komandant Dvanaeste divizije i narodni heroj Jugoslavije | ||
| politički komesar Prve proleterske divizije NOVJ i narodni heroj Jugoslavije | ||
| učesnik NOB-a, predsednik Sindikata Jugoslavije i narodni heroj Jugoslavije | ||
| sindikalni funkcioner i narodni heroj Jugoslavije | ||
| grafički radnik i narodni heroj Jugoslavije | ||
| zemljoradnik i narodni heroj Jugoslavije | ||
| mitropolit dabrobosanski |
Obnavljnje delatnosti i očuvanje tradicije u Hrvatskoj i Srbiji[uredi | uredi izvor]
Obnova rada „Privrednika“ u Zagrebu počela je društvenim promenama početkom 1990ih. Zbog manjka hrabrosti i nedostatka snage bilo je potrebno dve godine da porđu od pokretanja inicijative dok „Privrednik“ nije obnovio rad 18. decembra 1993. godine, što je Ministarstvo uprave Republike Hrvatske kasnije i potvrdilo.[5] „Privrednik“ je registrovan sa sedištem u Privrednikovom domu.
U Srbiji[uredi | uredi izvor]
Humanitarni fond Privrednik osnovan je 1993. godine u Novom Sadu u želji nastavljanja dela velikog dobrotvora Vladimira Matijevića i obnove plemenite ideje „Privrednika“. [6] U HF „Privrednik“ je do danas primljeno preko 2000 pitomaca i štićenika.[7]
Srpsko privredno društvo Privrednik osnovano je 1997. godine u Beogradu kao savez privrednika s ciljem teoretskog i praktičnog obrazovanja i pomoći pri zapošljavanju članova.[8][9] O programu i radu udruženja nema relevantnih informacija.
Srpski poslovni klub Privrednik osnovan je 2002. godine u Beogradu od strane 23 privrednika koji su udružili svoj lični i potencijal firmi kojima upravljaju.[10] Jedan od važnijih ciljeva uređenih Statutom SPK „Privrednik“ je i očivanje tradicije „Privrednika“ koja se realizuje kroz dodelu stipendija talentovanim i vrednim đacima i studentima. Stipendije dodeljuju kompanije u kojima članovi Kluba ostvaruju vlasnička i/ili upravljačka prava.[11]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Nikola Gaćeša, Srpsko privredno društvo Privrednik (1814—1997), Matica srpska, Novi Sad, 2004
- ^ Ministarstva rada Narodne Republike Srbije, rešenje broj Priv. 263 od 26. septembra 1947.
- ^ Ministarstvo rada Narodne Republike Hrvatske, rešenje br. 5052-VII-1948 od 24. 2. 1948. godine
- ^ a b Spomen knjiga Srpskog privrednog društva „Privrednik“, Beograd 1984, str. 1-918
- ^ Srpsko privredno društvo „Privrednik“ - Kroz tri vijeka, Zagreb. . 2009. ISBN 978-953-55755-0-4. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć). - ^ Ugovor o osnivanju Humanirarnog fonda „Privrednik“, 20.1.1993. u Novom Sadu
- ^ Srpsko privredno društvo „Privrednik“ - Kroz tri vijeka, Zagreb. . 2009. ISBN 978-953-55755-0-4. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć). - ^ Agencija za privredne registre, Registar udruženja, matični broj 28056443
- ^ Oduzete palate i zabranjen rad, Glas javnosti
- ^ O misiji Srpskog poslovnog kluba Arhivirano na sajtu Wayback Machine (5. oktobar 2011), Pristupljeno 25. 4. 2013.
- ^ Pregled aktivnosti u Srpskog poslovnom klubu Arhivirano na sajtu Wayback Machine (11. novembar 2011), Pristupljeno 25. 4. 2013.
Literatura[uredi | uredi izvor]
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Sofija Božić: Šegrti, pomoćnici, gospodari - društvo „Privrednik“, trgovina i zanatstvo kod Srba u Hrvatskoj 1918-1929, Istraživanja, broj 19, 2008. godine