Hipofiza
Hipofiza je mala (oko 1cm) endokrina žlezda na bazi mozga, u koštanom udubljenju nazvanom “tursko sedlo” (sella turcica). Hipofiza luči hormone pod dejstvom hipotalamusa, sa kojim je i spojena preko pituitarne peteljke, zatim autonomnog nervnog sistema i povratne sprege endokrinih žlezda na koje deluje. Nekada je hipofiza nazivana “gazdom” u endokrinom sistemu, upravo zbog toga što mnogobrojni hormoni koji u njoj nastaju, regulišući rad drugih endokrinih žlezda, utiču na veliki broj raznovrsnih fizioloških procesa. Danas, kada je otkriveno da rad hipofize zavisi od hormona koji do nje dospevaju iz hipotalamusa, ne može se više upotrebljavati ovaj epitet. Neki naučnici su čak skloni da hipofizu sada zovu “slugom” hipotalamusa, potencirajući time značaj signala koji dolaze iz mozga i preko hipotalamusa regulišu rad hipofize. Međutim, imajući u vidu da neke endokrine žlezde uopšte ne stoje pod regulatornom ulogom ni hipotalamusa ni hipofize, nije pravilno upotrebljavati nijedan od pomenutih epiteta.
Hipofiza je fiziološki podeljena na dva režnja: prednji - adenohipofizu i zadnji neurohipofizu, između kojih se nalazi malo, kod ljudi gotovo zakržljalo područje - srednji deo (pars intermedia). Dva režnja su različitog embrionalnog porekla: adenohipofiza potiče od ćelija epitela ždrela, dok neurohipofiza nastaje iz nervnog tkiva hipotalamusa.
Adenohipofiza[uredi | uredi izvor]
U adenohipofizi se sintetišu hormoni od kojih jedan broj utiče na rad drugih endokrinih žlezda, podstičući njihovu aktivnost (tropni hormoni), dok druga grupa hormona ostvaruje direktne fiziološke efekte u svojim ciljnim tkivima (metabolički hormoni). U prvu grupu spadaju:
- adenokortikotropin (ACTH), koji kontroliše lučenje nekih hormona kore nadbubrežne žlezde (pre svega kortikosteroida), koji utiču na metabolizam glukoze, belančevina i masti;
- tireotropin (TSH), koji stimuliše rad tireoidne žlezde i sintezu njenih hormona tiroksina i trijodtironina, a oni kontrolišu intenzitet hemijskih reakcija kod većine telesnih ćelija;
- gonadotropni hormoni - folikostimulirajući (FSH) i luteotropni (LH), koji regulišu rad muških i ženskih gonada, i to tako što pod uticajem FSH nastaju polne ćelije (jajne ćelije i spermatozoidi), a pod uticajem LH odgovarajući ženski i muški hormoni.
U grupu metaboličkih hormona spadaju:
- hormon rasta, koji pokreće rast celog tela delovanjem na stvaranje proteina, ćelijsku deobu i diferencijaciju;
- prolaktin, koji pokreće razvoj mlečnih žlezda i proizvodnju mleka.
Adenohipofiza je specifična po tome što sadrži nekoliko različitih vrsta ćelija za stvaranje i lučenje hormona, pa tako za svaki hormon u adenohipofizi obično postoji jedna vrsta ćelije. 30-40% ćelija adenohipofize luče hormon rasta, dok je 20-tak posto zaduženo za adenokortikotropin. Iako je broj ćelija koje luče ostale hormone znatno manji, reč je o vrlo potentnim hormonima koji kontrolišu bitne aktivnosti organizma, kao što su polne funkcije i rad štitne žlezde.
Svaki hormon hipofize ima sboj odgovarajući hormon koji nastaje u hipotalamusu i putem krvi dospeva do ćelija hipofize. Ti hormoni uglavnom stimulišu rad hipofize, ali ima i onih koji je inhibiraju. Nazivaju se oslobađajući hormoni jer se pod njihovim dejstvom povećava izlučivanje hormona hipofize. Oslobađajući hormoni nose imena koja ukazuju na vezu sa njihovim ciljnim hormonom: kortikotropni oslobađajući hormon, tireotropni oslobađajući hormon i gonadotropni oslobađajući hormon. Nedavno su otkriveni oslobađajući hormoni i za hormon rasta i prolaktin, a postoje i oni koji ih inhibiraju.
Neurohipofiza[uredi | uredi izvor]
Neurohipofiza ostvaruje vezu sa hipotalamusom preko nervnih vlakana čija su tela smeštena u hipotalamusu. U njima su smeštena dva hormona:
- antidiuretski hormon (vazopresin), koji kontroliše izlučivanje vode putem mokraće, pomažući tako u koncentraciji vode u telesnim tečnostima. Poremećen metabolizam vazopresina dovodi do teške bolesti insipidnog dijabetesa;
- oksitocin, koji omogućava isticanje mleka od žlezda u dojci do bradavica tokom sisanja i potpomaže rođenju deteta na kraju gestacije tako što izaziva kontrakciju mišića materice.
Hormoni neurohipofize stvaraju se u telima ćelija hipotalamusa, do koje se prenose aksoplazmom nervnih vlakana.
Poremećaj lučenja hipofize dovodi do brojnih patoloških stanja, kao što su gigantski i patuljast rast, akromegalija, insipidnog dijabetesa, panhipopiturizma.
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Ovaj članak ili njegov deo izvorno je preuzet iz Rečnika socijalnog rada Ivana Vidanovića uz odobrenje autora.
- Biologija za 3. razred gimnazije prirodno-matematičkog smera / [priredili] Radomir Konjević, Gordana Cvijić, Jelena Đorđević, Nadežda Nedeljković. 3. izd. Beograd, Zavod za udžbenike. 2008. ISBN 978-86-17-15847-5.
