Borba za crkveno-školsku autonomiju Srba u Austrougarskoj

Borba za crkveno-školsku autonomiju javlja se poslije srpskog ustanka iz 1882. godine kao posljedica potčinjavanja pravoslavnih crkvenih organizacija austrougarskim vlastima.

Borba crkveno-školsku autonomiju[uredi | uredi izvor]

Crkveno-školska autonomija[uredi | uredi izvor]

Poslije neuspješnog srpskog ustanka iz 1882. godine došlo je do novih pritisaka vlasti na pravoslavnu crkvu. Mitropolit Kosanović podnio je ostavku, vlasti su osnovale bogosloviju u Reljevu, tako da je izbor mitropolita i školovanje sveštenstva u potpunosti došlo pod kontrolu austrougarskih vlasti. Ipak, upravo je potčinjavanje pravoslavne crkvene organizacije austrougarskim vlastima podstaklo borbu srpskog naroda za crkveno-školske opštine. Pitanje crkveno-školske autonomije bilo je jedno od malobrojnih tekovina Krimskog rata. Njihovo osnivanje dozvoljeno je upravo 1856. godine, ali je na početku velike istočne krize 1875. godine rad crkveno-školskih opština zabranjen. U svojoj suštini, crkveno-školski odbori bili su zametak srpske narodne autonomije, neteritorijalna preteča Republike Srpske. Svake godine, 27. januar - na Svetog Savu, zasjedala je godišnja skupština ovih opština. Skupština je birala odbor koji su činila desetorica uglednih članova. Odatle su predstavnici opštine odlazili u gradska i centralno „zemaljsko vijeće” u Sarajevu. Vlasti su ometale rad opština, ali ga isu potpuno zabranile.

O kakvim se asimilatorskim mjerama radilo, najbolje svjedoči činjenica da je Kalajev režim tek 1888. godine prihvatio da se opštine u Mostaru i Banjaluci zovu „srpske crkveno-školske opštine”, a ne kako su vlasti nametale „istočno-pravoslavne opštine”. U Bosni i Hercegovini postojala je 351 crkveno-školska opština. Jedva 12% njih bilo je aktivno. Borbu za samostalnost crkveno-školskih opština pretežno su vodili građani - trgovci i učitelji. Seljaštvo je u ovoj borbi uglavnom ostalo pasivno.

Velika borba za crkveno-školsku autonomiju počela je proljeća 1892. godine kao reakcija na odluku austrougarskih vlasti da se učitelji mogu zapošljavati samo uz dozvolu zemaljske vlade u Sarajevu. Banjaljučka opština stala je na čelo 24 opštine koje su sljedeće godine vladi podnijele zahtjev da se ova odredba opozove. Peticija nije dovela do promjene vladine politike, ali je ohrabrila potpisnike oko kojih je nastao čitav pokret. Na čelu pokreta bio je energetični Gligorije Jeftanović. Vladi u Beču je tako 1896. godine podnesen „carski memorandum” u kom je obrazlagana potreba uspostave crkveno-školdkr autonomije. U to vrijeme u Srbiji je na vlasti bio kabinet na čelu sa Stojanom Novakovićem, poznatim srpskim naučnikom i političarem. Tako je u pokretu za crkveno-školsku autonomiju pomogla i vlada koja je imala veliko razumijevanje za srpski narod izvan granica Kraljevine i iskustvo borbe za prava Srba u Makedoniji, gdje je u znatno gorim uslovima bila vođena slična borba, uz aktivnu podršku Srbije.

Memorandumi[uredi | uredi izvor]

U memorandumu od dvadeset tačaka koji su četrnaestorica predstavnika srpskih crkvenih opština okupljenih 1894. godine u Sarajevu poslali caru traženo je da se Srbima dozvoli da sami i slobodno biraju svoje učitelje, sveštenike, da učestvuju u izboru mitropolita, da otvaraju čitaonice, škole, osnivaju fondove i proslavljaju nacionalne praznike. Srpska vlada je delegaciji koja je trebalo da podnese ove zahtjeve savjetovala umjerenost i rad na sporazumu sa bečkom vladom. Jedan od vođa srpskog pokreta, dr Emil Garvila, inače urednik novosadske Zastave, nastojao je da podstakne uključivanje muslimana u srpski pokret. U to vrijeme sastavio je Agrarni memorandum. Godine 1894. i muslimani su poslali svoje zahtjeve vlastima. Slični srpskim, ti zahtjevi iz 1896. godine uputili su na zajedničko djelovanje. Između dva pokreta stajali su, međutim, agrarno pitanje, istorijsko nasljeđe, vjerske razlike i spremnost vlasti da radi na produbljivanju podjela. Zemaljska vlada je na memorandume odgovorila progonom srpskih opština u Sarajevu i Mostaru.

Vladin funkcioner je preuzeo crkveno-školsku opštinu u Mostaru, a mitropolit odan režimu pokušao je da se nametne u Sarajevu. Došlo je do nemira u južnim dijelovima Bosanske Krajine. U opštinama u kojima su vlaski imenovale sveštenike protivno volji naroda, bojkotovali su „namet-popove”, pa su učestale sahrane bez sveštenika, dok je bogosluženje, umjesto u crkvama, obavljano po kućama. Srpski predstavnici su ubrzo poslije prvog memoranduma ponijeli lično caru Francu Jozefu drugi memorandum, u kom je bila predstavljena reakcija vlasti na prvi memorandum. Uskoro su podnosioci obaviješteni da je car odlučio da se u vezi sa novim žalbama ne preduzme ništa.

Treći memorandum nastao je poslije „Nacrta ustava crkvene i školske samouprave srpskog pravoslavnog naroda u Bosni i Hercegovini”, nakon što se 1899. godine pojavio muslimanski autonomni pokret. Muslimanski pokret nastao je kao odbrana identiteta muslimana poslije jednog pokatoličavanjam a njegovi zahtjevi bili su slični sprskim. Iako su okupacione vlasti ubrzo poslije okupacije odustale od nametanja hrvatskog identiteta, u Bosni i Hercegovini pojačana je djelatnost katoličke crkve. Početkom okupacije u oblastima je bilo 75 katoličkih crkava, tokom narednih 28 godina, odnosno do 1906. godine, izgrađeno ih je još 153. Ipak, osnovna karakteristika muslimanskog pokreta bila je konzervativan odnos prema agrarnom pitanju. Interesi muslimanske elite i sprskog naroda u pogledu očuvanja feudalizma bili su radikalno suprostavljeni. Srpske vođe odlučile su tada, u sporazumu sa muslimanima, da se u borbi za ostvarenje prava predviđenih u ovom ustavu obrate za pomoć Porti i Vaseljenskoj Patrijaršiji. Porta i, posebno, Vaseljenska Patrijaršija nisu bili iskreni i dobri saveznici u borbi za autonomiju. Ipak, obraćanje Carigradu predstavljalo je pokušaj približavanja srpskog i muslimanskog pokreta. Prvi su priznavali sultana za svog suverena, a drugi su počeli da prihvataju narodno jedinstvo sa srpskim narodom. Spremnost na ovakav kompromis nije bila ni snažna, ni rasprostranjena, ni ukorijenjena među vođama, a posebno u širim slojevima dva naroda. Vaseljenska Patrijaršija, koju je austrougarska vlada potkupila, posredstvom svojih episkopa u Bosni i Hercegovini osudila je sprski pokret za crkveno-školsku autonomiju. Autonomni pokret tada je bio prinuđen da pregovara sa sarajevskim mitropolitom Mandićem, odanom Vaseljenskoj Patrijaršiji i austrougarskim vlastima, koji nije prihvatao uticaj crkveno-školskih odbora i nastojao je da pokret pasivizira i stavi ga pod svoju vlast. Austrougarske vlasti su činile određene ustupke visokom sveštenstvu, pa su tako stvorenu Banjalučko-bihaćka eparhija i Viši duhovni sud. Uprkos tome što su okupacione vlasti smatrale da je srpski pokret do tada bio poražen i suzbijen, već 1902. godine nastao je „četvrti memorandum”. Ovaj dokument sa jedanaest tačaka u svojoj suštini prihvata austrougarske uslove. Pokret je pristao na sporazum iz 1882. godine - da austrijski (katolički) car od tri kandidata bira mitropolita, da mitropolit predsjedava opštim godišnjim skupštinama, a odrekao se zahtjeva za održavanjem crkvenog sabora. Činilo se da je srpski pokret u potpunosti popustio. Ipak, on je opstao i osnovni zahtjev za crkveno-školskom autonomijom je ostao. Sljedeće, 1903. godine završeno je dvodecenijsko razdoblje Kalajeve vlasti. Kalajev projekat stvaranja bosanske nacije smjesta je prekinut. Srpskom narodu su priznati nacionalno ime i jezik, vlada je na rođendan cara Franca Jozefa 1905. godine prihvatila sporazum i u Sarajevu proglasila Uredbu o vjersko-prosvjetnoj samoupravi u Bosni i Hercegovini.

Milorad Ekmečić, srpski istoričar, akademik i član Senata Republike Srpske.

Većina vođa srpskog pokreta za crkveno-školsku autonomiju smatrala je ovu uredbu zadovoljavajućom. Tako je završena jedna faza u borbi srpskog naroda u Bosni i Hercegovini za nacionalna prava. Milorad Ekmečić je zaključio da bez obzira na ciljeve i domete ove devetogodišnje borbe, njen značaj je sadržan u činjenici da je ona bila prvi samostalan srpski pokret u Bosni i Hercegovini koji se nije svodio samo na bunu ili ratovanje, a koji je bodilo građanstvo. U suštini, srpsko građanstvo je ovim pokretom težilo da bude izjednačeno sa Srbima u Južnoj Ugarskoj. Završetkom borbe za crkveno-školsku autonomiju i, još u većoj mjeri krajem Kalajevog režima, povećano je samopouzdanje srpske elite i podstaknut pokret za proširivanjem njenih ciljeva. Proljeća 1903. godine dogovoreno je da se pokrene srpski političi list i odlučeno da se osnuje štamparija kao akcionarsko društvo. Pokret je podstakao centralizovano i plansko osnivanje udruženja sa srpskim imenom u nazivu, podstičući jedinstvo sa muslimanima. Srpska i crnogorska vlada podržavale su srpski pokret u Bosni i Hercegovini. Upravo devedesetih godina 19. vijeka počinje da djeluje posebno odjeljelje u Ministarstvu inostranih dela Kraljevine Srbije posvećeno brizi za Srbe izvan granica zemlje. Iako skromna, ova nastojanja brzo su privukla pažnju Austrougarske. Gligorije Jeftanović je, navodno, početkom 20. vijeka od srpske vlade primio veliku svotu od 92.000 franaka. Muslimanski pokret je takođe povremeno dobijao pomoć iz Srbije i Crne Gore. Međutim, Srbija nije bila ta koja je organizovala i podsticala srpski pokret u Bosni. Bilo je, upravo, suprotno. Početkom 20. vijeka učestali su nagovještaji da će Bosna i Hercegovina biti prisajedinjena Austrougarskoj. Aneksija je duboko ugrožavala interese Srba i muslimana. Nada da će Bosna i Hercegovina dobiti autonomiju i onda, jednog dana, ući u sastav Srbije, time bi bila skoro ugašena. Takođe, poslednje, makar formalne, veze muslimana sa Osmanskim carstvom i kalifatom bile bi prekinute. Zato je tokom 1901. godine bilo nastojanja da dva pokreta sklope sporazum o savezu. Trebalo je definisati zajednički program. Srbi i muslimani su se, uz mnogo rezervi i teškoća, okupili oko odbrane Belrinskog ugovora, na koji su i jedni i drugi imali mnogo primjedbi.

Srpski i muslimanski pokreti[uredi | uredi izvor]

Srpski i muslimanski pokret su 1902. godine potpisali jedan sporazum u Slavonskom Brodu. Sporazum je u 25 tačaka definisao kompromis o zajedničkim ciljevima. Dvije strane, obespravljene, marginalizovane i politički potpuno odvojene od trećeg i malobrojnijeg hrvatskog naroda, koji je politički u velikoj mjeri pristao uz austrougarsku vlast, dogovorile su istorijski kompromis, prema kome je njihov cilj borba za autonomiju Bosne i Hercegovine kao srpskih zemalja u okvirima Osmanskog carstva. Dogovoreno je da pod osmanskim suverenitetom bude uspostavljena autonomna Bosna i Hercegovina. Na čelu provincija bio bi guverner, koji je jednom trebalo da bude pravoslavac, a drugi put musliman. Iz zemlje bi bili protjerani doseljenici i katolički monaški redovi, osim franjevaca, koji su ti bili prije okupacije. Službeni jezik trebalo je da bude srpski, a pismo ćirilica. Agrarno pitanje je ostavljeno po strani, uz formulaciju da će biti rješavano „po volji naroda”. Sporazum su sa srpske strane potpisali Vojislav Šola i Gligorije Jeftanović, a sa muslimanske Alibeg Firdus i Bakirbeg Tuzlić. Iz ovog sporazuma nije uslijedio zajednički pokret. Radilo se o sporazumu dvije elite, u kome nisu učestvovali predstavnici seljaštva ni vjerski velikodostojnici. Sporazum je nastao kao otpor austrougarskim nastojanjima da dalje obespravljuju dva naroda. Muslimanski pokret isuviše je bio posvećen odbrani socijalnih prava i vezama sa Osmanskim carstvom, tako da je zajednički pokret sa Srbima bio moguć samo u slučaju velike potrebe i povoljnih uslova u okruženju. Činilo se da je već 1904. godine i pored svih teškoća, počelo vrijeme za politička prava. Srpski pokret pretendovao je na okupljanje svih srpskih i muslimanskih snaga radi postizanja autonomije. Emil Gavrila je tako napisao „Program rada naroda Bosne i Hercegovine”. Gavrila je napisao program za srpski politički list Srpska riječ, ali i za muslimanski Musavat. U to vrijeme sporazumijevanja jugoslovenskih naroda, ideolozi srpskog pokreta nastojali su da pomire Srbe i muslimane, cijeneći da je agrarno pitanje moguće riješiti sporazumom feudalaca i zavisnih seljaka i tvrdeći da su odnosi begovata i Srba u prošlosti bili bolji nego odnosi osmanskih vlasti prema hrišćanima u drugim krajevima evropske Turske. Isticali su i sličnosti između Srba i Turaka kao hrabrih i ratničkih naroda. „Uredba” iz 1905. godine označila je početak organizovanog političkog života narodnih pokreta u Bosni i Hercegovini. Srpski pokret prihvatio je da autonomiju gradi unutar sistema nametnutog okupacijom i dvije godine kasnije, 1907. godine, organizovao svoju političku partiju. Pitanje da li je cilj srpskog pokreta bilo uključivanje u Hazburšku monarhiju ravnopravno sa Srbima iz njenih drugih krajeva, ili je riječ o borbi za autonomiju i prisajedinjenje Srbiji. Radikalnije krilo otvaralo je agrarno pitanje i time suštinski slabilo srpski pokret koji je već morao da računa na nemogućnost sklapanja sporazuma, kakav je, na primjer, srpska politička elita postigla sa Hrvatima u Hrvatskoj i Dalmaciji.

Spor je postao i generacijski. Početkom dvadesetog vijeka odškolovali su se prvi učenici gimnazija i srednjih škola. U nedostatku univerziteta u Bosni i Hercegovini, dio tih učenika kasnije je otišao na studije u inostranstvo: u Beograd, gdje je 1905. godine, poslije sedam decenija postojanja Velika škola postala univerzitet, ili u Peštu i Beč. U Beču je grupa srpskih studenata iz Bosne i Hercegovine 1901. godine podnijela jednu predstavku o stanju u njihovim zemljama. Među dvadeset potpisnika bili su aktivni političari poslije 1905. godine: Nikola Stojanović u vijeme Prvog svjetskog rata biće član Jugoslovenskog odbora, Milan Srškić postaće predsjednik vlade Kraljevine Jugoslavije, zatim Vasilj Grđiđ, književnik Petar Kočić i drugi. U to vrijeme nastojanja Austrougarske i hrvatskih krugova da izvrše aneksiju Bosne i Hercegovine omladina traži radikalniji pristup. Omladinci su se protivili inertnosti trgovačke elite i njihovim umjerenim težnjama. Ipak, i sami omladinci razlikovali su se po pristupu i obimu težnji. Jedni su težili da uspostavi autonomije i postepenom uključivanju muslimana i Hrvata u sastav Srpstva. Jedan od članova ove grupe, Nikola Stojanović, svojim pisanjem izazvao je nemire i napad svjetine na Srbe u Zagrebu 1902. godine. Druga grupa, u kojoj je važnu ulogu imao intelektualac Risto Radulović, odbacivala je ranije stavove o rješavanju agrarnog pitanja i zalagala se za evoluciju narodnih političkih prava u okviru postojeće austrougarske vlasti. U to vrijeme nastaju i organizacije Srba iz Bosne i Hercegovine u Srbiji. U svemu tome je važna uloga Luke Ćelovića Trebinjca, jednog od najbogatijih Srba tog vremena. Književnik Petar Kočić je čak jedan od prvih koji na sopstvenu inicijativu razmišlja o tome da se austrougarkoj vlasti, u uslovima malih izgleda da dođe do evolutivnih demokratskih promjena, suprotstavi jedna revolucionarna organizacija.

Kada je 1907. godine srpski pokret stvorio jednu političku stranku u Bosni i Hercegovini, postojala su tri srpska intelektualna i politička središta, oličena u novinama Srpska riječ u Sarajevu, Narod u Mostaru i Otadžbina u Banjaluci. Poslije „Sarajevske rezolucije”, donesene 24. maja 1907. godine na srpskoj narodnoj skupštini održanoj na Mitrovdan (tačnije od 10 do 14. novembra) 1907. godine, stvorena je Srpska narodna organizacija. Osnovana sa dozvolom vlasti, ova politička organizacija uglavnom je postigla pomirenje različitih struja u pokretu. Osnovni programski cilj bilo je pravo na samoopredjeljenje. Politički program pokreta zahtijevao je političke slobode i protivio se pripremanoj aneksiji Bosne i Hercegovine, zahtijevajući da se o tome izjasni narod u Bosni i Hercegovini. Kada je 1908. godine poslije Mladoturske revolucije, Osmansko carstvo dobilo ustav, zahtijevano je da ustav bude primjenjen i na Bosnu i Hercegovinu. Srpska politička organizacija nije sarađivala sa hrvatskim prvacima, dok je nastojanje da privuče muslimane ometao okupacioni režim, koji je koristio seljačko nezadovoljstvo i povremene paljevine begovskih čardaka, kao i svaku priliku da u novinskim tekstovima pronađe neki nagovještaj međusobne zavade ili bilo kakve prijetnje Austrougarskoj. Oko pisanja Petra Kočića otvorena je čitava afera, pod nazivom „Miriše barut”, književničko pisanje protiv austrougarske okupacije dovelo je do zabrane njegovog lista Otadžbina, koji je objavljivan u Banjaluci. Na jednom „veleizdajničkom” procesu devetorica Srba osuđena su na višegodišnje kazne zatvora. Uspostavljanje ustavnosti u Osmanskom carstvu i najava održavanja parlamentarnih izbora podstakla je Austrougarsku da prisajedini Bosnu i Hercegovinu i tako spriječi njihovo moguće održavanje na njenoj teritoriji. Aneksija je izvršena, a u sporazumu sa bugarskim proglašenjem formalne nezavisnosti, na carev rođendan oktobra 1908. godine. Predstavljala je kršenje međunarodnog prava i dovela je do jedne od značajnijih kriza u odnosima velikih sila koje su prethodile Prvom svjetskom ratu. Mjesec dana uoči aneksije, dolazak barona Burijana, zajedničkog minista finansija u Beču zaduženog za Bosnu i Hercegovinu, pokazao je da oko 80% stanovnika Bosne i Hercegovine ne želi prisajedinjenje Austrougarskoj. Gligorije Jeftanović i Alibeg Firdus su ministru, na čelu jedne srpsko-muslimanske delegacije, podnijeli zahtjev da status pokrajina ne bude promijenjen i da se u njima uspostavi ustavnost. Austrougarske vlasti su odbile takve prijedloge i spriječile bilo kakve izraze narodne podrške. One su namjeravale da aneksijom spriječe mogući povratak pokrajina u sastav Osmanskog carstva, ali i njihovo prisajedinjenje Srbiji ili uspostavu demokratskih ustanova. Prisajedinjenje je Austrougarskoj šružalo bolje izglede za prodor na jug, ka Solunu. Smjesta je podstaknuto građenje pruge preko nepovoljnog terena ka Kosovskoj Mitrovici, kako bi se time zaobišla Srbija. Namjera vlasti je bila da se poslije aneksije i potpune pobjede austrougarske imperijalne zamisli konačno izgradi jedan ustav ograničenih ovlašćenja i skučenih prava za narode Bosne i Hercegovine. Srpski i muslimanski pokret nisu prihvatali aneksiju, ali su pozivali narod na mir. Austrougarska je nastojala da međunarodnu krizu riješi pritiskom na Kraljevinu Srbiju i Osmansko carstvo. Carigrad su pokušavali da potkupe, dok je Srbiji, koja je kao i Bosna i Hercegovina uzavrela u opštenarodnom nezadovoljstvu, zaprijećeno ratom.

Priznavanje aneksije[uredi | uredi izvor]

Aneksiona kriza trajala je pet mjeseci. Čitava Evropa našla se na ivici sukoba. Ipak, Austrougarska je pokazala odlučnost i na granicu sa Srbijom je poslala veliku vojsku. Rusija, koja je tradicionalno bila saveznik nezavisih balkanskih država, uprkos kršenju međunarodnog ugovora i ranijih sporazuma koji su garantovali ravnotežu snaga na Balkanu, nije smjela da se umiješa, budući da se još uvijek nije oporavila od poraza u ratu sa Japanom iz 1904. godine i dugotrajne revolucije iz 1905. godine. Osmansko carstvo rano je pokazalo spremnost da se sporazumije sa Austrougarskom i 26. februara 1909. godine Carigrad je priznao aneksiju u zamjenu za novčanu nadoknadu. Tako su muslimani izašli iz pokreta koji je težio da ograniči ili ukloni austrougarsku vladavinu. Nekoliko mjeseci kasnije car je odobrio „Statut vakufske i mearifske autonomije”. Srpski pokret od tog vremena više nije bio u prilici da se poziva na međunarodno pravo i suverenitet Osmanskog carstva. Od tog vremena, u nemogućnosti da se otvoreno bore za ujedinjenje sa Srbijom, predstavnici srpskog pokreta, oličavajući najbrojniji narod u Bosni i Hercegovini, traže samostalnost Bosne i Hercegovine.

U nemogućnosti da se oslone na Srbiju, u srpskom pokretu ponovo preovlađuju konzervativci koji su još za vrijeme trajanja aneksione krize izjavljivali odanost habzburškoj dinastiji, oni sada traže ustavnost, nadajući se da će demokratskim putem postepeno izboriti izvjesnu autonomiju za pokrajine. Kraljevina Srbija je uspjela da se odupre austrougarskim pritiscima sve do marta 1909. godine. Srpska vlada je, uviđajući da će ostavljena i sama morati da prizna aneksiju, pokušavala da dobije određene kompenzacije. Predsjednik srpske vlade Milovan Milovanović, naslućujući da je istinski cilj Austrougarske izolacija i potom zauzeće Srbije, nastojao je da uz pomoć velikih sila za Srbiju dobije dio oblasti stare Raške i Hercegovine, kao put ka Jadranskom moru. Srbija je u to vrijeme bila jedina balkanska država i pored Švajcarske jedina evropska zemlja bez sopstvenog teritorijalnog izlaza na otvoreno more. Ona se upravo zbog težnje da u to vrijeme velikih carinskih barijera domogne mogućnosti slobodnog izvoza, kada je sa Bugarskom uspostavila carinski savez, našla pod ekonomskim sankcijama Austrougarske. Zato je pitanje izlaska na more i jadranske željeznice bilo ključno za opstanak srpske države. Ipak, Srbija nije uspjela u svojim namjerama, konačno je i sama morala da prizna aneksiju.

Poslije uspješno izvršenog prisajedinjavanja Austrougarskoj, vlasti u Beču i Budimpešti ponudile su ustav narodima Bosne i Hercegovine. Do 1910. godine donesen je Zemaljski „štatut”, a uz njega i prateći zakoni. Ustavom je Bosna i Hercegovina definisana kao zemlja u potpunosti zavisna od Austrougarske. Uprkos tome što je uspostavljen sabor, vlast je i dalje vršilo zajedničko ministarstvo finansija Austrougarske u Beču. Stanovnici Bosne i Hercegovine dobili su posebno „zemaljsko” državljanstvo. Ranijim zakonima stanovnicima Bosne i Hercegovine zajemčena su neka od u to vrijeme u zapadnoj i srednjoj Evropi već dostignutih prava slobode i nepovredivosti imovine. Godine 1907. čak pedeset godina poslije Srbije, formalno je ozakonjena i slodoba štampe. Ustav iz 1910. godine definisao je, međutim, sasvim ograničena politička prava. Svi muškarci koji su navršili dvadeset i četiri godine dobili su pravo da uz određene uslove glasaju za poslanike u saboru. Sabor je imao mala ovlašćenja. Nije čak birao ni svoje predsjedništvo, koje je imenovao car. U svakom mandatu car je birao predsjednika, prvo iz reda muslimana, zatim pravoslavaca i naposlijetku katolika, i zatim ponovo istim redoslijedom. Sabor nije donosio budžet, birao vladu niti imao uticaja na državnu upravu. Ipak, poslanici su imali pravo da slobodno govore u saboru, mada im je imunitet bio u izvjesnoj mjeri ograničen. Izborni sistem bio je takav da je klasno i vjerski odredio sastav sabora. Sabor su činila 92 poslanika. Dvadeset poslanika bili su „virilni” - dakle ulazili su u sastav sabora zahvaljujući dužnosti koju su obavljali - kao na primjer vjerski velikodostojnici. Ostala sedamdeset dvojica poslanika su birana. Nisu ih birali svi birači ravnopravno, već su postojala tri izborna reda - kurije. Prvi red činili su zemljoposjednici - koji su većinom bili muslimani - činovnici, učitelji, visoko obrazovani građani. Ovi birači glasali su za 18 poslanika u saboru. Drugi red činili su stanovnici gradova sa biračkim pravom - oni su birali 20 poslanika. Zatim, birači na selu, koji su činili oko 90% stanovništva, imali su pravo da u sabor pošalju svega 34 poslanika. Milorad Ekmečić je primjetio da je glas jednog feudalca ili profesora na izborima vrijedio kao sto pedeset glasova birača seljaka. Sastav izbornih poslanika unaprijed je bio određen po vjeroispovijesti: tako su pravoslavci dobili pravo da izaberu 31 (43,05%), muslimani 24 (33,33%) i katolici 16 (22,22%) poslanika, dok su Jevreji dobili pravo na jednog (1,38%)poslanika.

Tako je uspostavljen formalni, ograničeni parlamentarizam u kome socijalna ili etnička većina u Bosni i Hercegovini nikako nije mogla da bude postignuta u parlamentu. Ipak, 1910. godine je po prvi put u mirnim godinama ustanovljen nekakav parlament u Bosni i Hercegovini. Muslimanima, na koje je, pored katolika, ovim promjenama austrougarski režim želio da proširi temelje podrške, omogućena je primjena šerijatskog prava u porodičnim pitanjima, kao i nasljednost mulkovog vlasništva. Narodima Bosne i Hercegovine garantovano je „čuvanje narodne osobine i jezika”. U zvaničnu upotrebu Zakonom o jeziku iz 1913. godine, svuda osim na željeznici, uveden je „srpsko-hrvatski jezik” sa dva ravnopravna pisma. Austrougarske vlasti su modernizovale Bosnu i Hercegovinu. Ipak, to nije bila „civilizatorska misija”, već je cilj kolonijalne uprave bio da obezbijedi što uspješniju eksploataciju zemlje i predstavi moć i snagu Dvojne monarhije. Pored željeznice, u Sarajevu je počeo da radi prvi tramvaj na Balkanu. Podignute su brojne zgrade i organizovana je moderna gradska uprava. Kalajev režim podsticao je industriju - fabriku ćilima u Sarajevu. Postavio je temelje turizma - prvo na Ilidži pored Sarajeva. Otvorena je Državna štamparija, koja je ubrzo postala vodeća na Balkanu, osnovan je Zemaljski muzej u Sarajevu, itd.

U Bosanskom saboru srpski predstavnici su bili u velikoj mjeri politički izolovani. Agrarno pitanje zatvoreno je pošto ga je lično car ograničio na otkupljivanje zavisnih seljaka. Srpski poslanici su to prihvatili kako bi održali mogućnost saradnje sa poslanicima muslimanima. Oko starog autonomističkog vođstva - Gligorija Jeftanovića i Vojislava Šole - okupljali su se poslanici spremni na pogodbu sa austrougarskim vlastima, uvjereni da je najvažniji cilj uključivanje Srba u Austrougarsku monarhiju sa istim pravima koja imaju Srbi u drugim krunovinama. Poslanici oko Milana Srškića željeli su da Bosna i Hercegovina dobije demokratske ustanove po uzoru na Kraljevinu Srbiju, i kasnije sve veću samostalnost. Svaki pokušaj ove grupe da postigne sporazum sa austrougarskim vlastima završio bi sa neuspjehom. Samostalno je djelovao književnik Petar Kočić, koji je u saboru zastupao interese seljaštva. Bosnu i Hercegovinu su i dalje vodili iz Beča i Budimpešte. Pored zajednilkog ministra finansija u Beču, iz Sarajeva je cjelokupnom izvršnom vlašću upravljao zemaljski poglavar. Poslije 1912. godine izvrpnom vlašću rukovodili su oficiri. I dok su se poslanici neovlašćenog sabora uglavnom beskrajno međusobno sporili, jedna nova mlada generacija stupila je na političku scenu prihvatajući radikalni revolucionarni duh iz srednje Evrope i Rusije. Upravo u vrijeme otvaranja Sabora, na zemaljskog poglavara generala Varešanina Bogdan Žerajić je izvršio neuspješan atentat. Bio je to veliki početak „Mlade Bosne”. Podijeljeni srpski poslanici ni u drugačijim prilikama ne bi bili u mogućnosti da spriječe austrougarski režim da među njima bila političare koji su mu bili po volji.

Tako su Srbi predsjednici sabora bili Vojislav Šola i Danilo Dimović, koji je vjerovao da je za Srbe najkorisnije da se zalažu za uspostavu trijalizma u Austrougarskoj monarhiji. Podijeljeni srpski pokret nije uspio da se ponovo objedini sve do izbijanja Prvog svjetskog rata.

Prilike su postale teže poslije pobjede Balkanskog saveza nad Osmanskim carstvom u ratu 1912. i 1913. godine. Posebno se u gradovima među Srbima osjetio pokret oduševljenja zbog promjene prilika i odnosa snaga na Balkanu. Samo je za srpski Crkveni krst za kratko vrijeme u prilozima sakupljeno čak 800.000 kruna. Austrougarska se tokom 1912. i 1913. godine spremala za rat protiv Srbije. Stav njemačkog cara, da ne treba ratovati protiv pobjedničkih balkanskih saveznika, spriječio je Beč da napadne i osvoji Srbiju, čije su armije ratovale u Makedoniji. Samo general Konrad fon Hecendorf zatražio je tokom Balkanskih ratova, čak dvadeset i pet puta, od cara da pokrene rat protiv Srbije. Još 1912. godine ukinute su više od dva vijeka stare povlastice srpskog naroda u južnoj Ugarskoj (Vojvodini). U proljeće 1913. godine, kada su srpske i crnogorske trupe opsijedale Skadar, posljednje osmansko uporište u Evropi izvan Carigrada, austrougarske vlasti su u Bosni i Hercegovini proglasile vanredne mjere, kojima su ukinuta sva srpska udruženja. Uslijedili su progoni srpskih prvaka. U takvim prilikama Bosna i Hercegovina dočekale su velike manevre u istočnoj Bosni, očigledno upravljene protiv Srbije. Krajem juna 1914. godine, u završnim fazama manevara, pokrajine i Sarajevo trebalo je da posjeti austrougarski prestolonasljednik nadvojvoda Franc Ferdinand.

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Literatura[uredi | uredi izvor]

Antić, Čedomir; Kecmanović, Nenad (2015). Istorija Republike Srpske (1 izd.). Beograd: SAS Intelligence, Srpska književna zadruga.
Bataković, Dušan T. (1996). The Serbs of Bosnia & Herzegovina: History and Politics. Paris: Dialogue.
Vasin, Goran (2010). „Nacionalno-politička borba Srba u Ugarskoj 1848-1884”. Istraživanja: Filozofski fakultet u Novom Sadu. 21: 311—336.
Vasin, Goran (2013). „O srpskim crkveno-narodnim saborima u Habzburškoj monarhiji 1861-1890” (PDF). Godišnjak Istorijskog arhiva grada Novog Sada. 7: 32—45. Arhivirano iz originala (PDF) 20. 10. 2016. g. Pristupljeno 02. 01. 2019.
Vasin, Goran (2014). Patrijarh Georgije Branković i njegovo doba 1890-1907. Novi Sad: Malo istorijsko društvo.
Vasin, Goran (2015). Sabori raskola: Srpski crkveno-narodni sabori u Habzburškoj monarhiji 1861-1914. Beograd: Službeni glasnik.
Kraljačić, Tomislav (1984). „Funkcija državnih škola u nacionalnoj politici Kalajevog režima”. Istorijski časopis. 31: 139—165.
Kraljačić, Tomislav (1987). Kalajev režim u Bosni i Hercegovini (1882—1903). Sarajevo: Veselin Masleša.
Terzić, Slavenko (1992). „Benjamin Kalaj i srpsko pitanje”. Catena mundi. 1. Beograd: Matica Srba i iseljenika Srbije. str. 351—357.
Džaja, Srećko M. (1994). Bosnien-Herzegowina in der österreichisch-ungarischen Epoche (1878-1918): Die Intelligentsia zwischen Tradition und Ideologie. München: R. Oldenbourg Verlag.
Džaja, Srećko M. (2002). Bosna i Hercegovina u austrougarskom razdoblju (1878-1918): Inteligencija između tradicije i ideologije. Mostar: ZIRAL.