Rašani (Srbi)

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
(preusmereno sa Раци)
Mapa iz 1661. godine na kojoj je naziv Rascia (srp. Rascija) lociran na području Banata i Srema
Približna teritorija za koju je, prema raznim izvorima, korišćen etnografski naziv Rascija (Rascia, Raška, Racszag, Ráczország, Ratzenland, Rezenland) od 16. do 18. veka

Pojam Rašani, odnosno Rascijani (Račani, Raci, Raši; lat. Rasciani, arhaični egzonim) su termini koji se tokom poznog srednjovekovnog i ranog novovekovnog perioda upotrebljavao za označavanje Srba, prvenstveno u izvorima zapadnog porekla. Pojam je najčešće upotrebljavan u tadašnjoj Kraljevini Ugarskoj, odnosno u Habzburškoj monarhiji.[1]

Termin je prvobitno izveden iz naziva središnje srpske istorijske oblasti Raške (lat. Rascia), a tokom srednjovekovnog perioda termini kao što su Rascia ili Rassia često su u zapadnim izvorima upotrebljavani i kao sinonimi za srpsku državu i srpske zemlje u celini.[2]

Počevši od 16. veka, zbog sve veće koncentracije Srba u južnim oblastima Panonske nizije, te oblasti su takođe počele da budu nazivane Raška, odnosno Rascija (lat. Rascia, arhaični egzonim), tako da se taj pojam sreće na širem prostoru od Banata na istoku, preko Srema i Bačke, do južne Baranje i središnje Slavonije na zapadu. Sve te oblasti su danas u sastavu savremenih država: Srbije, Rumunije, Mađarske i Hrvatske.

U najširem smislu, pojam je obuhvatao ne samo pravoslavne Srbe, već i Srbe katolike, kao i neke posebne grupe, odnosno Bunjevce i Šokce („katolički Raci“).[3]

Etimologija[uredi | uredi izvor]

Etničko područje Južnih Slovena u Panonskoj niziji između 16. i 18. veka (prema Jovanu Cvijiću i dr Dušanu J. Popoviću)

Demonim na latinskom: Rasciani, Natio Rasciana; mađarskom: Rác, množina: Rácok; njemačkom: Ratzen, Raize, množina: Raizen. Naziv su provitno koristili Njemci i Mađari, a izveden iz pars pro toto Raška, srednjovjekovne srpske oblasti. Teritoriju koju su prvobitno naseljavali Srbi u Habzburškoj monarhiji se na latinskom nazivala: Rascia; na mađarskom: Ráczság,[4] Ráczország,[5] rácz tartomány[5] i na njemačkom: Ratzenland, Rezenland.

Istorija upotrebe naziva[uredi | uredi izvor]

„Mala Raška” preusmerava ovde. Za druge upotrebe pogledajte stranicu Mala Raška (višeznačna odrednica).

Budući da su Srbi, od 15. veka, pa nadalje, činili znatan deo stanovništva na teritoriji današnje Vojvodine, mnogi istorijski izvori i mape, nastali u ovom istorijskom periodu (15–18. vek), pominju teritoriju današnje Vojvodine pod imenima Rascija i Mala Raška. Naziv Rascija (lat. Rascia) se takođe javlja i na području Slavonije.

U svojoj „Istoriji Srba“, Konstantin Jireček piše: „Iz Srbije je, već pred kraj 14. veka, jaka struja iseljenika otišla na sever. osobito u Srem i Aradsku županiju. Ovaj pokret pojačan je bio poglavito tim, što su despoti imali ogromne posede u Ugarskoj. Pored bosanskih jeretika i pristalica husita stanovali su već 1437. u Sremu i Slavoniji, između Save i Drave, mnogobrojni Rascijani.“

Po jednoj beleški iz 1543. godine, Temišvar i Arad nalazili su se usred Rascije (in medio Rascionarum), a tada je, po istom zapisu, u celom Banatu vladao srpski jezik. Banat je tada nazivan Mala Raška. U to vreme je na prostoru Banata postojalo sedamnaest srpskih manastira.

Jedan mletački dokument iz Kotora od 10. februara 1690. godine spominje Rašane u Beogradu.[6]

Krajem 17. veka, 1691. godine, Raci i Nemci su oslobodili Brod od Turaka (Brod je i pre Turaka, jedno vreme bio sedište raškog despota Ivaniša Berislavića). Sačuvano je pismo Vojvode Karla de Kroja iz 1691. godine o osvajanju Broda od Turaka. Iz pisma se vidi da su Rašani i Nemci, na čelu s njim, oslobodili Brod od Turaka. On u pismu spominje „racke hajduke“ kojima je poverio da odvežu nekoliko turskih lađi na Savi, navodi u svom taboru „rackog kapetana“ Perčinliju s 300 Raca i hajduka. Čim je nastala veče, počnu Raci i hajduci prelaziti na drugu obalu, čamcem se prevezlo „80 rackih hajduka“, koji su se smestili iza tamoših „rackih koliba“. Na kraju pisma piše da je iste noći dao tursku tvrđavu zaposesti s Racima i sa 100 nemačkih vojnika. [7]

Vasilije Đerić je u knjizi O srpskom imenu po zapadnijem krajevima našega naroda naveo podatak da Mart. Sent-Ivanji 1691. (Miscellaneorum Decad. Secund. P. I. p. 148-150) kaže: Slavonija ima sa sjevera Ugarsku i rijeku Dravu, koja je između njih, sa zapada Štajersku, s juga Hrvatsku, od koje je dijeli rijeka Sava, s Istoka Rašku (Racku, Srpsku). U dužini ima 20 milja, u širinu 10 između rave i Save. Dijeli se na tri županije: križevačku, zagrebačku i varaždinsku. Raška (Srpska), koja je kao i Hrvatska odvojena od Slavonije, ima sa zapada Slavoniju, sa sjevera Ugarsku i rijeku Dravu, s istoka utok Save u Dunav, poveliki dio Ugarske, s juga Bosnu i Srbiju, od kojih je rastavlja rijeka Sava. Ona ima u dužini 20 njemačkijeh milja, i niz tok rijeke Save 25, u širinu 12 između Save i Drave. Ima isto tako tri županije, požešku, valpovačku i srijemsku.[8]

Rudolf Horvat u knjizi o Sremu navodi podatke, na osnovu starih dokumenata, da su žitelji Pačetina (1696), pored ostaloga, morali i u vreme kosidbe voziti seno u Vukovar, za Race koji onde borave. Tada su svi muškarci toga sela stupili u carsku vojsku kao hajduci. Zato nisu dozvolili izaslaniku kraljevske Komore da njihova imena upiše u imenik kmetova, jer se oni već nalaze u popisu rackih kapetana, poput svih susednih hajduka, koji stanuju u drugim mestima uz Dunav.[9]

U pismu od 8. oktobra 1702. godine, ugledni ljudi iz Broda, svedoče o uzornom crkvenom delovanju franjevaca iz Broda. Razlog pisanja pisma je bio pokušaj Zagrebačke biskupije da se taj kraj stavi pod hrvatski uticaj, i da crkveno pripadne Zagrebu, a ne Đakovačkoj biskupiji.[10] Na početku toga pisma oni pišu: Mi dolje potpisani rimokatolici narodnosti slavenskoilirske grada Broda... Od njihove župničke skrbi... niti kanimo niti hoćemo, da nas se kida, bilo kakvim nasiljem, podstrekom ili odvođenjem... Nakon imena i prezimena 21 potpisnika (od kojih su neka od prezimena: Dabić, Bogdanović, Lazić, Ninković, Naranđić...), sledi tekst u kojem se opet navode nazivi naroda: ...ovom slavonskom i raškom narodu...[11]

Početkom 18. veka, u takozvanoj „Rakocijevoj buni“, Bačku označuju Srbijom i srpskom zemljom i jedna i druga strana. Tako glavni zapovednik vojnih odreda koji su se borili protiv Srba u Bačkoj, Darvaš, piše 19. jula 1704: „Sva velika mesta Rascije i s ove i s one strane Dunava i Tise popalili smo.“

U prvoj polovini 18. veka posavski su graničari nazivani narodnom vojskom, a ponekad narodna ili racka milicija (Nazionalmiliz, Razis-che Miliz).[12]

Johan Hristof fon Bartenštajn je 1761. objavio knjigu O rasejanom ilirsko-rascijanskom narodu.[13]

Krajem 18. veka, pored ilirskog i slavonskog imena za katolike, za pravoslavne se tada više veže raško ime, pa su na dan 7.12.1799, franjevci iz Našica spomenuli u svom letopisu neke nesreće koje su se pojavile u raškoj (Rassicensi) zajednici u Šarengradu.[14]

Kada su predstavnici vojvođanskih Srba 1848. godine odneli svoje zahteve Lajošu Košutu, upozorili su ga da njih vređa kada ih zove Raci, jer oni imaju svoje narodno i istorijsko ime – Srbi.

Austrijski putopisac Aleksandar Hekš, opisujući Podunavlje 1881. godine, piše o krajevima koje Srbi naseljavaju: „Na Dunavu i Tisi uzvodno stanuju do duboko u Ugarsku, do Francovog kanala (u Bačkoj), do ušća Moriša, do Segedina (u nekadašnjem Tamiškom Banatu). Male kolonije Srba, koje obavljaju trgovinu, bakaluk, niže gradske zanate, postoje gotovo u svim ugarskim gradovima, gde ih zovu Raci ili Rašani (po pokrajini Raškoj u Staroj Srbiji).“

Od naziva Raci je takođe izvedeno i prvo ime Novog Sada: Racka varoš (njem. Ratzen Stadt), odnosno – „Srpski grad“.

Antun Radić je u novinama „Dom“ 1904. godine zapisao: „... Ali da ste vi još pred 20 godina došli tamo dalje u Hrvatsku, na pr. u Vinkovce, pa da ste rekli da ste Hrvat i da su oni ljudi tamo Hrvati, vi biste srećni bili, kad bi vam se sav svijet smijao, jer biste lako dobili i batina... i to su bili Raci i Šokci, a Hrvatima kakovima ni traga...“ [15]

Neki katolički intelektualci su odvajali Rašku od Srbije i Rašane od Srba[uredi | uredi izvor]

Iako su u poveljama Nemanjića srpsko i raško ime sinonimi a pop Dukljanin piše da reka Drina deli Srbiju na Bosnu i Rašku [16], neki katolici našeg jezika su u svojim delima odvajali Rašku od Srbije i Rašane od Srba. Tako Mavro Orbin na naslovnici knjige "Karaljevstvo Slovena" piše: "...DALMATIA, CROATIA, BOSNA, SERVIA, RASSIA, BVLGARIA", Andrija Kačić Miošić u knjizi "Razgovori ugodni naroda slovinskoga" za kraljeve Duklje piše da su vladali u "srbskoj zemlji" (Na 1077. Kraljevaše u srbskoj zemlji kralj Mihajlo. Na 1100. Kraljeva je u srbskoj zemlji i u Dalmaciji kralj Bodin.) [17] dok su mu Nemanjići kraljevi slovinski od kojih je Stefan Prvovenčani kralj od Rašije i Dalmacije. Martin Segon biskup Ulcinja iz 15. veka, poreklom Srbin iz Novog Brda opisuje Rašane, Vlahe i Srbe:

Rašani, naime, prvi stanovnici ove pokrajine, divlji i ratoborni, naseljavaju onaj dio koji leži prema rijekama Drini, Savi i Istru (Dunav). Vlasi su planinci, divlji rod ljudi — oni su bogati samo stadima stoke, a drugi dio, koji je okrenut Dardancima, Makedoncima i Tribalima, Srbi, ljudi blaženog načina života i pitomijeg i lijepog izgleda, zato što se prostiru više ka jugu i zbog mnogih putujućih trgovaca.

[18]

Mape[uredi | uredi izvor]

  • Naziv -{Rasciani- na području Banata
    Naziv -{Rasciani- na području Banata
  • Mapa iz 1590. godine, na kojoj je ubeležen naziv Rascia, na području Banata
    Mapa iz 1590. godine, na kojoj je ubeležen naziv Rascia, na području Banata
  • Mapa iz 1645. godine, na kojoj je ubeležen naziv Rascia, na području Banata
    Mapa iz 1645. godine, na kojoj je ubeležen naziv Rascia, na području Banata
  • Karta Banata iz prve polovine 17. veka, na kojoj je ubeležen naziv Rascia
    Karta Banata iz prve polovine 17. veka, na kojoj je ubeležen naziv Rascia
  • Karta iz 1609. godine, na kojoj je ubeležen naziv Rascia na području Slavonije
    Karta iz 1609. godine, na kojoj je ubeležen naziv Rascia na području Slavonije
  • Karta iz 1630. godine, na kojoj je ubeležen naziv Rascia na području Slavonije
    Karta iz 1630. godine, na kojoj je ubeležen naziv Rascia na području Slavonije
  • Karta iz 1643–1650. godine, na kojoj je ubeležen naziv Rascia na području Slavonije
    Karta iz 1643–1650. godine, na kojoj je ubeležen naziv Rascia na području Slavonije
  • Karta Novog Sada iz 1745. godine, na kojoj je Novi Sad ubeležen pod imenom Ratzen Stadt
    Karta Novog Sada iz 1745. godine, na kojoj je Novi Sad ubeležen pod imenom Ratzen Stadt
  • Karta sa početka 18. veka, na kojoj se vidi Novi Sad (Ratzen Stadt) sa okolnim selima
    Karta sa početka 18. veka, na kojoj se vidi Novi Sad (Ratzen Stadt) sa okolnim selima
  • Karta Slavonije iz 1735. godine, na kojoj se vidi naziv Ratzians
    Karta Slavonije iz 1735. godine, na kojoj se vidi naziv Ratzians

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Ćirković 1970, str. 79-82.
  2. ^ Kalić 2004, str. 183-189.
  3. ^ Glasnik Srpskog istorijsko-kulturnog društva "Njegoš". Njegoš. 1985. „U drugoj su bile sve moguće nacije, među njima i „katolički Raci“, tj. Bunjevci i Šokci.” 
  4. ^ Rascia, Časopis o Srbima u Vojvodini, Godina I, Broj 1, Vršac, Maj 1996.
  5. ^ a b Letopis Matice srpske. 205-210. U Srpskoj narodnoj zadružnoj štampariji. 1901. str. 20. „... i da je Iza- bela tu u oblasti, Koja ce zvala Cpoiija (Ráczország, rácz tartomány), za poglavara postavila 1542 PetroviKa: Iz AuaÄHJeea dela vidimo, da je PetroviK upravl>ao banat- skim i sremskim Srbima, da je bio velik ...” 
  6. ^ Il Montenegro da Relazioni dei Proveditori Veneti 1687 - 1735, 10.2.1690. Rim. 1896. str. 57. 
  7. ^ Cvekan 1984, str. 29.
  8. ^ Đerić, Vasilije (1914). O srpskom imenu po zapadnijem krajevima našega naroda. Biograd. str. 114. 
  9. ^ Horvat, Rudolf. Srijem - naselja i stanovništvo. Slavonski Brod: Hrvatski institut za povijest - Podružnica za povijest Slavonije, Srijema i Baranje. str. 173, 174. ISBN 953-6659-04-2. 
  10. ^ Skenderović 2012, str. 250.
  11. ^ Skenderović 2012, str. 271.
  12. ^ Skenderović 2012, str. 165.
  13. ^ Gavrilović, Vladan (2017). Franc Vaniček i vojnokrajiška historiografija, Srpska istoriografija o Potiskoj vojnoj granici. Slavonski Brod: Hrvatski institut za povijest. str. 174. 
  14. ^ Našički franjevci 2012, str. 66, 67.
  15. ^ Radić, Antun (1904). Dom od 10. novembra, dvobroj 19-20, Dom i rod, Tko je stvorio Hrvate. Zagreb. str. 306. 
  16. ^ LJETOPIS SVEŠTENIKA DUKLJANSKOG, KRALJEVSTVO SLOVENA, IX poglavlje. pristupljeno 24.12.2016.  Proverite vrednost paramet(a)ra za datum: |date= (pomoć)
  17. ^ Kačić Miošić, Andrija (pristupljeno 24.12.2016). Razgovor ugodni naroda slovinskoga.  Proverite vrednost paramet(a)ra za datum: |date= (pomoć)
  18. ^ Segon, Martin. Književnost Crne Gore od 12. do 19. vijeka — pisci srednjovjekovnog latiniteta, knjiga 1., str.245. Cetinje: Obod. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Рашани_(Срби)&oldid=27548191”