Dejanovići

Za druge upotrebe pogledajte stranicu Dragaši.

Dejanovići
Država	Srpsko carstvo, Država Dejanovića
Posjedi	Država Dejanovića
Vladarska titula	sevastokrator, despot
Osnivač	Dejan
Nacionalnost	srpska
Vjera	pravoslavna

Dejanovići ili Dragaši su bili srpska srednjovekovna velikaška porodica, koja je tokom druge polovine 14. veka, u vreme raspada Srpskog carstva, ovladala prostranom oblašću na istoku srpske države (jugoistočni delovi današnje Srbije, jugozapadni delovi današnje Bugarske i istočni delovi današnje Severne Makedonije).

Srpsko carstvo oko 1360. godine, u vreme cara Uroša, sa teritorijama oblasnih gospodara

Njen rodonačelnik je bio sevastokrator, odnosno despot Dejan koji je bio oženjen sestrom cara Dušana (kralj 1331 — 1345, car 1346 — 1355) Teodorom (u monaštvu Evdokija) i koji je upravljao župama Žegligovo i Preševo. Tokom vladavine cara Uroša (1355—1371) od koga je dobio titulu despota i posle smrti Jovana Olivera proširio je svoje prostore na oblasti oko Velbužda i Radomira. Posle njegove smrti ga nasleđuju sinovi despot Jovan Dragaš i gospodin Konstantin Dragaš koji su zajednički upravljali njihovim posedom koji su proširili tako da je obuhvatao široku oblast od Vranja i Preševa do Radomira i na jug do Štipa, Radovišta i Strumice. Posle Maričke bitke 1371. godine su postali vazali Osmanskog carstva, a posle Jovanove smrti 1377. ili 1378. godine Konstantin nastavlja da upravlja svojim oblastima u sklopu Osmanskog carstva. On je svoju ćerku Jelenu iz prvog braka udao za vizantijskog cara Manojla II Paleologa (1391 — 1425) i u tom braku se se rodili poslednji vizantijski carevi (Jovan VIII (1425—1448) i Konstantin XI (1449 — 1453)) i morejski despoti. Poslednji vizantijski car Konstantin XI, koji je junački poginuo prilikom pokušaja odbrane Carigrada od Osmanlija 1453. godine, je bio poznat pod prezimenom svoje majke Dragaš koje je nosio. Posle Konstantinove smrti u bici na Rovinama 1395. godine u kojoj je poginuo i njegov sused Marko Mrnjavčević (1371—1395), njegovim oblastima nastavlja da upravlja njegov sin Jakub koji je primio islam.

Konstantin Dragaš je opevan u srpskoj narodnoj epskoj poeziji kao drug Marka Kraljevića pod imenom beg Kostadin. Pored toga, njegovo ime se očuvalo u današnjem nazivu Velbužda kojim je upravljao, a koji se danas zove Ćustendil što je izvedeno od turskog naziva Kjustendil, što znači „Konstantinova Banja“.

Istorija

Država Dejanovića i ostale srpske oblasne države tokom 1370-tih i 1380-tih godina

Poreklo Dejana nije utvrđeno. Jireček je ukazivao na vojvodu Dejana Manjka koji je 1333. godine učestvovao u pregovorima sa Dubrovnikom. Dejan je bio carev srodnik, oženjen Dušanovom polusestrom Teodorom, rođenom sestrom Simeona. Dušan ga naziva bratom carstva mi. Kao carevom srodniku pripala mu je visoka titula sevastokratora. Papa Inoćentije preporučuje Dejanu svoje poslanike koji su 1355. godine došli na srpski dvor da vode pregovore o sklapanju crkvene unije i o organizovanju krstaškog rata protiv Turaka. Dejan je napredovao u hijerarhijskoj strukturi. Nosio je titulu despota, a njegova žena titulu carice. Kao sevastokrator se Dejan pominje nekoliko meseci pre Dušanove smrti. Despotsku titulu verovatno je dobio od Uroša. Nakon 1355. godine nema nijedne hronološke odrednice o delovanju ovog velikaša.

Baština Dejana obuhvatala je Žegligovo i Preševo (između Pčinje, Južne Morave i Skopske Crne gore). Bila je to neuobičajeno velika teritorija za jednu baštinu. Dejan je sazidao manastir Arhiljevicu. Država mu se prostirala do bugarske granice i do Melnika. Upravljao je i gornjim i srednjim tokom Strume. Dakle, koristio se opadanjem centralne vlasti da proširi svoju teritoriju, mada ne toliko koliko i Vojislav Vojinović i Vukašin. Tek su njegovi sinovi napravili veliku državu. Umro je ili se zamonašio oko 1360. godine. Njegovi sinovi, Konstantin i Jovan, jedno vreme su potisnuti od Vlatka Paskačića koji zauzima Preševo. Time je Dejanova oblast sužena na Žegligovo i Gornje Postrumlje.

Braća Dragaši su obnovili državu svoga oca i čak je proširili (makar dvostruko) nakon Maričke bitke. Njihova država širila se na sve strane, a posebno prema jugu. Štim i Strumica, centri njihove države, nalazili su se izvan Dejanove države. Potčinili su oblast maloletnog kesara Uglješe, sina Vlatka Paskačića. Pripojili su i Slavište i Inogošte. Sredinom avgusta 1381. godine Konstantin i njegova majka Teodora daruju Hilandaru manastir Lesnovo sa posedima u Zletovu, Ovčepolju i Štipu. Dejan se sa despotskom titulom prvi put pominje 1373. godine. Dobio ju je od cara Uroša. Konstantin se pominje u izvorima tek 1376. godine bez vizantijske titule. Dragaši su bili najbliži preživeli srodnici Nemanjića, uz Simeona. Jovan Dragaš je bio Urošev brat od tetke. Godine 1376. pred sudom Konstantina Dragaša vodila se parnica između predstavnika Hilandara i manastira Svetog Pantelejmona oko međa u oblasti Strumice. Stariji Dragaš po poslednji put se spominje 1378. godine. Teodora sa sinovima ravnopravno istupa kao vladarka noseći titulu carice. Hilandar je dobio i zadužbinu despota Dejana, Arhiljevicu. Kuća Dragaša smatrala se naslednikom Nemanjića te se na kraju orodila sa Paleolozima. Ćerka Konstantina udala se za solunskog despota Manojla, budućeg cara (1392). Poslednja dva vizantijska cara unuci su gospodina Konstantina. Konstantin se smatrao vladarem Srbije. Vladao je sa širokom samoupravom sve do pogibije 1395. godine. Objavljivao je povelje, kovao je svoj novac i sl. Samouprava Konstantina sužena je nakon Kosovske bitke. Nakon 1389. godine izdao je samo jednu povelju. Međutim, Turci nisu pokorili njegovu zemlju sve do bitke na Rovinama 1395. godine. Država Dragaša postala je osnova nove turske provincije. Centar sandžaka bio je u Ćustendilu (Velbuždu).

Sporovi oko zemljišta

U oblasti Konstantina Dragaša vođeno je nekoliko sporova oko zemljišta i međa 1375. i 1376. godine. Sporovi su vođeni između Hilandara i ruskog manastira Svetog Pantelejmona ili Rusika manastira Hilandara i vlastelina Vojina Radišića manastira Hilandara i Bogoslavava, gospodara sela Nežičino. Četvrti sastavni deo isprave odnosi se na utvrđivanje međa sela Prosenikova.

Prvi u nizu sporova je između Hilandara i Rusika (man. sv. Pantelejmona). Hilandar je imao posede u okolini Strumice koje mu je darovao kesar Hrelja. Između ostalog, Hrelja je Hilandaru poklonio i teritorije kojima su upravljali vizantijski pronijari Tutko Asan i Laskar Siderofag. Konstantin Dragaš ke darovao iste posede Rusiku u periodu između 1372. i 1375. godine. U kratkom vremenskom razmaku dva manastira dobila su isto zemljište te je izbijanje spora bilo neizbežno. Obe strane su pozvane na sud Konstantina Dragaša. Učestvovali su i strumički episkop Danilo, velbuški episkop Grigorije i 9 starinaca iz sela Zubrova. Pristav Stanko, kao osoba koja uživa javnu veru, mogao je uvek da posvedoči šta je sve dokazano i presuđeno. Kakva je bila uloga pristava u sudskom postupku? Pristav je bio stalni javnopravni organ srpskog srednjovekovnog suda koji je imao određene pomoćne i izvršne funkcije u sudskom postupku. Koliki je bio njegov značaj govori činjenica da se u Dušanovom zakoniku pominje u osam članova. Sud šalje pristava da pod autoritetom svoje vere vrši tzv. zavodeđenje granica zemljišnih poseda. Pošto u srednjem veku nije bilo zemljišnih knjiga lako je dolazilo do sporova oko zemljišta. Prilikom raspravljanja oko parnice starinici su obilazili zemljište, a čitala se hrisovulja cara Stefana. Starinici su bili upoznati sa hrisovuljom cara Dušana i pod zakletvom su dali izjavu da se od tri njive koje su zapisane u hrisovulji nikada nije davao desetak. Potom su utvrđene nove međe koje su zapisane u povelji.

Starinici su u srednjovekovnom srpskom pravu bile osobe koje polažu zakletvu i potvrđuju činjenice bitne za spor. Njihovim iskazima poklanjala se bezuslovna vera. Susreću se i pod imenom klevetnici, starci, duševnici, svedoci. To su čestiti, neporočni i ugledni ljudi iz nekog kraja koji su svedočili prilikom utvrđivanja međa. Uživali su poštovanje i opšte poverenje. U ovom sporu starinici su utvrdili da zemlja pronijara nikada nije bila u sastavu sela Makrijevo i Mokrani te da prema tome nije ni pripadala manastiru Svetog Pantelejmona. Kao dokazno sredstvo da nije bilo nikakve zajednice poslužilo je način plaćanja priselice i vražde u doba cara Dušana. Glavni dokaz nalazio se u činjenici da je manastir Hilandar platio priselicu kao nadoknadu za konje i pobijene ljude od strane razbojnika (razbojništvo je počinjeno na ovom zemljištu tokom Dušanove vladavine). Dakle, pomenuta zemlja pripadala je Hilandaru koji ju je dobio od Hrelje.

Pred Konstantinom Dragašem vodio se i spor između Hilandara i vlastelina Vojina Radišića o zemlji crkvenoj „na Pačkove“. Sporna je bila međa između crkvenog i svetovnog zemljoposeda. Broj starinika u ovom sporu nije naveden. Pored starinika, na teren su, da utešu međe, izašla i dva episkopa i dva člana državne uprave (čelnik i kefalija). Blagojević je smatrao da je čelnik utvrđivao međe u sporovima u kojima su se crkveni zemljoposedi međili sa svetovnim. Kefalija je bio prisutan pošto se zemljište nalazilo na prostorima njegove župe, a čelnik je bio predstavnik centralne uprave, odnosno vladarev izaslanik. Prisustvo dvojice visokih crkvenih dostojanstvenika (strumički i banjski episkop) i dvojice predstavnika centralne uprave, pored starinaca, upućuje da je ovde u pitanju bio mešoviti sud tj. da su u pitanju vaseljenske sudije. Vaseljenske sudije postojale su u Vizantiji u doba vladavine despota Uglješe Mrnjavčevića. Institucija je uvedena 1329. godine tokom vladavine Andronika III. Bio je to vrhovni vizantijski sud koga su činila četiri člana, po pravilu dva duhovna i dva svetovna. Oni su sudili u građanskim i krivičnim delima. Institucija je postojala i u Serskoj oblasti, ali tu vaseljenske sudije nisu imale toliko značajnu ulogu kao u Vizantijskom carstvu. Institucija vaseljenskih sudija nastala je u državi braće Dragaš posle Maričke bitke i to uglavnom u oblastima koje su nekada pripadale Uglješi.{sfn|Božanić|2009|p=121-125}}

Treći u nizu sporova vođen je oko međa između Hilandara i Bogoslava, gospodara sela Nežičino, takođe pred gospodinom Konstantinom. Trebalo je precizno odrediti šta pripada selu Borujevu (tj. vlastelinstvu Hilandara), a šta selu Nežičino (tj. Bogoslavu). Broj starinika ovde je bio manji; ubeleženo je četiri starinika. Spor je rešio čelnik Terijan koji je u službi Dragaša od 1376. godine. Učestvovao je i Stanko, pristav strumičkog kefalije Dabižava. U ulozi sudija pojavljuju se dva episkopa.

Pred Konstantinom Dragašem vodio se i spor oko međa sela Prosenikova. I ovde je evidentno smanjenje broja starinika (četvorica) što svedoči o smanjenju njihovog uticaja.

Vladari iz porodice Dejanovića

• Dejan (1310-?), sevastokrator i despot
• Jovan Dragaš (?-1377/1378), despot
• Konstantin Dragaš (?-1395),
• Jakov (Jakub) (1395-?),

Rodoslov Dejanovića

Dejan

Teodora Nemanjić

Jovan

Žarko

Teodora

Đurađ Balšić

Nepoznata

Konstantin

Evgenija Komnin

Ruđina Balšić

Mrkša

vidi: Balšići

Jelena

Manojlo Paleolog

vidi: Paleolozi

Napomena: Rodoslov porodice Dejanovića je rađen prema knjizi Spasić, Dušan; Palavestra, Aleksandar; Mrđenović, Dušan (1991). Rodoslovne tablice i grbovi srpskih dinastija i vlastele (prema tablicama Alekse Ivića) (na jeziku: srpski) (2. izd.). Beograd: Bata. ISBN 978-86-7685-007-5. Pristupljeno 10. 10. 2023. .

Vidi još

• Država Dejanovića
• Raspad Srpskog carstva

Literatura

• Aleksić, Vladimir (2015). „Srpski despot, monah Dorotej - velikoshimnik Jovan Kalivit”. Natpisi i zapisi. 1: 131—139. 
• Aleksić, Vladimir (2019). Dragaši: Prošlost, istorija, predanje. Požarevac: Narodni muzej. 
• Blagojević, Miloš (1989). Srbija u doba Nemanjića: Od kneževine do carstva 1168-1371. Beograd: Vajat. 
• Blagojević, Miloš; Medaković, Dejan (2000). Istorija srpske državnosti. 1. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Blagojević, Miloš (2007). „Zakon gospodina Konstantina i carice Jevdokije”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 44: 447—458. 
• Božanić, Snežana (2009). „Sporovi oko zemljišta i međa u oblasti Konstantina Dragaša”. Spomenica Istorijskog arhiva Srem. Beograd. 8: 117—127. 
• Veselinović, Andrija; Ljušić, Radoš (2008) [2001]. Srpske dinastije (2. izd.). Beograd: Službeni glasnik. 
• Vujošević, Žarko (2010). „Povelja gospodina Konstantina Dragaša Hilandaru o poklonima Vojvode Dmitra (Hil. 63)”. Stari srpski arhiv. 9: 111—133. 
• Vujošević, Žarko (2010). „Povelja gospodina Konstantina Dragaša Hilandaru o darovanju četiri sela u okolini Vranja (Hil. 64)”. Stari srpski arhiv. 9: 135—145. 
• Vujošević, Žarko (2011). „Povelja braće Dragaša Hilandaru o crkvi Sv. Vlasija: Kočani, 1. juni 1377.”. Stari srpski arhiv. 10: 71—86. 
• Dragičević, Pavle (2011). „Povelja carice Jevdokije i njenog sina Konstantina o darivanju Hilandaru njihove baštinske crkve u Arhiljevici: Strumica, 1387. septembar 1-1379. avgust 31.”. Stari srpski arhiv. 10: 89—102. 
• Živojinović, Mirjana; Subotin-Golubović, Tatjana (2004). „Akt gospodina Konstantina Dragaša i carice Evdokije manastiru Ivironu (13. januar, oko 1380)”. Hilandarski zbornik. 11: 287—294. 
• Živojinović, Mirjana (2006). „Dragaši i Sveta Gora”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 43: 41—57. 
• Mišić, Siniša (2018). „Povelja gospodina Konstantina Dragaša Hilandaru za Lesnovo (Hil. 68): 1381, avgust 15. Strumica”. Stari srpski arhiv. 17: 97—107. 
• Mihaljčić, Rade (1975). Kraj Srpskog carstva. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Mihaljčić, Rade (1982). „Doba oblasnih gospodara”. Istorija srpskog naroda. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 21—35. 
• Nikolić, Maja (2018). Jelena Dragaš Paleologina: Poslednja carica Romeja. Beograd: Filip Višnjić. 
• Ostrogorski, Georgije (1963). „Gospodin Konstantin Dragaš”. Zbornik Filozofskog fakulteta. Beograd. 7 (1): 287—294. 
• Rajičić, Miodrag (1953). „Sevastokrator Dejan”. Istoriski glasnik. 6 (3-4): 17—28. 
• Rajičić, Miodrag (1954). „Osnovno jezgro države Dejanovića: Prilozi našoj istoriskoj geografiji”. Istoriski časopis. 4 (1952-1953): 227—243. 
• Ferjančić, Božidar (1970). „Sevastokratori i kesari u Srpskom carstvu”. Zbornik Filozofskog fakulteta. Beograd. 11 (1): 255—269. 
• Ferjančić, Božidar (1960). Despoti u Vizantiji i južnoslovenskim zemljama (PDF). Beograd: Naučno delo. 
• Štetić, Marina (2018). „Povelja gospodina Konstantina Dragaša manastiru Vaznesenja u Štipu, zadužbini vojvode Dmitra: Štip, 1388, mart 26.”. Stari srpski arhiv. 17: 109—125. 
• Šuica, Marko (2008). „Dragaši/Dejanovići”. Enciklopedija srpskog naroda. Beograd: Zavod za udžbenike. str. 301. 
• Šuica, Marko (2009). „Jovan Dragaš”. Srpski biografski rečnik. 4. Novi Sad: Matica srpska. str. 432—433. 

Spoljašnje veze

• Srpski vladari (Dejanovići)
• Istorijska biblioteka: Despot Dejan