Pređi na sadržaj

Istorija Jevreja u Letoniji

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Istorija Jevreja u Letoniji datira od prve jevrejske kolonije osnovane u Pilteneu 1571. godine.[1] Jevreji su doprinosili razvoju Letonije sve do Severnog rata (1700–1721), koji je desetkovao stanovništvo Letonije.[2] Jevrejska zajednica se ponovo uspostavila u 18. veku, uglavnom prilivom iz Pruske, i igrala je glavnu ulogu u ekonomskom životu Letonije.[1]

Pod nezavisnom Letonijom, Jevreji su formirali političke stranke i učestvovali su u parlamentu. Jevrejska zajednica je cvetala. Jevrejski roditelji su imali pravo da šalju svoju decu u škole koje su nastavu držale na hebrejskom, kao deo značajne mreže manjinskih škola.[1]

Drugi svetski rat okončao je ugled jevrejske zajednice. Pod Staljinom, Jevreji, koji su činili samo 5% ukupnog stanovništva, činili su 12% deportovanih.[3] Poređenja radi, 90% jevrejske populacije Letonije je ubijeno u holokaustu.[1][3]

Današnja jevrejska zajednica vuče korene od preživelih iz holokausta, Jevreja koji su pobegli u unutrašnjost SSSR-a da bi izbegli nemačku invaziju i kasnije se vratili, i uglavnom od Jevreja koji su emigrirali u Letoniju iz Sovjetskog Saveza. Letonska jevrejska zajednica danas je mala, ali aktivna.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Bivša sinagoga u Kuldigi

Stara letonska plemena nisu imala veze sa Jevrejima i njihov ulazak je bio zabranjen u Livoniju.[Note 1] Tek posle Livonskog rata u drugoj polovini 16. veka, kada su zemlje Letonije bile podeljene između Danske, Poljske i Litvanije, Jevreji su počeli da pristižu na teritoriju Letonije. Prvo su počeli da se doseljavaju u Vojvodstvo Kurlandije, gde je formirana jevrejska zajednica u blizini današnje Piltene i Aizpute nakon 1570. U 17. veku veliki broj Jevreja je stigao u Vojvodstvo Kurlandije koje je bilo vazal kralja Poljske. Jevrejima su poverene kancelarije poreznika, menjača i trgovaca. Oni su omogućili vojvodu Jakova (1610-1681) ekonomske reforme. Pokušaji konzervativnih zemljoposednika da proteraju Jevreje su propali. U 18. veku vojvoda Ernst Johan fon Biron i njegov otac Peter fon Biron imali su blagonaklon stav prema Jevrejima. Veliku ulogu u modernizaciji Kurlandije imao je finansijski pomoćnik dvorski Jevrej Aron Levi Lipman (služio do 1741), na čiji zahtev su u Kurlandiju došli mnogi zanatlije, lekari i učitelji jevrejskog porekla.[4][5] Sa sobom su doneli ideju emancipacije Jevreja - haksalu. Jevreji su učestvovali i u izgradnji Kneževih palata u Rundalu i Jelgavi. Jevreji u Jelgavi su 1793. godine izrazili zahvalnost vojvodi Petru fon Bironu za zaštitu Jevreja i versku toleranciju.[6][7]

U istočni deo Letonije, Latgale, Jevreji su došli iz Ukrajine, Belorusije i Poljske u 17. i 18. veku, od kojih je većina pripadala poljskoj kulturi jidiša. Velikim delom njihovog društvenog života upravljao je kahal (samouprava). U 17. i 18. veku Jevrejima nije bilo dozvoljeno da borave u Rigi ili Vidzemeu. Za vreme vladavine Katarine II od 1766. pa nadalje, jevrejskim trgovcima je bilo dozvoljeno da borave u Rigi šest meseci, pod uslovom da žive u određenom bloku grada. Godine 1785. Sloškim Jevrejima je dozvoljen privremeni boravak u Rigi na duži vremenski period.[8]

U suštini, jezgro letonskog jevrejstva formirali su Jevreji Livonije i Kurlandije, dve kneževine na obali Baltičkog mora koje su uključene u sastav Ruske Imperije tokom 18. veka. Rusija je osvojila Švedsku Livoniju, sa gradom Rigom, od Švedske 1721. godine. Kurlandija, koja je ranije bila autonomno vojvodstvo pod poljskim sizerenstvom, pripojena je Rusiji kao pokrajina 1795. Obe ove pokrajine su se nalazile izvan područja dozvoljenog za naseljavanje Jevreja u zapadnom delu Ruske Imperije, i tako samo oni Jevreji koji su mogli da dokažu da su tamo živeli legalno pre nego što su pokrajine postale deo Rusije, imali su dozvolu da borave u regionu. Ipak, jevrejsko stanovništvo baltičkog regiona se postepeno povećavalo jer su, s vremena na vreme, dodatni Jevreji koji su uživali posebne "privilegije", kao što su univerzitetska diploma, oni koji su se bavili "korisnim" profesijama, itd., dobijali ovlašćenje da se tu nasele. Sredinom 19. veka u pokrajini Livoniji bilo je oko 9.000 Jevreja.

Do 1897. jevrejska populacija se već povećala na 26.793 (3,5% stanovništva), od kojih je oko tri četvrtine živelo u Rigi, dok je prema carskom ruskom popisu iz 1897. tamo živelo oko 51.072 Jevreja (7,6% stanovništva). Kurlandski Jevreji su formirali posebnu grupu u okviru ruske jevrejske zajednice. S jedne strane na njih je uticala nemačka kultura koja je preovladavala na ovim prostorima, a s druge strane kultura susednelitvanske jevrejske zajednice. Haskala je rano prodrla u zajednice Livonije i Kurlandije, ali asimilacija tamo nije ostvarila isti napredak kao u zapadnoj Evropi.

Kurlandsko jevrejstvo razvilo je specifičan karakter, kombinujući karakteristike istočnoevropskog i nemačkog jevrejstva. Tokom Prvog svetskog rata kada su se ruske vojske povukle iz Kurlandije (april 1915), ruske vojne vlasti su proterale hiljade Jevreja u unutrašnjost. Znatan broj se kasnije vratio u Letoniju nakon uspostavljanja nezavisne republike.

Tri okruga pokrajine Vitepsk, u kojima su većina stanovništva bili Letonci, Latgalija (let. Latgale), uključujući i veliku zajednicu Daugavpils (let. Dvinsk), pripojene su Kurlandiji (let. Kurzeme), Semigaliji (let. Zemgale) i Livoniji (let. Vidzeme), i uspostavljena je nezavisna Letonska Republika (novembar 1918). U početku je u mladoj državi preovladao liberalni i progresivni duh, ali je demokratski režim bio kratkog veka. Dana 15. maja 1934. premijer Karlis Ulmanis, raspustio je skupštinu državnim udarom i Letonija je postala autokratija. Ulmanis je proglašen za predsednika. Njegova vlada je bila sklona neutralnosti.

Jevrejsko stanovništvo u Letonskoj Republici[uredi | uredi izvor]

Pre Prvog svetskog rata na teritorijama Letonije bilo je oko 190.000 Jevreja (7,4% ukupnog stanovništva). Tokom ratnih godina, mnogi od njih su proterani u unutrašnjost Rusije, dok su drugi pobegli iz ratnog područja. Godine 1920. Jevreji Letonije brojali su 79.644 (5% stanovništva). Posle potpisivanja mirovnog ugovora između Letonske Republike i Sovjetskog Saveza 11. avgusta 1920. godine, repatrijanci su počeli da se vraćaju iz Rusije; među njima je bio i znatan broj jevrejskih izbeglica. U to vreme, samo u Rigi je bilo 40.000 Jevreja.[9] Do 1925. godine jevrejsko stanovništvo se povećalo na 95.675, što je najveći broj Jevreja u periodu postojanja Letonije kao nezavisne države.

Posle te godine broj Jevreja je postepeno opadao, da bi 1935. godine opao na 93.479 (4,8% od ukupnog broja). Uzroci ovog opadanja bili su emigracija dela mlađe generacije i pad prirodnog priraštaja kroz ograničavanje porodice na jedno ili dvoje dece od strane vlasti. Između 1925. i 1935. godine preko 6.000 Jevreja je napustilo Letoniju (ogromna većina njih je otišla u Palestinu pod britanskim mandatom koja je uskoro trebalo da bude proglašena Izraelom), dok je prirodni priraštaj samo delimično nadoknadio ove odlaske. Najveće zajednice bile su Riga sa 43.672 Jevreja (11,3% od ukupnog broja) 1935. godine, Daugavpils sa 11.106 (25%) i Liepaja sa 7.379 (13%).

Ekonomski život[uredi | uredi izvor]

Jevreji su već igrali važnu ulogu u industriji, trgovini i bankarstvu pre Prvog svetskog rata. Nakon uspostavljanja republike, mladu državu je zahvatila teška kriza. Vlada se još nije konsolidovala i zemlja je osiromašila kao rezultat Prvog svetskog rata i borbe za nezavisnost koju je Letonija vodila nekoliko godina (1918–20) protiv Nemačke i Sovjetskog Saveza. Prestankom neprijateljstava, Letonija se našla u teškoj situaciji i u administrativnoj i u ekonomskoj sferi. Između ostalih poteškoća, postojala je i inflacija. Jevreji su dali veliki doprinos obnovi države od rata i njegovih posledica. Imajući mnogo iskustva u izvozu sirovina drveta i platna pre Prvog svetskog rata, po povratku iz Rusije samoinicijativno su nastavili sa izvozom ove robe. Oni su takođe razvili raznoliku industriju, a značajan deo uvozne trgovine, poput trgovine benzinom, ugljem i tekstilom, bio je koncentrisan u njihovim rukama. Međutim, kada su Jevreji dali svoj doprinos, vlasti su počele da ih teraju iz ekonomskih položaja i da im oduzimaju izvore za život.

Iako u teoriji nije bilo diskriminatornih zakona protiv Jevreja u demokratskoj Letoniji i oni su uživali jednakost prava, u praksi je ekonomska politika vlade imala za cilj da ograniči njihove aktivnosti. Ovo se takođe odrazilo u oblasti kreditiranja. Letonski Jevreji razvili su razgranatu mrežu kreditnih banaka za davanje kredita uz podršku Američkog jevrejskog zajedničkog komiteta za distribuciju i Udruženja jevrejske kolonije (JCA). U okviru centralnog organa, Saveza kreditnih zadruga, osnovana su i organizovana zadružna kreditna društva zanatlija, sitnih trgovaca i dr. Međutim, jevrejske banke i zadruge su bile diskriminisane u sferi javnog kredita, a državna banka je u praksi bila zatvorena za njih. Ova društva su ipak funkcionisala na zdravim osnovama. Njihov početni kapital bio je relativno veći od kapitala nejevrejskih zadružnih društava. In 1931 over 15,000 members were organized within the Jewisherion societies. Godine 1931. u okviru jevrejskih društava bilo je organizovano preko 15.000 članova. Jevreji su bili posebno aktivni sa sledećim proizvodima: drva, šibice, pivo, duvan, kože, tekstil, konzervirana hrana (posebno riba), i brašno. Otprilike polovina letonskih Jevreja bavila se trgovinom, a ogromna većina njih srednjom i malom trgovinom. Oko 29% jevrejskog stanovništva bilo je zaposleno u industriji i oko 7% u slobodnim profesijama. U vladinoj upravi nije bilo Jevreja. Ekonomska situacija većine letonskih Jevreja postala je teška. Veliki broj je izgubio svoj ekonomski položaj i izgubio sredstva za život kao rezultat vladine politike, a većina su je bili primorani na sitnu trgovinu, prodaju i razmenu raznih dobara na pijacama polovne odjeće u predgrađima Rige i provincije gradovi. Pad njihovog statusa je bio zbog tri glavna uzroka: vlada je preuzela monopol nad trgovinom žitaricama, čime je uklonila veliki broj Jevreja iz ove grane trgovine, a da ih nije prihvatila kao plaćene radnike ili im omogućila bilo kakvu drugu vrstu zaposlenja; letonske zadruge su uživale široku podršku vlade i funkcionisale su u privilegovanim uslovima u poređenju sa jevrejskim preduzećima; a Jevreji su imali poteškoća da dobiju kredite. Pored navedenog, jevrejsko stanovništvo je bilo podvrgnuto velikom porezu.

Javni i politički život[uredi | uredi izvor]

Letonsko jevrejstvo je nastavilo zajedničku i narodnu tradiciju ruskog jevrejstva, čiji je deo činilo sve do 1918. S druge strane, na njega je uticala i kultura zapadnoevropskog jevrejstva, koje se nalazilo u njegovoj blizini (tj., u Istočnoj Pruskoj). Tako je u njegovom duhovnom životu došlo do sinteze jevrejske tradicije i svetovne kulture. Sa socio-ekonomskog stanovišta, Jevreji Letonije nisu činili jednu grupu, a među njima su postojale značajne socijalne razlike. Bavili su se raznim zanimanjima i profesijama: bilo je velikih, srednjih i malih trgovaca, industrijalaca i različitih kategorija zanatlija, radnika, prodavaca, činovnika, učitelja i pripadnika slobodnih profesija kao što su lekari, advokati i inženjeri. Svi ovi faktori — ekonomski i duhovni — praktično su se odrazili na javni život: na nacionalno jevrejsku sferu i na opšti politički život države. Jevrejsko stanovništvo je takođe bilo zastupljeno u letonskom parlamentu. U Nacionalnom savetu koji je formiran tokom prve godine nezavisnosti Letonije i postojao je do aprila 1920. godine, bili su i predstavnici nacionalnih manjina, uključujući sedam Jevreja, među njima i Paul Minc (kasnije predsednik Jevrejske nacionalne demokratske partije), koji je obavljao funkciju v. d. državnog kontrolora (1919–21) i Mordekaj Dabin (Agudas Izrael). Dana 1. maja 1920. godine sazvana je Ustavotvorna skupština, koja je izabrana relativno demokratskim glasanjem. Trebalo je da funkcioniše do 7. oktobra 1922. i uključivalo je devet jevrejskih delegata koji su predstavljali sve grupe u jevrejskoj populaciji (cionisti, nacionaldemokrati, bundisti, agudas Izrael). Broj jevrejskih delegata u četiri parlamenta koji su u Letoniji izabrani do državnog udara 1934. bio je sledeći: šest u prvom (1922–25), pet u drugom (1925–28) i trećem (1928–31), a u četvrtom tri (1931–34). Među redovnim poslanicima bili su Mordekaj Dabin (Agudas Izrael), Mordehaj Nurok (Mizrači, kasnije član Kneseta u Izraelu nakon što je država osnovana 1948.), Matijahu Maks Laserson i Noje Mejsel (Bund). Poslednja dvojica nisu bila izabrana u četvrtom parlamentu.

Mesta koja su osvojile jevrejske političke stranke na izborima tokom prve Republike Letonije
Partija Konstitutivna
skupština
(1920) 		Prva
skupština
1922 		Druga
skupština
1925 		Treća
skupština
1928 		Četvrta
skupština
1931
Agudas Izrael – 2 2 1 2
Bundisti – 1 1 1 –
Jevrejski demokratski blok – – – 0 –
Jevrejski ekonomski blok – – – 0 –
Jevrejski nacionalni blok Histadruth-Hacionith 5 2 0 – –
Jevrejska nacionalna demokratska partija 0 – –
Mizrači 1 2 1
Jevrejska narodna partija – 0 – – –
Jevrejsko napredno udruženje – – – – 0
Jevreji Ludže 0 – – – –
Cionistička partija 1 1 1 1 –
Ujedinjena lista semgalskih Jevreja – – – – 0
Predstavnici jevrejskog parlamenta, prva Republika Letonija
Skupština Predstavnici Frakcija
2. Morduks Dabins, Maksis Lazersons, Markus Nuroks, Ruvins Vitenbergs Jevreji
Noijs Maizels "Bundisti"

Kultura i obrazovanje[uredi | uredi izvor]

Narodni savet je 8. decembra 1919. godine doneo opšti zakon o školama; ovo se poklopilo sa predlogom zakona o kulturnoj autonomiji manjina. U Ministarstvu prosvete postojala su posebna odeljenja za manjine. Inženjer Jakob Landau je bio na čelu jevrejskog odeljenja. Osnovana je široka mreža hebrejskih i jidiških škola, u kojima su jevrejska deca dobijala besplatno obrazovanje. Pored ovih, postojale su i ruske i nemačke škole za jevrejsku decu, birane u skladu sa jezikom njihovih porodica i željama njihovih roditelja. Oni su, međutim, kasnije isključeni iz jevrejskog odeljenja jer su odlukom Ministarstva prosvete samo hebrejske i jidiške škole bile uključene u delokrug jevrejske autonomije.

Godine 1933. bilo je 98 jevrejskih osnovnih škola sa oko 12.000 učenika i 742 nastavnika, osamnaest srednjih škola sa oko 2.000 učenika i 286 nastavnika i četiri stručne škole sa 300 učenika i trideset sedam nastavnika. Učenici su pohađali verske ili sekularne škole po želji roditelja. Postojali su i državni pedagoški zavodi za nastavnike na hebrejskom i jidišu, kursevi za vaspitače u vrtićima, popularni univerziteti, popularna jevrejska muzička akademija, večernje škole za radničku omladinu, jidiško pozorište i kulturni klubovi. Postojala je jevrejska štampa koja je odražavala razne trendove.

Nakon Ulmanisovog državnog udara 15. maja 1934. godine, stavljena su ograničenja na autonomiju obrazovanja manjina' "kulture i manjine" kao i na obrazovanje na maternjem jeziku. Ovo je bio deo šireg koraka ka standardizaciji upotrebe letonskog jezika u školstvu i profesionalnim i državnim sektorima. Kao rezultat toga, jevrejske škole nastavljaju da rade dok su sekularne škole na jidišu zatvorene.[1] To je dovelo do toga da su iz jevrejskog nastavnog plana i programa uklonjena dela eminentnih jevrejskih autora kao što su pesnik Haim Nahman Bialik (letonski: Haims Nahmans Bjaliks) i istoričar Simon Dubnov (letonski: Šimons Dubnovs). Dubnov je bio među Jevrejima koji su pobegli iz Nemačke u Letoniju radi bezbednosti 1938. (Letonija je nastavila da prima izbeglice do jeseni 1938)

Ukinute su i sve političke partije i organizacije. Od jevrejskih grupa, samo je Agudat Izrael nastavio da deluje. Jevrejski društveni život je, međutim, zadržao svoju vitalnost. Delimično zahvaljujući ograničenjima nametnutim manjinama, uključujući Jevreje, povećao se uticaj religije i cionizma, motivišući neke da emigriraju u Palestinu. Ovo je takođe povećalo uticaj zabranjenih socijaldemokrata, dok je jevrejska inteligencija težila cionizmu.[1]

Drugi svetski rat II[uredi | uredi izvor]

Sovjetska okupacija, 1940–1941[uredi | uredi izvor]

Nakon što je prvi put izvukao letonski sporazum pod prinudom — Staljin je lično pretio letonskom ministru inostranih poslova, u Moskvi, tokom pregovora — o stacioniranju sovjetskih trupa na letonskom tlu, Sovjetski Savez je napao Letoniju 16. juna 1940. Hapšenja jevrejskih građanskih i političkih lidera počela su u avgustu 1940. godine.[10] Prvi su uhapšeni cionističke vođe Favid Varhaftig i Mahanud Alperin.[10] Rukovodstvo Betara je deportovano.[10] Godine 1941. Sovjeti su uhapsili Mordečaja Nurocka, M. Dubina i druge jevrejske građanske vođe, cioniste, konzervativce i desničarske socijaliste.[10] Njihove naloge za hapšenje odobrio je S. Šustin.[10] Kada su Sovjeti izvršili prvi krug masovnih baltičkih deportacija, u noći između 13. i 14. juna 1941, hiljade letonskih Jevreja su deportovane zajedno sa Letoncima. Od svih tako deportovanih etničkih grupa, Jevreji su stradali proporcionalno više nego bilo koja druga, i bili su deportovani pod posebno oštrim uslovima.[11] Sačuvani su zapisi o deportacijama 1.212 jevrejskih državljana Letonije (12,5% deportovanih u daleke krajeve SSSR-a), ali je stvarni broj deportovanih Jevreja svakako bio veći, od 5.000 do 6.000 tokom prve sovjetske okupacije.[10][12][13]

Deportacije jevrejskih građanskih vođa i rabina, članova parlamenta i profesionalne i trgovačke klase samo nedelju dana pre nego što je nacistička Nemačka napala Baltik, ostavile su jevrejsku zajednicu nespremnom da se organizuje suočena sa invazijom i holokaustom koji je odmah usledio. Među deportovanim su bili članovi Ustavne konvencije I. Rabinovičs i I. Berzs, 1. i 3. i vođa bundista N. Maizels, kao i drugi jevrejski članovi parlamenta. Muškarci su odvojeni od svojih porodica i poslati u radne logore u Solikamsku (u Permu), Vjatki, i Vorkuti,[10][14] dok su njihove žene i deca poslani u Novosibirsk, Krasnojarsk i druga mesta.[10] Otprilike polovina je umrla od posledica teških uslova deportacije, neki su deportovani više puta — M. Dubins je umro nakon što je drugi put deportovan 1956.[10]

Procenjuje se da je od 2.100.000 Jevreja koji su došli pod sovjetsku kontrolu kao rezultat sporazuma Molotov - Ribentrop koji je podelio istočnu Evropu, oko 1.900.000 deportovano u Sibir i centralnu Aziju.[15]

Nemačka okupacija Letonije, 1941–1944[uredi | uredi izvor]

Letonija je bila okupirana od strane Nemaca tokom prvih nedelja nemačko-sovjetskog rata u julu 1941. Postala je deo novog Rajhskomesarijata "Ostland", zvanično organizovana kao "Generalbecirk Letland". Oto-Hajnrih Dreksler je imenovan za njenog generalnog komesara, sa sedištem u Rigi, gde je bilo sedište rajhkomesara Ostlanda, Hinriha Lozea. Krajem jula 1941. Nemci su vojnu zamenili civilnom upravom. Jedan od njegovih prvih akata bilo je objavljivanje niza antijevrejskih uredbi. Osnovana je i podređena civilna uprava sastavljena od lokalnih kolaboracionističkih elemenata, u koju su imenovani letonski generalni savetnici. Njihov nominalni šef bio je Oskars Dankers, bivši general letonske vojske.

Sredinom juna 1941. godine, uoči Hitlerovog napada na Sovjetski Savez, sovjetske vlasti su deportovale 14.000 građana Letonije, uključujući nekoliko hiljada Jevreja, u Sibir i druge delove sovjetske Azije kao politički nepoželjne elemente. Tokom nacističkog napada na Letoniju, značajan broj Jevreja je takođe uspeo da pobegne u unutrašnjost Sovjetskog Saveza; Procenjuje se da je oko 75.000 letonskih Jevreja palo u ruke nacista. Izveštaji preživelih ponekad opisuju kako su, čak i pre nego što je nacistička administracija počela da progoni letonske Jevreje, patili od antisemitskih ekscesa od strane letonskih aktivista, iako ih je bilo tamo. postoji određena neslaganja među jevrejskim istoričarima u pogledu obima ovog fenomena. Letonsko-američki istoričar holokausta Endrju (Andrijevs) Ezergailis tvrdi da u većini delova Letonije uopšte nije postojao "Interregnum" period, tako da su letonski aktivisti mogli da učestvuju u progonu Jevreja na sopstvenu inicijativu.[16] Ajnzacgrupe ("operativne grupe") su imale vodeću ulogu u uništavanju letonskih Jevreja, prema informacijama datim u njihovim izveštajima, posebno u izveštaju SS- brigadefirera (generala), komandanta Štalekera, komandantu ajnzacgrupe A, čija je jedinica delovala na severnom ruskom frontu i u okupiranim baltičkim republikama. Njegov prikaz obuhvata period od kraja juna do 15. oktobra 1941. godine.

Ipak, letonski Arajs Komando je igrao vodeću ulogu u zločinima počinjenim u getu u Rigi u vezi sa masakrom u Rumbuli 30. novembra 1941. Jedan od najozloglašenijih članova grupe bio je Herberts Cukurs. Posle rata, preživeli svedoci su izjavili da je Cukurs bio prisutan tokom čišćenja geta i da je pucao u masu jevrejskih civila. Prema drugom izveštaju, Cukurs je takođe učestvovao u spaljivanju riških sinagoga. Prema Bernardu Presu u svojoj knjizi Ubistvo Jevreja u Letoniji, Cukurs je spalio sinagogu u ulici Stabu.

Na podsticaj ajnzacgrupe, letonska pomoćna policija izvršila je pogrom nad Jevrejima u Rigi. Sve sinagoge su uništene i 400 Jevreja je ubijeno. Prema Štalekerovom izveštaju, broj Jevreja ubijenih u masovnim egzekucijama od strane ajnzacgrupe A do kraja oktobra 1941. u Rigi, Jelgavi, Lijepaji, Valmijeri i Daugavpilsu iznosio je 30.025, a do krajem decembra 1941. ubijeno je 35.238 letonskih Jevreja; U Riškom getu ostalo je 2.500 Jevreja, a u getu Daugavpils 950. Krajem 1941. i početkom 1942. Jevreji deportovani iz Nemačke, Austrije, Čehoslovačke, i drugih zemalja pod nemačkom okupacijom počeli su da pristižu u Letoniju. Oko 15.000 "Rajh Jevreja" nastanjeno je u nekoliko ulica ukinutog "velikog Riškog geta". Mnogi su odvezeni pravo sa železničke stanice u Rigi na stratišta u šumama Rumbula i Bikernieki u blizini Rige, i drugde. Godine 1942. oko 800 Jevreja iz Kaunaskog geta (u Litvaniji) dovedeno je u Rigu i neki od njih su učestvovali u podzemnoj organizaciji u Riškom getu.

Nemačka okupaciona vlast u Letoniji je Jevreje držala i u "kasarnim logorima", odnosno u blizini njihovih mesta prinudnog rada. Znatan broj takvih logora nalazio se u oblasti Rige i drugim lokalitetima. Veći koncentracioni logori uključivali su one u Salaspilsu i Kajzervaldu (Mežaparks). Kroz koncentracioni logor Salaspils, osnovan krajem 1941. godine, prošlo je na hiljade ljudi, uključujući mnoge letonske i strane Jevreje.

Uslovi u ovom logoru, jednom od najgorih u Letoniji, doveli su do teškog gubitka života među zatvorenicima. Koncentracioni logor Kajzervald, osnovan u leto 1943, sadržao je preživele Jevreje iz geta Rige, Daugavpilsa, Lijepaje i drugih mesta, kao i nejevreje. Krajem septembra 1943. Jevreji iz ukinutog Vilnuskog geta (u Litvaniji) takođe su odvedeni u Kajzervald. Kada su sovjetske pobede u leto 1944. primorale Nemce da se povuku iz baltičkih država, preživele logoraše iz logora Kajzervald Nemci su deportovali u koncentracioni koncentracioni logor Štuthof u blizini Gdanjska, a odatle su slati u razne druge logore.

Nemačko povlačenje i ponovna sovjetska okupacija, 1944[uredi | uredi izvor]

Oko 1.000 letonskih Jevreja preživelo je internaciju u koncentracionim logorima; većina njih je odbila repatrijaciju i ostala u kampovima za raseljena lica u Nemačkoj, Austriji i Italiji. Zajedno sa ostatkom preživelih na kraju su se nastanili u novim domovima, uglavnom u Izraelu. U samoj Letoniji, nekoliko stotina Jevreja je uspelo da preživi. U Rigi su nekoliko dana nakon oslobođenja održane javne demonstracije u kojima je učestvovalo šezdeset ili sedamdeset preživelih Jevreja. Postepeno su se vratili neki od Jevreja koji su našli utočište u Sovjetskom Savezu. Nekoliko hiljada letonskih Jevreja borilo se u letonskoj diviziji sovjetske vojske, 201. (43. gardijska) i 304., a mnogi su poginuli ili ranjeni u borbi.

Prema popisu stanovništva obavljenom u Sovjetskom Savezu 1959. godine, u Letonskoj SSR je bilo 36.592 Jevreja (17.096 muškaraca i 19.496 žena; 1,75 odsto ukupnog stanovništva). Može se pretpostaviti da su njih oko 10.000 bili starosedeoci, uključujući i jevrejske izbeglice koji su se u svoja nekadašnja prebivališta vratili iz unutrašnjosti Rusije, dok su ostali došli iz drugih delova Sovjetskog Saveza. Oko 48 odsto Jevreja je jidiš proglasilo maternjim jezikom. Ostali su uglavnom deklarisali ruski kao svoj jezik, dok se samo nekoliko stotina izjasnilo da govori letonski. Od ukupnog broja, u Rigi je živelo 30.267 Jevreja (5/6). Ostali su živeli u Daugavpilsu i drugim gradovima. Prema privatnim procenama, letonskih Jevreja je 1970. godine bilo oko 50.000. Ogromna većina njih je živela u Rigi, glavnom gradu, koja je postala jedan od vodećih centara nacionalne agitacije među Jevrejima Sovjetskog Saveza. Podzemne verske i cionističke aktivnosti rezultirale su sa većom sumnjom u namere vlasti.

Suđenja za ratne zločine[uredi | uredi izvor]

Sovjetska štampa je 7. aprila 1945. objavila " Deklaraciju Posebne vladine komisije zadužene za istragu zločina koje su počinili nemačko-fašistički agresori tokom njihove okupacije Letonske Socijalističke Sovjetske Republike ". Ovaj dokument posvećuje jedno poglavlje progonu i ubistvu Jevreja. U deklaraciji se navode nacisti koji su smatrani odgovornim za zločine počinjene u Letoniji pod nemačkom okupacijom. Među njima su Loze, rajhkomesar Ostlanda; Fridrih Jekeln, šef policije Ostlanda; Dreksler, generalni komesar za Letoniju; Rudolf Lange, načelnik policije bezbednosti; Kurt Krause, šef geta u Rigi i komandant koncentracionog logora Salaspils; Maks Gimnik, njegov pomoćnik; Zauer, komandant koncentracionog logora Kajzervald; i nekoliko desetina drugih nacističkih zločinaca umešanih u uništavanje letonskog jevrejstva. Vojni tribunal Baltičkog vojnog okruga je 26. januara 1946. započeo suđenje grupi nacističkih ratnih zločinaca, među kojima je i Jekeln, jedan od ljudi odgovornih za masakr u Rumbuli krajem 1941. On i još šestoro osuđeni su do smrti vešanjem; kazna je izvršena u Rigi 3. februara 1946. Ostala suđenja su održana u posleratnoj Letonskoj SSR, ali je samo mali broj Nemaca i Letonaca koji su učestvovali u ubistvu letonskog Jevreja priveden pravdi.

Letonci su takođe učestvovali u progonu i ubistvu Jevreja u Letoniji. U vreme nemačkog povlačenja u leto 1944, mnogi od ovih saradnika su pobegli u Nemačku. Posle rata, kako se pretpostavljalo za raseljena lica, dobijali su pomoć od UNRRA-e, od Međunarodne organizacije za izbeglice (IRO) i drugih organizacija za pomoć žrtvama nacizma, a neki od njih su emigrirali u SAD i druge zemlje u inostranstvu. S druge strane, bilo je i Letonaca koji su rizikovali svoje živote da bi spasli Jevreje. Jedan takav, Janis Lipke, pomogao je da se spase nekoliko desetina Jevreja iz geta u Rigi tako što im je obezbedio skrovišta.

Razvoj događaja 1970–1991[uredi | uredi izvor]

Jevrejska populacija Letonije opala je sa 28.300 u 1979. na 22.900 u 1989. godini, kada je 18.800 njenih Jevreja živelo u glavnom gradu Rigi. Deo ovoga je bio zbog visoke stope emigracije u Izrael; Sovjetski Savez je dozvolio ograničenom broju jevrejskih državljana da se presele u Izrael svake godine. Između 1968. i 1980. godine, 13.153 Jevreja, ili 35,8% jevrejskog stanovništva Letonije, emigriralo je u Izrael ili druge zapadne zemlje.[17] Drugi važan faktor bila je visoka stopa asimilacije i mešovitih brakova, kao i veća stopa smrtnosti od stope nataliteta. U periodu 1988–1989. jevrejska stopa nataliteta bila je 7,0 na 1.000, a stopa smrtnosti Jevreja – 18,3 na 1.000. Godine 1987. 39,7% dece rođene od majki Jevrejki preuzelo je očeve nejevrejske vere. Drugi veliki faktor bila je imigracija u Izrael, koju je Sovjetski Savez dozvoljavao u ograničenom broju svake godine.

Godine 1989. u Letoniji je bilo 22.900 Jevreja, koji su činili oko 0,9% stanovništva. Iste godine Sovjetski Savez je dozvolio neograničenu imigraciju Jevreja, a 1.588 Jevreja je emigriralo iz Letonije (od toga 1.536 iz Rige). Godine 1990. 3.388 letonskih Jevreja emigriralo je u Izrael (od toga 2.837 iz Rige). Godine 1991. broj imigranata u Izrael iz Rige bio je 1.087. Iste godine se raspao Sovjetski Savez, a Letonija je ponovo stekla nezavisnost. Imigracija se nastavila tokom 1990-ih, uzrokujući pad jevrejske populacije. Prema Jevrejskoj agenciji, 12.624 Jevreja i nejevrejskih članova porodica Jevreja emigriralo je iz Letonije u Izrael između 1989. i 2000. Neki letonski Jevreji su takođe emigrirali u druge zapadne zemlje. Mnogi od ovih emigranata zadržali su svoje letonsko državljanstvo.[17]

Nakon pada Sovjetskog Saveza i nezavisnosti Letonije 1991. godine, mnogim Jevrejima koji su stigli iz Sovjetskog Saveza uskraćeno je automatsko letonsko državljanstvo, kao i drugima koji nisu bili letonski državljani, ili potomci letonskih državljana do 1941. godine. Ovo uključuje decu i unuke koji su rođeni u Letoniji, po letonskom zakonu državljanstvo se ne određuje po mestu rođenja, već po tome što imaju pretka koji je bio državljanin Letonije. U javnoj školi, obavezna upotreba letonskog uticala je na mnoge jevrejske učenike, koji su govorili ruski kao osnovni jezik. Kako je Letonija nastojala da postane članica Evropske unije, njeni zahtevi za državljanstvo su postepeno ublažavani, omogućavajući njenim posleratnim stanovnicima da apliciraju za letonsko državljanstvo.

U težnji ka nezavisnosti, letonski nacionalni pokret je nastojao da napravi zajedničku stvar sa Jevrejima u republici. U Letoniji je ustanovljen 4. jul kao dan sećanja na žrtve Holokausta.

Mnoge jevrejske organizacije deluju u zemlji.

U nezavisnoj Letoniji[uredi | uredi izvor]

U Rigi je 11–17. juna 1993. održan Prvi svetski kongres letonskih Jevreja. Prisustvovali su delegati iz Izraela, SAD, Švedske, Švajcarske, Nemačke, Britanije, Južne Afrike i Australije.

Dva oskrnavljena spomenika Holokaustu, u Jelgavi i u šumi Bikernieki, desila su se 1993. Delegati Svetskog kongresa letonskih Jevreja koji su došli u Bikernieki da obeleže pomen 46.500 letonskih Jevreja tamo streljanih, bili su šokirani prizorom kukastih krstova i reči "Judenfrei" oslikanim na spomen obeležju. U letonskoj nacionalističkoj štampi pojavili su se članci antisemitskog sadržaja. Glavne teme ovih članaka bile su saradnja Jevreja sa komunistima u sovjetskom periodu, Jevreji koji kaljaju dobro ime Letonije na Zapadu, i jevrejski biznismeni koji teže da kontrolišu letonsku privredu.

Početkom 2000-ih, nakon decenije masovne emigracije, oko 9.000 Jevreja je ostalo u Letoniji, uglavnom u Rigi, gde je radila škola Ohr Avner Habad. Ohel Menahem je takođe vodio dnevnu školu, kao i obdanište. Aktivna sinagoga, sinagoga Peitav, radi u delu starog grada Rige. U gradu se nalazi i spomenik holokaustu na mestu ratnog geta. Glavno jevrejsko groblje nalazi se na istočnoj ivici grada.

Istorijska demografija[uredi | uredi izvor]

Istorijsko jevrejsko stanovništvo Letonije
God.Pop.± %
1925.95.675—    
1939.95.600−0,1%
1941.70.000−26,8%
1959.50.000−28,6%
1970.43.000−14,0%
1979.28.338−34,1%
1989.22.925−19,1%
2002.9.600−58,1%
2011.6.454−32,8%
2021.8.100+25,5%
Izvor:
  • [18]
  • [19]
  • [20]
  • [21]
  • Podaci o jevrejskom stanovništvu uključuju planinske Jevreje (zabeležene kao Tati u sovjetskim popisima), gruzijske Jevreje, buharske Jevreje (ili centralnoazijske Jevreje) i Krimčake (sve prema sovjetskom popisu iz 1959).[22]

Pre Drugog svetskog rata, Letonija je imala skoro 100.000 Jevreja. Većina letonskih Jevreja je ubijena u Holokaustu. Jevrejska populacija Letonije nakon Drugog svetskog rata dostigla je vrhunac od skoro 37.000 1970. godine, a nakon toga je počela konstantno da opada. Jevrejska populacija Letonije značajno je opala tokom 1990-ih nakon pada komunizma kada su mnogi letonski Jevreji otišli i preselili se u druge zemlje, posebno su napravili aliju u Izrael i Sjedinjene Države (konkretno, u američke države Kaliforniju i Njujork).

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

Significant portions of this article were reproduced, with permission of the publisher, from the forthcoming Encyclopaedia Judaica, Second Edition.

  1. ^ a b v g d đ „Kurzeme's and Zemgale's Jews - Latvijas Universitāte”. 2012-04-03. Arhivirano iz originala 3. 4. 2012. g. Pristupljeno 2021-03-21. 
  2. ^ R. O. G. Urch. Latvia: Country and People. London, Allen & Unwin. 1938.
  3. ^ a b Swain, G. Between Stalin and Hitler. Routledge, New York. 2004.
  4. ^ „COURLAND - JewishEncyclopedia.com”. www.jewishencyclopedia.com. Pristupljeno 2021-03-21. 
  5. ^ „Latvia (Pages 358-368)”. www.jewishgen.org. Pristupljeno 2021-03-21. 
  6. ^ „Courland, by Herman Rosenthal”. www.jewishgen.org. Pristupljeno 2021-03-21. 
  7. ^ Bobe, Mendel (1971). „The Jews in Latvia”. www.jewishgen.org. Tel Aviv: Association of Latvian and Estonian Jews in Israel. Pristupljeno 2021-03-21. 
  8. ^ „Riga”. www.jewishvirtuallibrary.org. Pristupljeno 2021-03-21. 
  9. ^ „The Jewish Community of Riga”. The Museum of the Jewish People at Beit Hatfutsot. Arhivirano iz originala 24. 06. 2018. g. Pristupljeno 24. 6. 2018. 
  10. ^ a b v g d đ e ž z Leo Dribins, Armands Gūtmanis, Marģers Vestermanis. "The Jewish Community of Latvia: History, Tragedy, Rebirth" at the Latvian Ministry of Foreign Affairs Arhivirano oktobar 30, 2014 na sajtu Wayback Machine, retrieved December 22, 2010.
  11. ^ Swain, Geoff, Between Stalin and Hitler: class war and race war on the Dvina. RoutledgeCurzon, 2004.
  12. ^ jewishgen.org Arhivirano septembar 21, 2011 na sajtu Wayback Machine and These Names Accuse (Latvian National Foundation, Stockholm) both estimate that 5,000 Jews were deported in the first Soviet mass deportation of June 13–14, 1941.
  13. ^ Dov Levin, quoted in Gordon, F. Latvians and Jews Between Germany and Russia
  14. ^ Gordon, F. Latvians and Jews Between Germany and Russia
  15. ^ Unger, L. and Jelen, C. U Express, Paris, 1985
  16. ^ Andrew Ezergailis (1996) The Holocaust in Latvia, 1941–1944 : The Missing Center
  17. ^ a b LATVIA'S JEWISH COMMUNITY: HISTORY, TRAGEDY, REVIVAL Arhivirano oktobar 30, 2014 na sajtu Wayback Machine
  18. ^ „Archived copy” (PDF). Arhivirano (PDF) iz originala 3. 3. 2016. g. Pristupljeno 14. 4. 2013. 
  19. ^ „Priloženie Demoskopa Weekly”. Demoscope.ru. 15. 1. 2013. Arhivirano iz originala 12. 10. 2013. g. Pristupljeno 14. 4. 2013. 
  20. ^ „Ethnicities in Latvia. Statistics”. Roots-saknes.lv. Pristupljeno 14. 4. 2013. 
  21. ^ „Database”. Data.csb.gov.lv. Arhivirano iz originala 19. 12. 2012. g. Pristupljeno 14. 4. 2013. 
  22. ^ YIVO | Population and Migration: Population since World War I. Yivoencyclopedia.org. Retrieved on April 14, 2013.

Beleške[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Veliki vođa tevtonskih vitezova, Zigfrid fon Fojhtvangen, zabranio je Jevrejima ulazak u Livoniju 1306. (ili 1309. godine), što sugeriše da su Jevreji bili konkurencija nemačkim trgovcima. U narednih nekoliko vekova Jevreji su verovatno dolazili u Livoniju kao ovlašćeni trgovci iz drugih zemalja i gradova, ali se u Livoniji nisu nastanili za dug život.

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • M. Schatz-Anin, Di Yidn in Letland (1924)
  • L. Ovchinski, Geschikhte fun di Yidn in Letland (1928)
  • I. Morein, 15 Yor Letland 1918–1933 (1933)
  • Yahadut Latvia, Sefer Zikkaron (1953)
  • M. Bobe, Perakim be-Toledot Yahadut Latvia (1965)
  • M. Kaufmann, Die Vernichtung der Juden Lettlands (1947)
  • Jewish Central Information Office, London, From Germany to the Riga Ghetto (1945)
  • Isaac Levinson, The Untold Story (1958)
  • J. Gar, in: Algemeyne Entsiklopedie (1963)
  • Gerald Reitlinger, The Final Solution (1968)
  • Raul Hilberg, The Destruction of the European Jews (1967)
  • U. Schmelz and Sergio Della Pergola in AJYB, (1995)
  • Supplement to the Monthly Bulletin of Statistics, 2, (1995)
  • Antisemitism World Report 1994, London: Institute of Jewish Affairs, 141–142
  • Antisemitism World Report 1995, London: Institute of Jewish Affairs, 163–164
  • Mezhdunarodnaia Evreiskaia Gazeta (MEG) (1993)
  • Dov Levin (ed.), Pinkas Hakehilot, Latvia and Estonia (1988)

Dodatni izvori[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Историја_Јевреја_у_Летонији&oldid=26892053”