Pređi na sadržaj

Обични гавран

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Obični gavran
Corvus corax
Naučna klasifikacija
Carstvo:
Animalia
Tip:
Chordata
Klasa:
Aves
Red:
Passeriformes
Porodica:
Corvidae
Rod:
Corvus
Vrsta:
C. corax
Binomno ime
Corvus corax
Linnaeus, 1758
Podvrste
  • C. c. corax
  • C. c. varius
  • C. c. subcorax (laurencei)
  • C. c. tingitanus
  • C. c. tibetanus
  • C. c. kamtschaticus
  • C. c. principalis
  • C. c. sinuatus
Areal običnog gavrana

Obični gavran[2] (lat. Corvus corax) je krupna crna ptica iz porodice vrana (Corvidae). Rasprostranjen je širom Severne hemisfere, na četiri kontinenta. Gavran je svaštojedna, prilagodljiva i uspešna ptica. To je izuzetno inteligentna životinja, koja je koegzistirala sa ljudima hiljadama godina i postala predmet brojnih mitova, narodnih predanja i književnih dela.

Opis[uredi | uredi izvor]

Obični gavran je jednobojno crna ptica, čije perje, naročito na krilima, ima metalni odsjaj. Dugačak je i do 64 cm, a težak 1–1,5 kg. Raspon krila mu iznosi do 1,20 m. Ima upadljiv, klinasti oblik repa. Kljun mu je snažan i blago povijen ka dole.

Rasprostranjenje i stanište[uredi | uredi izvor]

Jaja običnog gavrana

Obični gavran ima najveće rasprostranjenje od svih vrsta iz svog roda.[3] Živi u Evropi, Aziji, Severnoj Americi i na severu Afrike. Pojavljuje se u raznim klimatskim oblastima, od Arktika, do Sahare. Sreće se i do 6.350 m nadmorske visine, na Mont Everestu.[3] Gavran najviše voli šumska staništa, sa otvorenim područjima u blizini ili priobalna područja.

Podvrste[uredi | uredi izvor]

  • C. c. corax naseljava Evropu i Aziju do Bajkalskog jezera, a na jugu do Kavkaza i severnog Irana. Ima kraći kljun od ostalih podvrsta i povijen.
  • C. c. varius naseljava Island i Farska ostrva. Ima manji odsjaj od prethodne podvrste, a donji deo vratnog perja mu je beličast. Sa Farskih ostrva je izumro šareni gavran, koji je bio varijacija ove podvrste.
  • C. c. subcorax naseljava područje od Grčke do severozapadne Indije, centralne Azije i zapadne Kine. Veći je od evropske podvrste, ali ima kraće perje na grlu. Vrat i grudi mu imaju smeđi ton. Osnova vratnog perja mu je ponekad potpuno bela.
  • C. c. tingitanus naseljava sever Afrike i Kanarska ostrva. To je najmanja podvrsta sa najkraćim perjem na grlu.
  • C. c. tibetanus naseljava Himalaje. To je najveća i najsjajnija podvrsta sa najdužim perjem na grlu. Osnova vratnog perja mu je siva.
  • C. c. kamtschaticus naseljava severoistočnu Aziju. Ima veći kljun od evropske podvrste.
  • C. c. principalis naseljava Severnu Ameriku i Grenland. Ima najveći kljun, veoma sjajno perje, koje je na grlu veoma dugačko.
  • C. c. sinuatus naseljava jug SAD i Srednju Ameriku. Manji je od prethodne podvrste sa manjim i užim kljunom.

Motiv običnog gavrana u kulturi[uredi | uredi izvor]

Monoteističke religije[uredi | uredi izvor]

Gavrani donose hranu Iliji. Ikona u hramu proroka Ilije u Jaroslavlju.

U Kuranu (Sura 5:27-31), Alah šalje gavrana da kopanjem kandžama po zemlji nauči Kaina da zakopa mrtvog Avelja u zemlju.

U Talmudu (Sanhedrin, 108b), gavran je među vrstama koje su se parile na Nojevoj Arci i zbog toga je kažnjen. Islamska verzija priče o Noju ukazuje na to, da se gavran nije vratio na Arku i da je zbog toga proklet, te mu se boja perja promenila u crnu[4].

U Bibliji ima nekoliko pominjanja gavrana. U Knjizi o Jovu (39:3) Božiji glas iz vihora pita Jova ko gotovi hranu gavranu, na šta se odgovor daje u Psalmu 146. U istom tonu, Isus u Novom zavetu (Jevanđelje po Luci, 12:24) daje primer gavrana koji ne seju i ne žanju, a Bog ih hrani. U Prvoj knjizi o carevima (17:4-6), gavranovi po naređenju Boga donose hleb i meso proroku Iliji svakog dana, ujutru i uveče.

Verna privrženost pustinjacima poput proroka Ilije, Svetog opata Antuna i Svetog Pavla Tivejskog, osobina je koja se u hrišćanstvu vezuje za gavrana[5][6]. Tako je, prema kazivanju, telo Vikentija Saragoskog posle smrti čuvao gavran, ne hraneći se njime, a terajući od tela čak i nasrnulog vuka.[7] Prenos moštiju Vikentija Saragoskog u Lisabon je inspiracija za grb grada Lisabona.

Mitraizam[uredi | uredi izvor]

Tauroktonija. Gavran je prikazan iznad Mitre.

U mitraizmu, gavran je simbol glasnika, ali i prvog stadijuma mitrijske inicijacije. Prisutan je na osnovnim ikonama ubijanja bika (tauroktonija), ali i na specifičnim delima, poput žrtvenika iz Panonije. Na umetničkim delima, ljudski likovi sa maskom gavrana označavaju upravo vernika prvog stupnja (primer je reljef iz Konjica). Smatra se na osnovu ove simbolike da su žene bile isključene iz mitrijskih misterija, jer je u starom veku gavran shvatan kao potpuno muška životinja, neprijateljski nastrojena prema ženama.[8] Takođe, inicijaciona shema u mitraizmu se poistovećuje s planetarnim sferama, te tako stupanj Gavrana odgovara planeti Merkur[9].

Slovenska verovanja[uredi | uredi izvor]

Gavran u slovenskim verovanjima spada u ptice zloslutnice. Budući lešinarom i crne boje, gavran se smatra predznakom i simbolom smrti i nesreće. No iako je gavran opšte prihvaćeno smatra za predznak smrti, njegovo graktanje sa smrću povezuje samo 23,7% južnoslovenskih ispitanika. Češće od gavrana, smrt se povezuje sa zavijanjem psa ili hukom sove[10]. Drugi izvori beleže samo verovanja, bez analize raširenosti[11][12][13] Kada se crna boja gavrana udruži s iskustvenom činjenicom o inteligenciji gavrana, pruža se osnov za razvoj i nekih složenijih mitoloških predstava[14].

Uloga gavrana kao vesnika smrti i nesreće u srpskoj epskoj poeziji se vidi preko česte formule Polećela/dolećela dva vrana gavrana[15]. Gavran se ponekad ističe i kao donosilac dobrih vesti, recimo u jednoj pesmi zabeleženoj kod Vuka Karadžića donosi momku vesti o svadbi[16]. U nekim mestima u Srbiji gavran se smatra pticom proročicom koja donosi vesti o boju i brani od grada, te postoji i narodna zabrana ubijanja gavrana[15].

Često se gavranovi koriste u kletvama, sa željom da proklinjanom ptice kljuju i raznesu telo. Primeri kletava su „Čavće i gavranje te po slive razneli!“, „Gavranje te razneli!“[17]

U srednjem veku muškoj deci je davano zaštitno lično ime Gavran. Sa ovim se imenom srećemo u srednjovekovnim izvorima, a u srpskim narodnim pesmama spominje se i čuveni Gavran harambaša hajdučki[18].

Germanska mitologija[uredi | uredi izvor]

U nordijskoj mitologiji, dva gavrana (Hugin i Munin) lete svetom i prenose Odinu informacije o svemu što su videli. Odin im je čak dao sposobnost govora. Zbog ovoga, Odin se u Mlađoj Edi naziva gavran-bogom. Povezanost gavrana sa Odinom i smrću uočava se i u skaldskoj poemi Hrafnsmaul, u kojoj neimenovana Valkira diskutuje s gavranom o životu i ratničkim vrlinama Haralda Lepokosog.

I u drugim delima gavranovi poseduju znanje o svetu, nevezano za simbolizam borbi ili smrti. U Landnaumabouku, gavrani su vodiči brodu na putu od Farskih ostrva do Islanda.

Brojni skandinavski vladari su tokom srednjeg veka dizali zastavu gavrana, između ostalih Harald Surovi i Knut Veliki, a Vikinzi su plovili i osvajali pod njom. U Sagi o Orknijcima, zastavu gavrana su u bitkama nosili vojnici Sigurda Snažnog, a sama zastava je uzročnik stradanja svojih nosilaca.

  • Odin sa dva gavrana, Huginom i Muninom
    Odin sa dva gavrana, Huginom i Muninom
  • Valkira razgovara s gavranom
    Valkira razgovara s gavranom
  • Zastava gavrana na tapiseriji iz Bajea
    Zastava gavrana na tapiseriji iz Bajea

Keltska mitologija[uredi | uredi izvor]

I u keltskoj mitologiji postoji simbol gavrana. U velškoj mitologiji gavrani se povezuju sa bogom Branom Blagoslovenim. Irska boginja Morigan se pojavljuje na ramenu heroja Kuhulina po njegovoj smrti[19]. Tek tada su njegovi protivnici poverovali da je mrtav.

Ostale mitologije[uredi | uredi izvor]

Totem gavrana koji spašava decu tokom poplave. Enkoridž, Aljaska.

U nekim narodima Severne Amerike (Tlingit, Cimšian) i istočne Azije (Kereci, Korjaci), gavran se pojavljuje kao božanstvo[20][21]. Samo poluostrvo Kamčatka je po mitologiji stvorilo božanstvo, gavran Kuth[22]. Postoje i druga imena za božanstvo gavrana, poput naziva Kuki koji koriste Kereci u narodnim pričama[23]. Korjačka mitologija je usredsređena na šamana Kvikila (Veliki Gavran), koji je bio prvi čovek i zaštitnik Korjaka[21].

Galerija[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ BirdLife International (2017). „Corvus corax”. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2019.3. International Union for Conservation of Nature. Pristupljeno 12. 12. 2019. 
  2. ^ „Biološka raznovrsnost Srbije”. bioras.petnica.rs. [mrtva veza]
  3. ^ a b Madge, Steve (1999) [1994]. Crows and jays : a guide to the crows, jays and magpies of the world. Helm Identification Guides. London: Christopher Helm. ISBN 978-0-7136-3999-5. 
  4. ^ Phillott, D.C. (1907). Note on the Common Raven - Corvus corax. Journal of the Asiatic Society of Bengal, 3: 115–117.
  5. ^ Chevalier, J., Gheerbrant, A. (1987) Rječnik simbola. Nakladni zavod Matice Hrvatske. Zagreb.
  6. ^ Vučevac Bajt, V., Gregurić Gračner, G. (2001). Životinje kao heraldički elementi u grbovima plemstva u Slavoniji od 1700—1918. godine. Povijesni prilozi, 20(21): 161-170
  7. ^ Arhimandrit Justin Popović. 1977. Žitija svetih 12. 11. novembar, Stradanje svetog mučenika đakona Vikentija.
  8. ^ Selem, P. (2008). Mitraizam - religija jedinstva. U: P. Selem. Lica bogova. Matica hrvatska: Zagreb. pp 393-422.
  9. ^ Selem, P. (1986). Mitraizam Dalmacije i Panonije u svjetlu novih istraživanja. Historijski zbornik, . 39 (1): 173—204.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć).
  10. ^ Đaković, B. (1991). Predznaci smrti. Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, 54-55: 203-210.
  11. ^ Ivanišević, F. (1987). Poljica. Narodni život i običaji. JAZU: Split.
  12. ^ Filipović, M. (1939). Običaji i verovanja u Skopskoj kotlini. SEZb, knj. LIV, pp. 500-501. Beograd.
  13. ^ Šnevajs, E. (1928). Glavni elementi samrtnih običaja kod Srba i Hrvata. Glasnik skopskog naučnog društva, knj. V. Skopje.
  14. ^ Loma, Aleksandar. (2003). ’Dva vrana gavrana’ Corvus corax u slovenskoj epici – komparativni pogled. Kodovi slovenskih kultura, 8: 109–132.
  15. ^ a b Aksić, N. (2015). Ptice zloslutnice u slovenskim verovanjima. Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, . 63 (1): 193—211.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć).
  16. ^ Karanović, Z. (2011). Gavran i soko kao svadbeni medijatori u tri svatovske pesme (ili zaboravljena priča o inicijaciji). Ptice: književnost, kultura. Liceum, 14: 125–140.
  17. ^ Đapović, L. (2009). Smrt i onostranost u kletvama. Posebna izdanja, Knjiga 66. Beograd: Etnografski institut SANU. str. 69.
  18. ^ Vukanović, T. (1940). Lična imena kod Srba. Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, 15: 56-74.
  19. ^ Jones, M. "The Death of Cu Chulainn". Academy for Ancient Texts.
  20. ^ Bogoras, W. (1902). „The Folklore of Northeastern Asia, as Compared with That of Northwestern America”. American Anthropologist. 4 (4): 577—683. .
  21. ^ a b Chaussonnet, Valerie (1995) Native Cultures of Alaska and Siberia. Arctic Studies Center. Washington, D.C.}-pp 28/29
  22. ^ -{Worth, D.D. (1961). Kamchadal Texts Collected by W. Jochelson, 's-Gravenhage, Mouton.
  23. ^ Priča Lisa Čačučanavut i gavran Kuki Arhivirano na sajtu Wayback Machine (16. novembar 2016) (jezik: ruski)

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Madge, Steve (1999) [1994]. Crows and jays : a guide to the crows, jays and magpies of the world. Helm Identification Guides. London: Christopher Helm. ISBN 978-0-7136-3999-5. 

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Obični gavran na Vikimedijinoj ostavi.
Vikivrste imaju više informacija o članku Obični gavran.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Обични_гавран&oldid=27741742”