Pale

Za druge upotrebe pogledajte stranicu Pale (višeznačna odrednica).

Pale
Pale
Grb
Administrativni podaci
Država	Bosna i Hercegovina
Entitet	Republika Srpska
Grad	Istočno Sarajevo
Opština	Pale
Stanovništvo
— 2013.	12.569
Geografske karakteristike
Koordinate	43° 48′ 45″ S; 18° 34′ 06″ I
Vremenska zona	UTC+1 (CET), ljeti UTC+2 (CEST)
Pale Pale na karti Bosne i Hercegovine
Ostali podaci
Pozivni broj	057
Veb-sajt	www.pale.rs.ba

Pale su gradsko naselje i sjedište istoimene opštine, jedne od šest opština grada Istočno Sarajevo u Republici Srpskoj, BiH. Prema konačnim podacima popisa stanovništva 2013. godine, u naseljenom mjestu Pale ukupno je popisano 12.569 lica.

Opština

Opština Pale zauzima površinu od 492,8 km². To je gradska opština grada Istočno Sarajevo. Nalazi se u kotlini između Romanije i Jahorine, a kroz gradsko naselje protiče rijeka Miljacka. Administrativno je podeljena u 10 mjesnih zajednica, sa 63 naseljena mjesta u kojima, prema preliminarnim podacima popisa stanovništva iz 2013. godine, boravi 22.282 lica. Danas su Pale univerzitetski, turistički i kulturni centar Republike Srpske. U Palama se nalazi pravoslavna crkva Uspenja Presvete Bogorodice osnovana početkom 20. vijeka, kao i rimokatolička Crkva Svetog Josifa na Palama.

Geografski položaj i klima

Područje opštine Pale je izrazito planinskog karaktera, sa nadmorskom visinom od 624 do 1.916 m. Najniža tačka je na 624 m nadmorske visine, na zapadnoj strani opštine, gdje se spajaju paljanska i mokranjska Miljacka.

Središnji dio opštine Pale zauzima paljanska kotlina, smještena između planinskih masiva: Jahorine sa juga, Gosine sa istoka, Romanije sa sjeveroistoka, Ozrena sa sjevera i sjeverozapada i Trebevića sa zapada. Sjedište opštine je u gradu Pale. Pale su smještene u samoj kotlini, koja sa pribrežjem zauzima površinu od oko 8,5 km². Smještene su na nadmorskoj visini od 820 m.

Pale su prema geografsko-prirodnim osobinama odavno poznate kao klimatsko lječilište i izletište. Ljepota okoline, čist vazduh i blizina skijaških terena na Jahorini predstavljaju prirodnu dispoziciju i realnu osnovu za razvoj turizma.

Pretežan dio površine opštine sačinjava šumsko zemljište (64%), a svega (36%) poljoprivredno i ostalo zemljište.

Istorija

Pale su početkom prošlog vijeka bile tek jedno embrionalno naselje, ili tačnije selo, iz kojeg će se pod uticajem određenih društveno-istorijskih okolnosti postepeno razviti gradić Pale kao sjedište istoimene opštine u Republici Srpskoj.

Staro doba

Područje koje obuhvata opština Pale bilo je djelimično naseljeno, vjerovatno od ranog praistorijskog perioda. Izgleda da stanovništvu mlađeg kamenog doba (neolit) i potrebama tadašnjeg stepena privrede (počeci stočarstva i primitivne zemljoradnje), šumovito područje i najniži dijelovi Pala - Paljanska kotlina sa nadmorskom visinom preko 800 m nisu naročito odgovarali pa su i arheološki nalazi iz tog perioda vrlo rijetki. Nešto više nalaza iz praistorije potiče iz gvozdenog doba u područjima oko Mokrog na sjeveru, te oko Loznika i Ilijaka na istoku sa naseljima i utvrdama gradinskog tipa koji pripadaju halštatskoj kulturi Glasinačkog polja.

Područje Pala predstavljalo je oduvijek važnu saobraćajnu sponu između zapada i istoka, tj. sarajevske kotline i rijeke Drine. Kroz ovaj kraj su prolazile dvije značajne antičke komunikacije. Jednu je predstavljao trgovački put preko Mokrog i Romanije, a drugu put dolinom rijeke Prače na Ranjen, Goražde i dalje. Ostaci ovih puteva djelimično su sačuvani, kao i ostaci rimskih građevina u selima Miošići i Ilijak, zanimljivi primjerci grčke keramike i vrijedni numizmatički nalazi grčke provenijencije, iz čuvenih trgovačkih naselja antičkog doba Apollonia i Dyrrachion (Drač) iz 2. vijeka prije nove ere, što govori o značaju i vrijednosti ovog prostora u antičkom dobu.

Srednji vijek

Grb Pavlovića

Feudalni posjed Pavlovića, koji su spadali u red najkrupnijeg bosanskog plemstva, protezao se od Vrhbosne (današnje Sarajevo) na zapadu do Dobruna na istoku. Rodonačelnik Pavlovića je Pavle Radenović, koji je osim nasljednog posjeda držao Gradinu kod Pala, Hodidjed, Miljacki grad, Borač kod Mesića, Pavlovac kod Prače, Pavlovac kod Sarajeva, kao i rudnik Olovo, Trebinje i dio Konavala sa Cavtatom. Na tom prostoru odvijala se vrlo živa trgovina između domaćih ljudi i Dubrovnika, a glavno trgovačko središte bio je gradić Prača, koji je igrao važnu posredničku ulogu u trgovini olovom. Pavle Radenović ubijen je u međusobnom obračunu feudalaca u Kraljevoj Sutjesci kod Visokog 1415. godine. Njegov mlađi sin, Radoslav Pavlović (1420 — 1421) prodao je Dubrovniku dio Konavala i ratovao s njim oko Cavtata.

Ostaci Gradine Pavlovića u Gornjim Palama

Kada su se nakon smrti bosanskog kralja Tvrtka I Kotromanića (1391) razvile borbe za bosanski prijesto, Pavlovi sinovi, pred opasnošću da im njihovi protivnici, bosanski feudalci, ne otmu i rasparčaju naslijeđenu oblast, obratili su se za pomoć nepouzdanim saveznicima Turcima. Zbog nesloge među bosanskim velikašima, bosanska srednjovjekovna država uskoro se pretvorila u tragičnu pozornicu unutrašnjih sukoba, koje su Turci, kao neprijatelji srednjovjekovne hrišćanske Bosne, vješto podsticali i koristili za svoje osvajačke ciljeve.

Padom Bosne pod tursku vlast (1463) oblast Pavlovića podijeljena je u 11 nahija, a cijelo područje Turci su, prema imenu ranijih gospodara Pavlovića nazvali Vilajet Pavli.

U prvom turskom popisu stanovništva, 1468/69. godine mjesto Pale pojavljuje se u obliku neobičnog turskog naziva Bogazi Yumru kao sjedište jedne od 11 nahija. Nahija Bogazi Yumru je obuhvatala šest sela a dva od njih bila su smještena u paljanskom polju. Jedno je Bogazi Yumru a drugo Podgrađe.

Padom Bosne pod tursku vlast, srpski narod se našao u najtežem ropstvu, eksploatisan i ponižen. Ne postoje nikakvi podaci o urbanizaciji područja Pala u turskom periodu. Jedino je varošica Prača zadržala svoj trgovački značaj, pa i izvjestan procvat, sve do velikog požara i epidemije kuge u 18. vijeku.

Naziv Vilajet Pavli za ovo područje istočne Bosne održao se sve do početka 19. vijeka. U to doba ovo naselje se počinje nazivati — Pale. Pod tim imenom ubilježeno je na jednoj karti iz 1877. godine, ali je i cijeli kraj obilježen kao Pale.

Austrougarska

Pale početkom 20. veka

Prve decenije 19. vijeka nagovještavale su duboku krizu Osmanskog carstva, koja se ispoljavala u dva politički i socijalno potpuno različita smjera. Turska se tih godina ozbiljno suočila s nizom nacionalno — oslobodilačkih pokreta i socijalnih revolucija potlačenih naroda, a s druge strane sa ustancima i otporom muslimanskog plemstva koje se odupiralo svim pokušajima reformi i jačanju centralističkih tendencija.

Prema popisu stanovništva iz 1895. godine, Pale su, sa okolnim selima, imale ukupno 483 stanovnika. Od toga broja, 440 stanovnika živjelo je od poljoprivrede i sječe šume, a 27 od službe. Industrijski razvoj je povukao za sobom i razvoj tercijarnih djelatnosti. Otvaraju se trgovačke radnje, gostionice i druge uslužne djelatnosti.

U februaru 1907. godine započela je sa radom prva Osnovna škola na Palama. To je bila konfesionalna škola, kojom je upravljao Crkveno-školski odbor Pravoslavne crkve na Palama. Ona je bez ikakvih obaveza primila u svoje školske klupe i djecu drugih vjeroispovijesti, tako da je pored pravoslavne djece, Srpsku narodnu osnovnu školu u Palama pohađalo i dvadesetoro katoličke i jevrejske djece, čiji su roditelji bili zaposleni većinom kao kvalifikovani radnici u paljanskoj pilani.

Prema službenim podacima austrougarske uprave za Bosnu i Hercegovinu, na Palama su već 1879. godine postojale dvije evropski uređene pilane, a njihovi proizvodi su čekali da budu transportovani za Sarajevo cestom čija je izgradnja tada bila u toku. Kada je izgradila strateški važnu željezničku prugu Sarajevo-Višegrad (1905. godine), Austrougarska je imala u vidu i njen veliki privredni značaj. Tada su Pale dobile svoju željezničku stanicu, a šumarstvo i industrijska prerada drveta novi razvojni podsticaj. To je imalo za posljedicu veće ulaganje stranog kapitala u privredni razvoj paljanskog kraja. Tako je 1912. godine u Podgrabu otvorena velika pilana u vlasništvu italijanske firme „Đuzepe Feltrineli i kompanija“ iz Milana, dok je na Palama radila pilana sa pet gatera u vlasništvu firme „Zadik s. Finci“. Ova firma je na submisijskoj licitaciji 1911. godine dobila pravo na dvadesetogodišnju eksploataciju šumskog područja Romanija — Mokro, s godišnjim etatom od 10.000 m³ četinara i 13.250 m³ bukovine. Godine 1913. firma „Zadik s. Finci“ prodala je pilansko postrojenje na Palama grčkoj firmi „Grčko društvo za trgovinu i industriju drveta u Atini“ — Filijala Pale, a 1914. godine prenijela na nju i ugovor o eksploataciji.

Prvi svjetski rat

Austrougarska vojska u Palama

Izbijanje Prvog svjetskog rata 1914. godine omelo je grčku firmu u provođenju poslovnih planova, pa je neposredno nakon završetka rata napustila svoje poslovanje u Bosni i zaključila aranžman sa Vasom Todorovićem, predratnim upravnikom njihove pilane na Palama, kojem je prepustila pilansko postrojenje na Palama u ugovorno područje Romanija — Mokro, s tim da im se isplata vrši sukcesivno isporukom drvene građe.

Početkom Prvog svjetskog rata, poslije sjajne pobjede na Ceru, srpska vojska je na zahtjev saveznika, početkom septembra 1914. godine forsirala rijeke Savu i Drinu i prodrla na teritoriju Austrougarske. Austrougarska komanda je odmah sa dvije armije prešla u kontraofanzivu i borbe su se ponovo prenijele na teritoriju Srbije. Da bi vezale dio neprijateljskih snaga i olakšale položaj svoje glavnine na osnovnom pravcu neprijateljskog napada, crnogorska vojska i Užički odred Srpske vojske izvršili su početkom oktobra 1914. godine prodor u pravcu Sarajeva i izbili na područje Romanije. Tada su dijelovi crnogorske vojske ušli u Pale, a njihove patrole i prethodnice do Kozje ćuprije nadomak Sarajeva. Pošto se crnogorska vojska uskoro morala povući veći dio srpskog stanovništva sa područja Pala povlači se zajedno sa vojskom. Svi oni koji nisu uspjeli pobjeći, bili su izloženi surovim represalijama šuckora (austrougarska neregularna milicija). Pale su potpuno spaljene i opustošene, a na željezničkoj stanici Pale, na Kalovitim brdima i Koranu podignuta su vješala. Obješena su 54 čovjeka, dok je dio zatečenog stanovništva protjeran u koncentracioni logor. Znatan broj seoskih porodica iz Prače, Vijara, Buđa, Podgraba, Vrhprače, Gorovića, Hotočine, Glasinca, Podromanije i Sočica zaustavljen je od austrougarskih vojnika i šuckora na putu prema Drini, pošto nisu uspjeli da se na vrijeme evakuišu preko mosta u Goraždu. Iz te grupe na Jabuci je odmah izdvojeno 48 odraslih muškaraca, koji su strijeljani. Njihove žene i djeca odvedeni su u logor.

Između dva svjetska rata

Kraj Prvog svjetskog rata zatekao je Pale potpuno opustošene. Međutim, promjena političkih prilika, slom Austrougarske Monarhije i stvaranje zajedničke jugoslovenske države — Kraljevine Jugoslavije, omogućile su da se pristupi obnavljanju porušenih naselja i podizanju privrede. Osnovu privrednog razvoja Pala, kao i ranije, čine prirodne osobine paljanskog kraja, a prije svega šumsko bogatstvo. Razvoj paljanskog naselja ubrzale su i povoljne saobraćajne veze sa Sarajevom, koje se postepeno pretvaralo u snažan industrijski centar. Godine 1928. Pale su postale sjedište opštine. Godine 1939. na području paljanske opštine radilo je 14 pilana, koje su godišnje obrađivale više od 90.000 kubnih metara tesane građe. Ubrzani privredni razvoj uticao je na povećanje broja stanovnika. U periodu od 1921. do 1931. godine broj stanovnika se povećao sa 2.382 na 11.103.

Tridesetih godina 20. vijeka u užem dijelu Pala koncentrisalo se već 40 do 50 zgrada, a 1935. godine Pale su dobile savremeni vodovod sa izvora rijeke Miljacke.

Tada se osjetio i snažniji polet na polju obrazovanja stanovništva i u razvoju kulturnog i sportskog života na Palama. Obnavljane su stare i otvarane nove škole. Središte kulturnog života na Palama bio je Dom žrtava Prvog svjetskog rata, sagrađen u jesen 1928. godine. U okviru Doma nalazila se velika gimnastička dvorana sa svim potrebnim gimnastičkim spravama, a s vremena na vrijeme u njoj su održavane razne priredbe i zabave. Značajnu ulogu u kulturnom životu mjesta imale su amaterska dramska grupa, te folklorna sekcija. Kulturno i sportsko društvo „Soko“ zaslužno je za masovno uključivanje omladine u sportski život. U okviru Društva posebno se njeguju gimnastičke, ritmičke i sletske vježbe. Paljanski sokoli sa uspjehom učestvuju na sletskim vježbama u Zagrebu, Ljubljani i Pragu. Godine 1934. osnovan je Fudbalski klub „Vihor“. Izgrađeno je fudbalsko igralište. Iste godine osnovan je Smučarski klub i izgrađena prva smučarska skakaonica sa drvenom konstrukcijom.

Odmah nakon Prvog svjetskog rata na lokalitetu Kalovita brda na Palama otvoreno je dječje oporavilište, prvih dana zgrada za ratnu siročad. Tu su uglavnom boravila djeca sarajevskih osnovnih škola, koju je Dječji antituberkulozni dispanzer upućivao na jednomjesečni oporavak, s obzirom da su Pale i ranije bile poznate kao klimatsko lječilište sa čistim planinskim vazduhom. U tom periodu Pale su dobile i prvu zdravstvenu ustanovu — ambulantu „Sokolske zdravstvene zadruge“, biblioteku sa čitaonicom i druge sadržaje.

Drugi svjetski rat

U četvrtoj deceniji 20. vijeka Pale već imaju izgled malog, ali lijepo uređenog mjesta. Znatan broj intelektualaca, kao i bogatijih i uticajnijih ljudi iz Sarajeva i drugih krajeva zemlje, izgradio je na Palama svoje ljetnikovce. Među njima su se posebno isticali: Pero Slijepčević, profesor Skopskog univerziteta i književni kritičar, Jovan Kršić, književni kritičar, Milutin Janjušević, upravnik Sarajevskog pozorišta, i doktor Teodor Živanović. Među vlasnicima vila bilo je dosta ljekara i banskih činovnika, uključujući i samog bana Drinske banovine Velimira Popovića. Ovi ljudi uticali su svojim autoritetom da se Palama kao naseljenom mjestu posveti više pažnje.

Međutim, ovakav trend privrednog i kulturnog razvoja Pala bio je grubo prekinut izbijanjem Drugog svjetskog rata i napadom fašističkih snaga na Jugoslaviju 6. aprila 1941. godine. Oko 50 njemačkih, italijanskih i mađarskih divizija naišle su na slab i neorganizovan otpor jugoslovenske vojske. Poslije zauzimanja Zagreba i Beograda, njemačke i italijanske snage su napredovale prema centralnim dijelovima Jugoslavije i u pravcu jadranske obale. Jugoslovenska vrhovna komanda uzaludno je pokušavala da uspostavi kontrolu nad događajima i spriječi potpuno rasulo jugoslovenske vojske. 15. aprila 1941. godine njemačke oklopne i motorizovane divizije zauzele su Sarajevo i na Palama zarobile jugoslovensku Vrhovnu komandu. Ubrzo nakon toga, opunomoćenici Vrhovne komande potpisali su 17. aprila u Štabu njemačke Druge armije u Beogradu bezuslovnu kapitulaciju. Kratkotrajni Aprilski rat doveo je do potpunog raspada Jugoslavije, koja je bila rasparčana na više međusobno potpuno odvojenih administrativnih dijelova. Na teritoriji Hrvatske, Bosne, Hercegovine i Srema njemačka i italijanska vlada stvorile su takozvanu Nezavisnu Državu Hrvatsku i na vlast dovele ustaše na čelu sa Antom Pavelićem.

Prvi potez ustaških vlasti na Palama bilo je skrnavljenje Pravoslavne crkve i rušenje spomenika žrtvama Prvog svjetskog rata. Sve radnje trgovaca Srba bile su odmah rekvirirane i predate simpatizerima ustaškog pokreta. Natpis na Domu žrtava Prvog svjetskog rata, napisan pozlaćenim slovima, obijen je čekićima, a spomenik žrtvama ispred Crkve izvaljen je i potpuno uništen. Bivši Dom žrtava Prvog svjetskog rata pretvoren je u ustašku postaju u kojoj se nalazila i kancelarija tabornika. Na cijelom prostoru te kvislinške države jedan od glavnih njenih političkih ciljeva bilo je provođenje genocida prema Jevrejima i Srbima, pa su se i lokalne ustaše na Palama trudile da ne zaostanu u njihovom provođenju.

Na ovakve postupke ustaških vlasti narod Romanije i paljanskog kraja, u noći između 31. jula i 1. avgusta 1941. godine, odgovorio je podizanjem oružanog ustanka. Ustaške vlasti i njemačka okupaciona sila uzalud su masovnim odmazdama i terorom pokušavali da ga uguše. Sredinom novembra 1943. godine u akciji odmazde nad civilnim stanovništvom ustaše su pobile više od 100 stanovnika sela Rakovca, o čemu i danas svjedoče dva spomenika — jedan u Krivodolima, a drugi na Rakovcu. Za vrijeme NDH stradalo je u masovnim pokoljima ustaša i srpsko stanovništvo Vrhprače, Vijara, Jelovaca i drugih mjesta.

U toku Drugog svjetskog rata na području opštine Pale stradalo je oko 1.200 civila, dok je u oslobodilačkoj borbi protiv fašizma poginulo više od 350 boraca.

SFRJ

Poslije Drugog svjetskog rata, mjesto i opština Pale, zahvaljujući velikom požrtvovanju i naporima stanovništva, postepeno ulaze u savremenu fazu svog privrednog i društvenog razvoja. Godine 1946. na mjestu stare pilane podignuta je nova, koja je godišnje obrađivala 25.000 kubnih metara pilanske oblovine i zapošljavala 320 radnika, od kojih je 170 radilo u pilani, a 150 u šumi, na sječi i otpremi drveta. Godine 1952. izgradnjom Vojno-remontnog zavoda na Koranu, privreda Pala je dobila prvi značajniji objekt metalne industrije, koji je u periodu od 1952. do 1960. godine zapošljavao 300 — 400 radnika. Razvoj metalne industrije podstakao je migraciona kretanja (doseljavanje). Niču nova stambena naselja, grad Pale se prostorno širi i povezuje sa naseljem Koran. Godine 1968. Vojno-remontni zavod Koran ulazi u korporaciju metalne industrije „FAMOS“ i organizuje se kao preduzeće metalne industrije „Famos — Koran“. Ova integracija dovela je do uspješnog usvajanja novih razvojnih programa proizvodnje dijelova motora, mjenjača i vozila. Krajem osamdesetih godina, u preduzeću „Famos“ Koran radilo je 2.000 radnika. Otvorene su dvije nove fabrike: Fabrika za proizvodnju turbokompresora i Fabrika za proizvodnju dijelova motora OM-360.

Raspad Jugoslavije

U periodu građanskog rata 1992. do 1995. godine, Pale su bile privremena prijestonica Republike Srpske. Tu su se nalazile političke i pravne institucije: Vlada i njeni organi, Skupština Republike Srpske i dr. U isto vrijeme, Pale su bile i značajan kulturni i informativni centar, s nizom kulturno-informativnih institucija, kao što su Novinska agencija SRNA, Srpska Radio-Televizija (sada Radio-Televizija Republike Srpske sa sjedištem u Banjoj Luci).

Privreda

Nosioci razvoja na području Paljanske opštine su industrija, šumarstvo, ugostiteljsko-turističke djelatnosti i trgovina. Zbog geografskih i klimatskih karakteristika područja, djelatnost poljoprivrede je slabije razvijena. Po završetku ratnih dejstava, počeo je razvoj i u oblasti građevinarstva, a naročito u oblasti male privrede.

Industrijski razvoj na Paljanskoj opštini uglavnom je orijentisan na metalnu, drvnu i tekstilnu industriju.

Turizam

Skijanje na Jahorini

Područje opštine Pale svojim prirodnim uslovima pogoduje razvoju ugostiteljsko-turističke privrede. Vrlo je privlačan za turiste Olimpijski centar Jahorina, sa prekrasnim terenima za skijanje, gdje zimska sezona traje pet mjeseci. Smučarima i drugim turistima stoji na raspolaganju više od 20 km dobro uređenih staza za alpsko smučanje povezanih sa sedam žičara i šest ski-liftova, savremena ski-škola i ski-servis.

Osim pogodnosti za zimski turizam, opština Pale raspolaže i izvrsnim uslovima za lovni turizam, sa izvanrednim lovištima povezanim magistralnim, regionalnim i šumskim putevima, kao i lovačkim domovima.

Od prirodnih znamenitosti, najznačajnija je pećina Orlovača, koja je uređena za turističke posjete. U pećini Orlovača su pronađeni ostaci pećinskog medvjeda (Ursus spelaeus), kao i insekt iz porodice Coleoptera.

Kultura

Na Palama se nalazi veći broj kulturnih institucija kao što su:

• Kulturni centar Pale
• JFP „Srna film“ i Kinoteka Republike Srpske
• Narodna biblioteka
• SPKD „Prosvjeta“ Pale
• KUD „Mladost“ Pale
• KUD „Romanijska vrela“ Mokro

Na Palama se redovno održavaju kulturne manifestacije:

• Međunarodna likovna manifestacija „Art simpozijum Jahorina“"
• Likovna kolonija Pale
• Festival ekološkog i turističkog filma "Jahorinafest"
• Dječji festival "Djeca pjevaju hitove"
• Dječji muzički festival „Palčići“
• Konferencija Beba "Konferencija Beba"
• Dani Duška Trifunovića u Palama
• Balkanski festival frule u Palama
• Međunarodni festival glumaca i pjevača za djecu
• Revija ruskog filma
• Revija srpskog dokumentarnog filma

Na Palama djeluju i četiri fakulteta u sastavu Univerziteta u Istočnom Sarajevu: Ekonomski, Filozofski, Pravni i Fakultet za fizičku kulturu.

Sport

Razvoj sporta u opštini Pale je počeo tridesetih godina 20. vijeka, kada se Paljani počinju ozbiljnije baviti sportskim aktivnostima. U početku su to bili skijanje i fudbal, da bi danas imali 27 registrovanih sportskih klubova. Pale su sjedište fudbalskog kluba Romanija.

Pale su grad skijanja jer je iz ovog grada na Zimskim olimpijskim igrama do sada nastupalo 16 sportista, a njihova imena su urezana u "Olimpijsku pahuljicu" koja se nalazi u središtu "Olimpijskog parka" u Palama.

Sportska dvorana Peki Pale

Pale ubrzano rade na razvoju sportske infrastrukture, pa je u Palama 27. avgusta 2012. godine otvorena jedna od najmodernijih dvorana u Bosni i Hercegovini Sportska dvorana Peki. Dvorana se sastoji od velike i male dvorane, ukupne površine oko 16.000 m², a može da primi 2.360 gledalaca.

Na Palama se redovno održavaju sportske manifestacije:

• Biciklistička Kroz Srbiju
• Fis trka Jahorina
• Piksi kup Jahorina
• Memorijal Rajko Kušić
• Auto trka Jahorina
• Turnir u malom fudbalu Pale
• Košarkaški kamp Jahorina
• Turnir u basketu Pale
• Turnir u odbojci na pesku Pale
• Fudbalski kamp Partizan
• Fudbalski kamp Crvena zvezda
• Vaskršnji karate turnir
• Jahorinski planinarski maraton
• Vidovdanska ulična trka
• Teniski turnir diplomatskog kora
• Košarkaški kamp Fenomenalno

Gradovi pobratimi

• Smederevo, Srbija
• Pomaz, Mađarska

Stanovništvo

Prema procjeni migracionih kretanja i rezultata ranijih popisa stanovništva, na Palama je 1985. godine živjelo 5.000 stanovnika, a na čitavoj teritoriji opštine 16.000. Predratne demografske prognoze, na bazi projekcija plana prostornog razvoja, predviđale su da će grad Pale 2000. godine imati 9.400 stanovnika, a 2015. godine 14.500, dok bi stanovništvo opštine u tom periodu poraslo na 28.000. Iako je prostorni razvoj bio privremeno zaustavljen za vrijeme i neposredno nakon rata 1992 — 1995. godine, u grad i opštinu Pale doselio se veliki broj Srba koji su izbjegli iz Sarajeva, pa je ukupan broj stanovnika opštine, prema posljednjem popisu, dostigao 20.909 stanovnika. Na Palama se nalaze 4 fakulteta na kojima studira oko 6.000 studenata, pa Pale sa razlogom nose epitet „Grada mladosti“.

Nacionalnost	2013.	1991.	1981.	1971.	1961.
Srbi	12.707	5.204	1.213	1.059	681
Muslimani	7	1.630	521	411	141
Jugosloveni	10	335	294	21	157
Hrvati	101	109	36	58	72
Crnogorci	13	/	20	18	25
Albanci	/	/	2	3	4
Slovenci	5	/	1	1	1
Makedonci	3	/	/	1	2
ostali i nepoznato	59	106	18	8	3
Ukupno	12.905	7.384	2.105	1.579	1.086

Demografija Godina Stanovnika 1961. 1.086 1971. 1.579 1981. 2.105 1991. 7.384 2013. 12.905

Galerija slika

• 
  Cekovića kuća
• 
  Crkva uspenija Presvete Bogorodice
• 
  Crkva iz drugog ugla
• 
  Paljansko šetalište
• 
  Pogled na Pale noću
• 
  Vrelo Miljacke
• 
  Sjedište Univerziteta Istočno Sarajevo
• 
  Ulica Srpskih ratnika
• 
  Nezvanična zastava Pala

Vidi još

• Opština Pale
• Srednjoškolski centar „Pale“

Spoljašnje veze

• Zvanična prezentacija Opštine Pale (jezik: srpski)
• Pale lajv — Informativni veb-portal (jezik: srpski)
• (Pale, idealna vazdušna banja i mesto za odmor („Politika”, 16. jul 1940)
• Savezni zavod za statistiku i evidenciju FNRJ i SFRJ, popis stanovništva 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, i 1991. godine.