Srpske pravoslavne svetinje i spomenici u Prizrenu

Srpske pravoslavne svetinje i spomenici u Prizrenu je sistematizovan prikaz verskih i istorijskih objekta koji su u različitim istorijskim periodima, stvarane, devastirane i ponovo obnavljane. Prema trenutnom stanju ovog kulturno-istorijskog nasleđe ove svetinje mogu se podeliti u u tri kategorije: uništene pravoslavne svetinje, demolirane, opljačkane i spaljene pravoslavne svetinje i devastirani spomenici. Prema podacima Srpske pravoslavne crkve od osnivanja Prizrenske Mitropolije 1019. godine do danas u ovom gradu postoji ili je postojalo 33 srpskih pravoslavnih svetinje i spomenika.

Juna 1999. godine Prizren je pod pretnjama i psihozom straha napustilo skoro 20.000 stanovnika, svi Srbi, veliki broj Muslimana i Roma, kao i deo Turaka. Oni koji su tada poverovali rečima međunarodnih snaga da će ih zaštiti — ubijeni su na kućnom pragu, ili im se gubi svaki trag. Tada su opljačkane ili spaljene skoro sve srpske kuće u Prizrenu. Ono što je preostalo uništeno je u sedamnaestomartovskom pogromu 2004. godine, kada su proterani i malobrojni preostali Srbi. Tada su spaljene ili ruinirane skoro sve značajnije pravoslavne svetinje, Srpski srednjovekovni spomenici kulture u Prizrenu i okolini.

Devastirani i uništene pravoslavne svetinje delimično su obnovljeni, Prizrenska Bogoslovija primila je drugu generaciju đaka, i danas ima ukupno 24 učenika; 13 učenika prvog razreda i 11 učenika drugog razreda koji su u Prizrenu završili prethodnu godinu. Renovirano je svega desetak srpskih kuća i zabeležen povratak dvadesetak raseljenih Prizrenaca, ali da li je to dovoljno, da se očuvaju pravoslavne svetinje u Prizrenu?^[1]

Istorijat[uredi | uredi izvor]

Prizrenske eparhija, episkopija i mitropolija kroz vekove

Prizrenska eparhija, koja se pominje još 1019. godine u povelji vizantijskog cara Vasilija Drugog (976–1025), obuhvatala je krajeve oko grada Prizrena, zatim Hvosno (prostor oko Peći i Dečana) i predele u slivu Belog i Crnog Drima.

Ulaskom ove eparhije 1219. u sastav samostalne Srpskepravoslavne crkve (do tog vremena ovo područje bilo je pod jurisdikcijom Ohridske arhiepiskopije), područje Hvosna izdvojeno je u posebnu eparhijusa sedištem u manastiru Maloj Studenici, severoistočno od Peći.

Sedište prizrenskih episkopa bilo je u Prizrenu pri crkvi Svete Bogorodice Ljeviške (tada manastir).

Kada je (1346) Srpska crkva uzdignuta na stepen patrijaršije, Prizrenska episkopija je postala mitropolija.

Posle ukidanja Pećke patrijaršije (1766), ovoj eparhiji pripojene su stare Hvostanska i Lipljanska, odnosno Gračanička (Novobrdska) episkopija.^[2]

Kosovo i Metohija, dva centralna regiona dugogodišnje srpske države, odraz su srpskog duhovnog i kulturnog identiteta i državnosti od srednjeg veka do današnjih dana. Istorija Kosova i Metohije je usko povezana kako sa istorijom srednjovekovne srpske države, tako i sa gradom Prizrenom u kome se razvijala i opstajala Mitropolija srpske pravoslavne crkve. O tome najbolje govore brojni manastiri, crkve i ostali spomenici kulture, koji svedoče o vekovnoj povezanosti crkve i naroda u ovom gradu.^[3]

Prizren je u rimsko doba bio jedan od glavnih gradova na putu iz skadarskog primorja u unutrašnjost Balkanskog poluostrva. U doba Vizantije poznat je kao Prizdrijan i pominje se u 11. veku, u vreme ustanka makedonskih Slovena i Bodinove borbr sa Vizantijom.

Župan Stefan Nemanja osvojio je privremeno Prizren, 1189/1190. godine da bi ga potom njegov sin Stefan Prvovenčani oko 1214. godine pripojio srpskoj srednjovekovnoj državi. Od tada Prizren se naglo razvijao i postao jedan od prvih među malobrojnim gradovima srednjovekovne Srbije. Njegovo ekonomsko jačanje pada naročito u vreme kralja Milutina i careva Dušana i Uroša, jer je povremeno bio i njihova prestonica. Tako Prizren postaje ne samo carsko već i značajno versko i kulturno uporište, u kome su se gradili novi i obnavljali stari hramovi i spomenici.^[4]

Prizren je bio čuveno tržište, a jedno vreme i prestonica srpske srednjevekovne države.

Kako je veći broj crkva u prizrenu izgrađena u 14. veku može se pretpostaviti da je to bilo u periodu kada je prema povelji manastira Svetog Petra Koriškog, odnosno starcu Grigoriju (koja je datirana na 19. maj 1343. godine), kaže se da je Dušan (tada kralj) došao u Prizren,...obnoviti i s zdati crk v manastir Kraljevstva mi. Posle tog njegovog boravka nastalo je mnogo crkava na Kosovu i nekoliko manastira i crkava u Prizrenu. U vreme cara Dušana na prostoru Kosova bilo je oko 1.300 manastira i crkava a od toga u Prizrenu i okolini oko 200. Do danas je sačuvana evidrncija o 33 sakralna objekta i spomenika kulture.

O boravku cara Dušana u jesen 1347. godine u Prizrenu saznajemo i iz jednog njegovog pisma Dubrovniku, u kome se kaže: quando la segnoria imperial venie a Presariu ud INCHARAR la sua acelesia de Santo Archangelo. Boravak kralja Dušana 30. septembra 1341. godine nije bio u vezi sa manastirom Svetog Arhanđela, dok su ostala tri boravka vezana za podizanje istog.^[5] Posle smrti cara Uroša Prizren je držao kralj Vukašin do 1317. godine, a potom Đurđe Balšić od 1372. do 1376. godine.

U ruke Osmanlija Prizren je pao posle Novog Brda 1455. godine, i bio je pod njihovom vačću sve do oslobođenja 1912 godine.

Posle austrijskog sloma i velike seobe pod patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem 1690. godine zapisao je u letopisima „da je Prizren tako opusteo da na njegovim trgovima raste tolika trava da je kosci kose“.^[5]

Crkve u Prizrenu su, u ovom za Srpski narod i Prizren tužnom periodu, decenijama bile zapuštene, prekrivena korovom i ozbiljno oštećene. Naime osmanlije su gradu na obali Bistrice dsali novu urbanu strukturu formiranjem čaršija i mahala i izgradnjom monumentalnih islamskih građavina (Sinan pašina džamija, Mehmed pašina džamija, Amam, Sahat kula, Kameni most i dr). Dok su istovremeno uništavali srpske srednjovekovne crkave i pretvarali ih u džamije. Tako je crkva Bogorodice Ljeviške pretvorena u džamiju a na delovima ruševina manastira Svetih Arhangela sagrađena je Sinan pašina džamija.

Posle smrti mitropolita Jevsevija, 1789. godine, administraciju nad Prizrenskom eparhijom preuzeo je raški mitropolit Joanikije. U njegovo vreme (1808), Raška eparhija je spojena s Prizrenskom u jednu Raško-prizrensku episkopiju.

Godine 1878. na skupu muslimana sa Kosova i Metohije i delova Albanije u Bajrakli džamiji osnovana Prizrenska liga, sa ciljem sprečavanja ostvarenja odluka Berlinskog kongresa i onemogućavanja pripajanja teritorija koje su pripale Crnoj Gori i Srbiji, kao i postavljanja pitanja albanske autonomije u okviru Turske.

Prizren je, posle punih 457 godina robovanja pod Osmanlijskim carstvom, 17. oktobra 1912. godine oslobodila srpska vojska.

Za vreme Prvog svetskog rata bio je ponoovo okupiran, ovoga puta od bugarske vojske.^[5]

Između dva svetska rata Prizren je bio u sastavu Kraljevine Jugoslavije. U tom period obnovljeno je dosta starih crkava iz Srednjeg veka, a izgrađeno je i nekoliko spomenika oslobodiocima Prizrena i palim borcima u balkanskim ratovima i Prvom svetskom ratu.

Tokom Drugog svetskog rata od nemačke i italijanske vojske i pod njihovim tutorstvom Prizren je priključen tzv. „Velikoj Albaniji“. Oslobođen je 19. novembra 1944. godine.

Posle Drugog svetskog rata dolazi do svestranog razvoja Prizrena. Razvijaju se privreda, prosveta, kultura, zdravstvo, saobraćajnice, a to je praćeno velikim porastom broja stanovnika, velikim priraštajem i doseljavanjem u korist Albanaca. U ovom periodu dešavaju se i velika iseljavanja Srba i Turaka.

Agresivna politika Albanaca, lišena svih civilizacijskih tekovina, zadnjih godine 20. veka i prvih decenija 21. veka doprinela je da se na očigled svetske javnosti u kontinuitetu uništavaju najznačajnijih objekti evropskog srednjovekovnog nasleđa u Prizrenu. Ona istovremeno ukazuje i na pretenzije Prištine da za potrebe utemeljenja tzv. države Kosovo ne samo promoviše sebe u jedinog baštinika islamskog nasleđa, nego i da prisvoji srpsko kulturno nasleđe, i tome sa prostora Kosova i Metohije protera pravoslavno stanovništvo, što im je u Prizrenu i uspelo, jer je grad praktično bez Srba pravoslavne vere.

Na to ukazuju i činjenice da je Prizrenu, u kome je nekada bilo 25 srednjovekovnih hramova, tri manastira, Bogoslovija i Rezidencija episkopa, sve spaljeno i uništeno u martovskoj agresiji 2004.^[2]

Spisak pravoslavnih svetinja i spomenika u Prizrenu[uredi | uredi izvor]

R.b.	Naziv svetinje ili spomenika	Kratak opis i stanje
1.	Crkva Bogorodice Ljeviške	Crkva koja je zadužbina kralja Milutina, podignuta je u periodu 1306—1307. na ostacima katedrale iz 13. veka, koja je takođe osnovana na mestu starije, ranohrišćanske crkve. Crkva je istorijsko sedište episkopa prizrenskog Srpske pravoslavne crkve. Prvobitna građevina iz 13. veka bila je trobrodna bazilika, sa tri apside na istoku i pripratu na zapadu. Preuređenjem u 14. veku glavni brod je pretvoren u petokupolnu celinu, a bočni brodovi su prevoreni u ambulatorijum. Najstarije sačuvane freske u crkvi potiču iz treće decenije 13. veka (prikazi Svadbe u Kani, Isceljenje slepog i Bogorodica Eleusa sa Hristom hraniteljem). Prve dve se danas čuvaju u Galeriji fresaka pri Narodnom muzeju u Beogradu, dok je treća sačuvana na južnom stupcu južnog broda crkve. Preostale freske u Bogorodici Ljeviškoj su iz 14. veka i delo su majstora Mihaila Astrape i njegovih pomoćnika, naslikane između 1307. i 1313. godine. Među njima su ciklusi velikih praznika, Hristovih muka, čuda i parabola, kao i portreti svetaca i srpskih istorijskih ličnosti (Stefan Nemanja, Sveti Sava, kralj Milutin). Za vreme turske vlasti, u 18. veku, freske su izubijane čekićem, pokrivene slojem maltera i prekrečene, kada je crkva pretvorena u džamiju. Freske su ponovo otkrivene u periodu 1950—1952. Od dolaska NATO snaga na Kosovo i Metohiju (1999), crkva je pod zaštitom nemačkih vojnika. I pored toga, crkva je gađana iz vatrenog oružja i zapaljena 17. marta 2004. od strane albanskih vandala. Crkva je stavljena na Uneskovu listu svetske kulturne baštine, kao deo ansambla srednjovekovnih spomenika na Kosovu.
2.	Manastir Svetih Arhangela	Manastir je zadužbina srpskog cara Dušana Silnog (kralj 1331 — 1346, car 1346—1355), i nalazi se u kanjonu reke Bistrice. Građen je u periodu od 1343. do 1352. godine^[6], na mestu starije crkve u sklopu tvrđave Višegrad kao grobna crkva cara Dušana.^[7] koji je presudno uticao na nastanak i razvoj Moravskog stila. Unutar kompleksa, koji obuhvata površinu od oko 6.500m², nalaze se dve crkve posvećene svetim Arhangelima (koja je bila Dušanova grobna crkva) i svetom Nikoli, koje su građene u raškom stilu, iako, poput Dečana, po vremenu gradnje i nekim elementima pripadaju Vardarskom stilu. Manastir je nakon dolaska Osmanlija 1455. godine, opljačkan i zarušen, da bi 1615. godine bio do temelja porušen, a njegov materijal je iskorišćen za gradnju Sinan-pašine džamije u Prizrenu. Posle okončanja NATO bombardovanja SRJ i povlačenja jugoslovenskih snaga bezbednosti, obnovljene objekte su pripadnici OVK, nakon dolaska KFOR-a, spalili i opljačkali u junu 1999. godine^[8], što se ponovilo i tokom martovskih nereda 2004.
3.	Crkva Svetog Spasa	Crkva je podignuta oko 1330. u jugozapadnom delu Prizrena, na maloj zaravni ispod gradske tvrđave koja dominira gradom, u delu koji je nekada bio srpska četvrt. Crkvu je sagradio vlastelin Mladen Vladojević, koji je potom 1348. hram priložio zadužbini cara Dušana (1346—1355) manastiru Svetih Arhangela u kanjonu Prizrenske Bistrice. Albanski ekstremisti su je zapalili i teško oštetili tokom martovskih nemira 2004. godine, u prisustvu nemačkih pripadnika KFOR-a.
4.	Crkva Svetog Dimitrija	Crkva potiče iz 13 ili 14. vek. Porušena je u 19. veku i na njenom mestu se danas nalazi rimokatolička crkva Djevice Marije.
5.	Crkva Svetog Nikole „Koraćeva crkva“	ova crkva koja potiče iz 14. veka, pretvorena je u vreme vladavine Osmanlija u džamiju
6.	Saborna crkva Svetog velikomučenika Đorđa	Crkva je izgrađena 1887. godine, dok je zvonara podignuta 1907, zbog dugog čekalo na dozvolu za gradnju od strane osmanlijskih vlasti. Nakon Prvog svetskog rata (1922. godine) u crkvu je prenet ikonostas Ćiprovačke-Svetonikolajevske crkve apostola Petra i Pavla iz Sentandreje, rađen oko 1720. godine. Značajna zbirka srpskih rukopisnih i štampanih knjiga, među kojima i Pergamentno jevanđelje iz 13. veka, pronađena je u Sabornoj crkvi 1985. godine. Crkva je imala zvono koje je gradu poklonio kralj Petar I Karađorđević prilikom oslobađanja od Turaka, 17. oktobra 1912. godine.^[9] U toku martovski pogroma 2004. godine crkvu su Albanci prvo zapalili, a potom minirali.
7.	Crkva Svetog Besrebrenika	Crkva koja je nastala u 19. veka, podignuta na temeljima starije crkve sa nekoliko vrednih ikona iz 18. i 19. veka.
8.	Crkva Svetog Pantelejmona	Crkva se nalazi u gradskoj mahali koja je po njoj dobila ime Pantelija. Rekonstruisana je 1937. na mestu stare crkve iz Srednjeg veka.
9.	Temelji crkve Svetog apostola Tome	Ostaci ove crkve nalaze se pod prizrenskom tvrđavom „Kaljajom“
10.	Ostaci crkve Svetog Prokopija	Crkva se nalazi u mahali Pantelija
11.	Crkva Svete Ane	Na ruševinama crkve podignuta je džamija Mustafe Paše
12.	Crkva Svetog Atanasija	Ova crkva nalazi se u prizrenskoj tvrđavi „Kaljaja“. Na njenom mestu je Emin paša Rotuli (Albanac) podigao džamiju i sahat-kulu 1805. godine. Džamiju su kasnije porušili Bugari u Velikom ratu.
13.	Ostaci crkve Svetih apostola Petra i Pavla	Ostaci crkve nalaze se na levoj strani reke Bistrice.
14.	Crkva Svetog proroka Ilije	Crkva je zajedno sa starim srpskim grobljem postojala sve do 1915. godine.
15.	Bogojavljenska crkva	Na njenim temeljima podignuta je džamija u Maraš-mahali
16.	Preobraženjska crkva	Po predanju ovo je bila kapela dvora cara Dušana, koja se nalazila na mestu današnje džamije Mehmed Paše
17.	Crkva Svetog Nikole „Gradska crkva“	Crkva, za koju se smatra da je iz 14. veka, pominje se u zapisima o drevnoj Višegradskoj tvrđavi, i nalazila se iznad manastira Svetih Arhangela.
18.	Gospojinska Crkva	Crkva se pominje u hrisovulji cara Dušana iz 1348. godine
19.	Manastir Svetog Varvare	Ovaj manastir u Prizrenu sa svojim imanjima, pominje se u turskom tefteru iz 1526—1559. godine
20.	Ostaci pećinske crkve i manstira	Ostaci ove pećinske crkve nalaze se u blizini mesta zvanog „Golem kamen“ kod Prizrena
21.	Crkva Svetog Nikole „Rajkova crkva“	Sagrađena je u 14. veka, obnovljena 1857. godine. U njoj se nalazi vredna ikona iz 16. veka.
22.	Stara crkva Svetog Đorđa (Runovića crkva)	Crkvu su s kraja 15. veka i početkom 16. veka podigla braća Runović i posvetili je Svetom Đorđu, na prostoru koji je bio prazan. Okolo, i pored crkve, bilo je staro srpsko pravoslavno groblje sve do 1866. godine. Kasnije su oko crkve otvarani dućani. Kako groblje nije bilo ograđeno sa južne strane, u doba Osmanlijske vladavine od strane pripadnika druge vere često je devastirano i skrnavljeno. Srbi su se obrate Mahmut paši Rotulu, za pomoć, i on im je dozvolio da ograde prostor. Tom prilikom iskorišćena je ova saglasnost da se crkva produži četiri-pet metara sa zapadne strane. U novoizgrađeni prostoru, koji je bio namenjen ženama — „Ženska crkva“, obavljana su i krštavanje novorođene dece. Prostor je rešetkama bio fizički odvojen od „Muške crkve“. Dograđeni nastavak, posle izgradnje nove crkve Svetog Đorđa je porušen. U crkvi su s početka 21. veka pronađeni delovi ktitorskog natpisa Dragoslava i Bele Tutić iz 1332. godine sa njihove zadužbine crkve Svetog Nikole, metoha manastira Dečana, koji se nalazi u bivšoj Dečanskoj, sada u ulici Miladina Popovića br. 3. Sve dok s kraja 19. veka nije sagrađena Saborna crkva, pod istim imenom, Runovića crkva bila je glavna crkva u gradu Prizrenu. Često je služila i kao skrivnica za vredne ikone i knjige iz crkava koje su, pred najezdom Osmanlija ili Albanaca, rušene ili pretvarane u džamije. S kraja 20. veka, u vreme sukoba na Kosovu i Metohiji 1999. godine i NATO bombardovanja SRJ, služila je kao skladište crkvenog materijala. Kao i većina crkava na Kosovu i Metohiji, crkva je vremenom u više navrata devastirana i prepravljana.
23.	Isposnica Svetog Nikole	Isposnica, sa ostacima fresaka iz 14. veka, nalazi se na putu između Prizrena i manastira Svetih Arhangela. Ovo je samo jedna od brojnih isposnica koje su postojale u dolini Prizrenske Bistrice.
24.	Crkva Svete Jelene	Ova crkva se nalazila na mestu džamije koju je na njenim ostacima podigao Mustafa Paša Prizrenski
25.	Ostaci zgrade starog mitropolitskog dvora sa vladičanskom kapelom	Ostaci ove svetinje nalaze se jugoistočno od hrama Bogorodice Ljeviške.
26.	Crkva Svetog Vlasija	Ova crkva se pominje u hrisovulji cara Dušana iz 1348. godine
27.	Crkva Svetog Nikole „Tutićeva crkva“	Ktitor crkve je bio vlastelin Dragoslav Tutić, (monah Nikola), sa suprugom Belom, koji je kasnije postala deo vlastelinstva manastira Visoki Dečani. Crkva građevina malih dimenzija, jednobrodne osnove, dok su se u njenoj unutrašnjosti očuvali tragovi živopisa. Crkva je obnovljena u periodu od 1967. do 1970. godine. Tokom Martovskog pogroma nad Srbima 2004. godine, crkvica svetog Nikole je, spaljena i teško oštećena. Naarednih godine, na crkvici su obavljani radovi da bi se vratila u svoje prvobitno stanje.
28.	Crkva Svete Nedelje	Crkva je sa sačuvanim temeljima crkve Vavedenja Presvete Bogorodice. rema pronađenom ktitorskom natpisu, hram je zadužbina mladog kralja Marka Mrnjavčevića (1371 — 1395) iz 1370/1371. godine. U crkvi se nalaze preostali delovi freskopisa iz 14. veka. Nalazi se u delu grada pod imenom Potkaljaja, koji je ranije bio srpska četvrt, na padini brda iznad grada, na čijem vrhu se nalaze ostaci Prizrenske tvrđave tzv. „Kaljaje“. Crkva je jednobrodna građevina, malih dimenzija, sa osmostranom kupolom, zidana kamenom i opekom, sa malo sačuvanog živopisa u njenoj unutrašnjosti. Tokom Martovskog pogroma na Kosovu 2004. godine, spaljena je i teško oštećena. Albanci su crkvu spalili i teško oštetili. Tokom narednih godina, na crkvici su obavljani radovi da bi se vratila u svoje prvobitno stanje. Crkva se nalazi u drevnom prizrenskom naselju Potkaljaja u kome su pre rata većinom živeli Srbi. Naselje danas podseća na „grad duhov“a jer su sve kuće u ruševinama i zarasle u vegetaciju. Tokom narednih godina, crka je obavljana kako bi se vratila u svoje prvobitno stanje.
29.	Crkva Svetog Stefana	Crkva je zadužbina kralja Milutina. Izgrađena je s početka 14. veka. Danas je porušena i na njenom prostoru nalazi se temelji albanskih kuća.
30.	Spomenik srpskim borcima	Spomenik je posvećen borcima iz Balkanskih ratova i Velikog rata
31.	Spomen kapela srpskim ratnicima	Kapela je posvećena palima borcima za oslobođenja Prizrena 1912. godine i Prvom svetskom ratu
32.	Studenac „Kosovo“	Studenac „Kosovo“ je spomen česma podignuta u čast oficira i vojnika 3. srpske armije koji su oslobodili Prizren 1912. godine
33.	Spomenik caru Dušanu	Spomenik se nalazio ispred crkve Svetog Đorđa. Miniran je od strane Albanaca u junu 1999. godine.
34.	Crkva Svetih Kozme i Damjana	Crkva je posvećena Svetim Vračevima Kozmi i Damjanu. Podignuta je s kraja 19. veka na temeljima starije hrama. Sagrađena je kao jednobrodna građevina presvedena poluobličastim svodom i sa apsidom ekscentrično postavljenom u odnosu na podužnu osu građevine. Crkva nije živopisa, a u njoj ne postoje predmeta od umetničkog značaja. U martovskom pogrom 2004., crkva je prvo opljačkana i oskrnavljena, a potom devastirana i razrušena 2004. godine. I pored radova izvedenih od 2012. do 2013. godine na sanaciji i popravci crkva nije u upotrebi.^[10]
35.	Bogoslovija Svetog Kirila i Metodija u Prizrenu	Bogoslovija je osnovana 1. oktobra 1871. iz više razloga, pre svega jer Prizren bio sedište srpskog kulturnog života na ovom prostoru i drugo zato što je u njemu postojao ruski konzulat, koji je obećavao zaštitu. Škola je počela da radi sa 15 đaka za koje je u Beogradu sastavljen nastavni plan i program. Školovanje je trajalo tri godine, a pravo upisa imali su đaci koji su završili osnovno četvorogodišnje obrazovanje. Albanci su zgradu Bogoslovija u zapalili 2004. godine.