Kozaci

Za druge upotrebe, pogledajte Kozaci (višeznačna odrednica).

Kozaci (rus. казаки, ukr. козаки, polj. kozacy) su nastali kao zajednice slobodnih vojnika-konjanika. Pojavili su se u 15. veku u stepama južne Rusije, kao odbrana od upada azijskih nomada. Činili su ih ruski i ukrajinski seljaci i izvestan broj tatarskih prebega. Naseljavali su prostranstva i ostrva na reci Dnjepar, Do 18. veka bili su delimično nezavisni od Ruske Imperije, a posle toga su služili kao konjica. U carskoj Rusiji su bili oslobođeni plaćanja poreza, ali su zato uvek bili spremni za polazak u rat. Njihovi predvodnici su se zvali atamani ili hetmani. Istorijski gledano, oni su bili polunomadski i polumilitarizovani narod, kome je, dok su bili pod nominalnom vlašću raznih istočnoevropskih država u to vreme, bio dozvoljen veliki stepen samouprave u zamenu za vojnu službu. Iako su se brojne jezičke i verske grupe udružile da formiraju Kozake, većina njih se udružila i postala pravoslavni hrišćani koji govore istočnoslovenski. Vladari Poljsko-litvanske zajednice i Ruskog carstva davali su Kozacima određene posebne privilegije u zamenu za vojnu dužnost služenja u neregularnim trupama (uglavnom konjici). Različite kozačke grupe bile su organizovane po vojnim linijama, sa velikim autonomnim grupama zvanim armije. Svaka armija je imala teritoriju koja se sastojala od pridruženih sela zvanih stanice.

Najviše kozaka je živelo u oblastima oko reka Ural, Don i Dnjepar. Po regionu u kome su živeli, razlikujemo: ukrajinske, donske, uralske, kubanske, zaporoške, sibirske i druge kozake. Uralski i orenburški kozaci su odigrali ključnu ulogu u kolonizovanju Sibira. Kozaci su se proslavili romanom Nikolaja Gogolja Taras Buljba.

Kozački način života opstao je i preko direktnih potomaka i stečenih ideala u drugim nacijama do dvadesetog veka, iako su široke društvene promene Ruske revolucije poremetile kozačko društvo koliko i bilo koji drugi deo Rusije; mnogi Kozaci su migrirali u druge delove Evrope nakon uspostavljanja Sovjetskog Saveza, dok su drugi ostali i asimilovali se u komunističku državu. Organizovane su kohezivne kozačke jedinice i mnoge su se borile i za nacističku Nemačku i za Sovjetski Savez tokom Drugog svetskog rata.

Posle Drugog svetskog rata, Sovjetski Savez je raspustio kozačke jedinice u Sovjetskoj armiji, a mnoge od kozačkih tradicija su potisnute tokom godina vladavine Josifa Staljina i njegovih naslednika. Tokom ere perestrojke u Sovjetskom Savezu kasnih 1980-ih, potomci Kozaka su nastojali da ožive svoje nacionalne tradicije. Sovjetski Savez je 1988. godine doneo zakon kojim se dozvoljava ponovno uspostavljanje bivših kozačkih zajednica i formiranje novih. Tokom 1990-ih, mnoge regionalne vlasti pristale su da predaju neke lokalne administrativne i policijske dužnosti svojim kozačkim domaćinima.

Između 3,5 i 5 miliona ljudi se povezuje sa kozačkim kulturnim identitetom širom sveta, iako većina, posebno u Ruskoj Federaciji, ima malo ili nema nikakve veze sa izvornim kozačkim narodom jer su se kulturni ideali, nasleđe i genomi u velikoj meri promenili tokom vremena. Kozačke organizacije deluju u Rusiji, Ukrajini, Belorusiji, Kazahstanu, Kanadi i Sjedinjenim Državama.

Istorija

Kozaci se dele na dve glavne grupe: Ukrajinske (Maloruske) i Donske. Od Maloruskih kozaka potiču:

• Zaporošci i
• slobodski pukovi Belgorodske gubernije, a od Donskih:
• Volški,
• Terski,
• Grebenski,
• Jajički i
• Sibirski kozaci.

Maloruski kozaci

Glavni članak: Maloruski kozaci

Maloruski kozaci nastali su 1320-ih i 1340-ih godina na sledeći način: kada su Tatari pod vođstvom svog hana Batija 1240. godine osvojili Kijev, opustošili su sve okolne zemlje, i od tog vremena oni su kako u Kijevu, tako i u drugim kneževstvima postavljali i zbacivali ruske kneževe. Videći da je Rusija porobljena i zbog toga slabija, veliki litvanski knez Gedimin pođe 1320. godine na Kijevsko kneževstvo i pobedivši kijevskog kneza Stanislava potpuno ovlada gradom Kijevom, u kome je kasnije postavljao svoje namesnike. S druge strane Poljaci 1340. godine osvojiše sav onaj deo Rusije koji se danas naziva Crvena Rusija. To je navelo mnoge Ruse koji su živeli u tim zemljama da, plašeći se tuđinske vlasti, napuste svoje domove i nasele se na mestima, u donjem toku reke Dnjepra. Broj ovih doseljenika još više se povećao kada su Tatari 1415. po drugi napali Kijev i okolna mesta, a naročito 1417. godine kada je poljski kralj Kazimir prisajedinio Kijevsko kneževstvo Poljskoj kruni, i kada su se ubrzo zatim Poljaci počeli tu naseljavati, proganjajući i vređajući narod, tako da su ljudi morali da beže svojim zemljacima koji su ranije izbegli. Ovi begunci naseljavali su se sve do reka Buga i Dnjestra i u zemljama koje leže između ovih dveju reka i Dnjepra. Da bi se zaštitili od stalnih upada i napada Poljaka, Litvanaca i Tatara osnovali su vojsku i podigli gradove i sela. Mladi i hrabri krstarili su preko leta po stepi i pričinjavali velike nevolje Tatarima i Turcima. Na taj način oni su za Poljsku i Litvu predstavljali bedem i štit od tih neprijatelja. Neki poljski kraljevi videli su u tome svoju korist i ne samo što nisu ometali Ruse u ovim pohodima nego su se trudili da pridobiju njihovu naklonost i da zavedu veći red među njima. Zato su im dali razne povlastice i privilegije, čime su ih čvrsto vezali uz sebe. Da bi ih bolje zaštitio od turskih i tatarskih najezdi, kralj Sigismund I preselio ih je više Dnjeparskih pragova, poklonivši im za naseljavanje veliku teritoriju. Kralj Stefan Batori, osnovavši od njih 1576. godine šest pukova, svaki po hiljadu ljudi, odredio je svakom puku posebnog komandanta, a nad svima jednog glavnog komandanta sa poljskom titulom hetman, kome je radi većeg ugleda podario:

• kraljevsku zastavu,
• bunčuk (konjski rep),
• bulavu (vrsta buzdovana) i
• pečat i još grad Terehtemirov za večita vremena.

Narodu je dozvolio da se naseljava u okolini ovog grada čak do Kijeva, a teritoriji na istočnoj strani dodao još 10 milja zemlje. Tada su određene i glavne starešine, i to: komorski sudija, pisar i esaul.

Poreklo imena Kozak

Rusi koji su pobegli na Dnjepar, ranije nisu bili kozaci, nego su to ime dobili od Tatara. Kozak na tatarskom jeziku znači lako naoružan vojnik koji nanosi štetu neprijatelju češće najezdom, nego organizovanim napadom, a označava i najamnog vojnika ili čoveka koji brije glavu. Rusi koji su bežali od litavske i poljske vlasti, kao što smo već spomenuli, naseljavali su se u krajevima gde su živeli Tatari i primili su sve tatarske običaje, jednom rečju postali su isti kao i Tatarski kozaci, kojih je među tamošnjim Tatarima bilo veoma mnogo, i odatle je poteklo ime ruskih kozaka, koji su u zemljama dobijenim od kralja Stefana slobodno živeli samo do njegove smrti. Njegov naslednik kralj Sigismund III zabranio je kozacima da napadaju Turke i ukinuo im je samoupravne ustanove. Poljaci su zahtevali da kozački ataman bude potčinjen kraljevskom hetmanu. Poljske velmože podigle su u Maloj Rusiji sela u koja su došli rimokatolički sveštenici, a u Kijevu je postavljen rimski episkop. Tu su izgrađeni kašteli, manastiri i katolička učilišta, s jednom jedinom namerom: da se rasprostrani katolička vera. Na saboru održanom u maloruskom gradu Brestu 1598. godine, veći deo maloruskog sveštenstva prišao je Rimskoj crkvi. Ovi postupci poljskog kralja ogorčili su narod, a naročito kozake koji su smatrali svojom dužnošću da štite ne samo pravoslavlje grčkoruske vere već i privilegije svog naroda i otadžbine. Zato su oni vodili dugogodišnji rat sa Poljacima i na kraju sa svojim tadašnjim hetmanom (kojega su sami izabrali) Bogdanom Hmeljnickim odlučili da se pripoje narodu od kog su potekli i njihovi preci, i tako su 1654. godine priznali vlast ruskog cara, što su iste godine učinili i svi gradovi i žitelji sa istočne strane Dnjepra zajedno sa glavnim gradom Malorusije, Kijevom. Godine 1650. gore pomenuti Hmeljnicki imao je pod oružjem oko 40 hiljada koje je podelio na 15 pukova, od kojih je većina živela na zapadnoj obali Dnjepra. Kasnije je kozačka vojska narasla na 60 hiljada i podeljena je na 10 pukova, kojima je određeno mesto na istočnoj obali Dnjepra, i koji su dobili imena po tamošnjim većim gradovima.

Zaporoški kozaci

Glavni članak: Zaporoški kozaci

Između Maloruskih i Zaporoških kozaka u početku nije bilo nikakve razlike jer su u prvo vreme i jedni i drugi bili Zaporošci, zato što su živeli iza pragova. Kralj Sigismund I preselio je znatan broj kozaka iznad pragova, kao što smo već rekli. One koji su ostali ispod pragova, Poljaci i Rusi nazivali su Zaporošcima ili Zaporoškim kozacima, to jest kozaci koji žive iza pragova. Pragovi su stene (ili vodopadi) u rekama niz koje voda teče velikom brzinom. Takvih poroga sa različitim imenima ima 12 ili 13 i oni od ušća reke Samare zauzimaju veliko prostranstvo u Dnjepru. Glavno boravište Zaporoških kozaka zove se Seč ili Seča, što označava zaseku, rov ili neko drugo slično utvrđenje. Ova Seča nastala je u vreme poljskog kralja Sigismunda I. U početku, do podele na kozačke pukove, Seča je bila mesto na kome su se svi koji su hteli da pokažu svoju hrabrost u ratovanju, sastajali, birali svog vođu i dogovarali se o pohodima. Kasnije je Seča postala stalno boravište neoženjenih ljudi koji su se, ostavivši sve druge poslove, bavili samo vojnim veštinama. Njihova Seča je mesto okruženo prostim zemljanim rovom, jer taj narod ne očekuje zaštitu utvrđenih gradova, nego svoje hrabrosti.

Lokacija zaporoških kozaka

Donski kozaci

Glavni članak: Donski kozaci

Donski kozaci su ime dobili na isti način kao i Maloruski kozaci. Zemljama u kojima oni žive vladali su Tatarski kozaci. Rusi su došli u njihova mesta i u svemu postali onakvi kakvi su bili ti Tatarski kozaci, pa su po njima i dobili ime. Pošto su, uglavnom bili neoženjeni, prvi predstavnici tog kozačkog naroda otimali su žene od Tatara u ratu. U zarobljeništvo su odvodili i mnoge Tatare i prihvatali njihove begunce primajući ih u svoje društvo. Ovakav život i mešanje ruske i tatarske krvi učinili su da Donski kozaci mnogo liče na Tatare. Ruska naselja na Donu i rekama koje se ulivaju u njega nisu odjednom nastala na čitavoj teritoriji Donskih kozaka. Dobar prihvat prvih doseljenika i popustljivost starešina uvek su privlačili mnogo dobrovoljaca. Na rekama Donu, Donjecu, Medvednici, Hopri i Buzuluku nalazi se 130 gradova i 11 naselja kojima vladaju Donski kozaci. Njihova zemlja se duž reka Dona i Hopre sa juga na severoistok proteže 700, a od istoka na zapad 400 vrsta. Čerkask je glavni grad Donskih kozaka, u njemu su njihove najviše starešine, koje se po tatarskom običaju nazivaju atamani, imaju svoje kuće. U 1805, glavni grad preselio u Novočerkask, osnivač grada bio je Ataman Matvej Platov. Tu se čuvaju topovi i drugo naoružanje, a za vreme rata kozaci donose u grad svoje najvrednije stvari na čuvanje, i okupljaju se u njemu kada po uvedenom narodnom upravljanju u zajedničkim poslovima treba da se posavetuju, ili kada treba da krenu u rat.

Galerija

• 
  Odgovor zaporoških Kozaka osmanskom Sultanu Mehmedu IV . Slika Ilje Rjepina od 1880 do 1891.
• 
  Kozak sa glavom Tatarina, crtež Timofeja Kalinjskog iz 1786.
• 
  Zaporoški Kozak, crtež Sergeja Vasilijkovskog iz 1900.
• 
  Jermakovo osvajanje Sibira, slika Vasilija Surikova
• 
  Kozak

Vidi još

• Tihi Don
• Jemeljan Pugačov
• Stenjka Razin
• Taras Buljba
• Kozaci (crtani film)
• Ivan Sirko
• Crveni Kozaci

Literatura

• Zaharija Orfelin „Istorija o životu i slavnim delima velikog vladara imperatora Petra Prvoga“, I tom, Venecija, 1772, 40-42 pp. 50-51 str.
• Jelačić, Aleksej (1929). Istorija Rusije. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Miljukov, Pavel (1939). Istorija Rusije. Beograd: Narodna kultura. 
• Witzenrath, Christoph (2007). Cossacks and the Russian Empire, 1598-1725: Manipulation, Rebellion and Expansion into Siberia. Routledge. ISBN 978-1-134-11749-9. 
• Havelock, H. (april 1898). „The Cossacks in the Early Seventeenth Century”. English Historical Review. 13 (50): 242—260. JSTOR 547225. 
• Summerfield, Stephen (2005). Cossack Hurrah: Russian Irregular Cavalry Organisation and Uniforms during the Napoleonic Wars. Partizan Press. ISBN 978-1-85818-513-2. 
• Summerfield, Stephen (2007). The Brazen Cross: Brazen Cross of Courage: Russian Opochenie, Partizans and Russo-German Legion during the Napoleonic Wars. Partizan Press. ISBN 978-1-85818-555-2. 
• „General der Flieger Hellmuth Felmy” [The Cossack Corps]. US Army Historical Division. Hailer Publishing. 2007. Arhivirano iz originala 15. 4. 2009. g. 
• Avrich, Paul (1976) [1972]. Russian Rebels, 1600–1800. W. W. Norton & Company. ISBN 978-0-393-00836-4. 
• Mueggenberg, Brent (2019). The Cossack Struggle Against Communism, 1917-1945. Jefferson: McFarland & Company, Inc. ISBN 978-1-4766-7948-8. 
• O'Rourke, Shane (2008). The Cossacks. Manchester University Press. ISBN 978-0-7190-7680-0. Arhivirano iz originala 9. 5. 2016. g. Pristupljeno 25. 10. 2015. 

Spoljašnje veze

• Kropotkin, Peter Alexeivitch (1911). „Cossacks”. Encyclopædia Britannica (na jeziku: engleski). 7 (11 izd.). str. 218. 
• „Cossacks during the Napoleonic Wars”. 
• „Zaporizhian Cossacks”.  „Encyclopedia of Ukraine”. 
• „History of Ukrainian Cossacks”.  „Encyclopedia of Ukraine”. 
• Soviet Cossacks (photography). Arhivirano iz originala 13. 11. 2011. g. Pristupljeno 18. 03. 2020.  – an issue of the propaganda journal USSR in Construction which presents numerous images of Cossack life in Soviet Russia.
• „Cossack Nation Live journal”. 
• „Cossack Nation – The Social Network of Ethnic Cossacks”. 
• „The Congress of Cossacks in America”. 
• „Pirate, Rebel, Freedom Fighter, Champion of the Poor”. Arhivirano iz originala 2007-08-05. g. Pristupljeno 2015-04-03. 
• „History of the Cossacks 15–21st centuries”. Open Public Library. „Documents, maps, illustrations” 
• Peeling, Siobhan. „Cossacks”.  „International Encyclopedia of the First World War”. 1914–1918 online. Arhivirano iz originala 2019-12-30. g. Pristupljeno 2019-06-18.