Jalovišta u Srbiji
Jalovišta u Srbiji predstavljaju veliki problem zbog površina koja zauzimaju i uticaja na životnu sredinu. Flotacijska jalovišta su najveće i najosetljivije deponije koje se sreću u industrijskoj praksi a posebno kod koncentracije ruda bakra što je primer Bora i Majdanpeka u Srbiji. Najpoznatije flotacijsko jalovište rudnika u Majdanpeku, Valja Fundata spada u brdsko-planinska jalovišta i ograđuje se hidrocikloniranim nasipom, a deo koristi prirodni teren kao obod. Okruženo je krečnjacima na zapadu a u drugom delu vodonepropusnim andezitima. Kada su u pitanju rude olova i cinka najpoznatije flotacijsko jalovište u Srbiji je rudnik "Rudnik" kod Gornjeg Milanovca. Nalazi se uz prometnu saobraćajnicu i spada u najrizičnije jalovište u Srbiji za eksploataciju. Zbog toga su primenjene mere upravljanja vodom u jalovištu i kontrole stanja jalovišta. [1]
Opšte o jalovištima[uredi | uredi izvor]
Jalovište predstavlja lokaciju na kojoj se odlažu velike količine stenskog materijala nastalog usled degradacije velikih površina otkopavanjem (bušenjem) u rudarskoj industriji. Materijal koji se odlaže zove se jalovina čiji sastav može da sadrži opasne hemikalije ( živa, arsen, olovo, nusprodukte za proizvodnju nafte, itd.). Drugi naziv za jalovište jeste deponija rudarskog otpada. Zbog različitosti porekla tj. mesta nastanka, jalovina ne spada u industrijski otpad zbog različite ekonomske moći i opšte važnosti rudarskih i kompanija iz drugih industrija jer se opšteobavezujuće zakonske norme za tretiranje rudničkog i drugog otpada razlikuju.[1] Uticaj eksploatacije na životnu sredinu je veliki jer dovodi do degradacije velikih površina, aerozagađenja, zagađivanje zemljišta i vode itd.
Negativan uticaj jalovišta na životnu sredinu je raznolik i dugotrajan. Uključuje degradaciju zemljišta u vidu erozije, ispuštanja hemikalija što može rezultirati ugrožavanjem zdravlja lokalnog stanovništva, aerozagađenje u vidu prašine i aerosola, kontaminacija površinskih i podzemnih voda povećanom koncentracijom nedozvoljenih materija, samozapaljenja uglja, klizišta itd.
Eksploatacija mineralnih sirovina može biti površinska, podzemna i podvodna. Zbog visokih troškova podzemne i podvodne, prednost se daje površinskoj eksploataciji koja je najisplativija kod plitkih i bogatih ležišta. Ukoliko to nije slučaj, površinski kopovi postaju dublji i veći što zahteva stvaranje velikih količina otkopanog materijala i veći prostor za njegovo deponovanje. Odlagalište za jalovinu može biti unutrašnje (otkopani prostor) ili spoljno (van granica površinskog kopa). Za izbor lokacije se razmatra topografija terena, tehničko-tehnološki faktori, ekonomski, klimatski, organizacioni, sociološki i ekološki. Za jednu deponiju rudarskog otpada je bitno praćenje razvoja od momenta njenog nastajanja do dugoročnog monitoringa nakon zatvaranja deponije.
Granulometrijski sastav materijala na deponijama rudarskog otpada je raznolik. Može biti sitan pesak i šljunak, a može dostići i blokove od nekoliko metara. Širok opseg u granulometrijskom sastavu omogućava bolju pokretljivost vode i rastvora što dovodi do stvaranja kiselih drenažnih voda. Ova pojava nastaje zbog prisustva sulfidnih minerala (pirita) u odloženom materijalu. U kombinaciji sa vodom događaju se oksidacioni procesi koji dovode do stvaranja zagađene vode usled hemijskih, biohemijskih i elektrohemijskih reakcija. Kisele drenažne vode su bogate sulfatima, hloridima i jonima teških metala.
Na kraju svog životnog veka, nakon biološke i tehničke rekultivacije, jalovišta mogu biti pretvorena u golf terene, jezera, prostor za postavljanje velikih plantaža solarnih panela, njive za poljoprivredu, šume i izletišta.
Jalovišta Borskog rudnika[uredi | uredi izvor]
Staro borsko jalovište[uredi | uredi izvor]
Najstarija lokacija za odlaganje flotacijske jalovine Borskih rudnika je Staro flotacijsko jalovište. Nalazi se na samoj granici sa gradom Borom. Sastoji se od dva manja bazena koja su formirana u dolini Borske reke. Bilo je u upotrebi od 1933. do 1987. godine. Jalovište ima površinu od oko 57 ha koja je nepokrivena, a jedan manji deo je delimično rekultivisan (oko 7 ha). Danas je ovo flotacijsko jalovište suvo i gotovo bez vegetacije. Zbog toga, emisija prašine sa suve površine jalovišta, prema gradu Boru, predstavlja ozbiljan i očigledan ekološki problem.
Na starom flotacijskom jalovištu Bor, pirit je najzastupljeniji sulfidni mineral sa ukupnim masenim udelom od 21,57%, dok minerali jalovine imaju maseni udeo 77%. Drugi metalni sulfidi i oksidi su zastupljeni sa kumulativnim masenim udelom od 1,43%, od čega su 0,8 oksidi, a 0,63% sulfidi. Najzastupljeniji minerali bakra su kovelin, halkopirit, enargit, halkozin, bornit i tetraedrit. Zastupljenost slobodnih zrna pirita je 90,9%, što ukazuje na veliku predispoziciju pirita da reaguje u prisustvu vode i kiseonika, dovodeći do zakišeljavanja jalovine i nastajanja slobodnih gvožđe(III)-jona. [2]
Flotacijsko jalovište RTH (RTH)[uredi | uredi izvor]
Flotacijsko jalovište RTH (RTH) je u početku građeno kao dubinski tip jalovišta u otkopnom prostoru površinskog kopa RTH (RTH), zatim je za nadgradnju korišćena radijalna metoda dok se sada koristi odstupna metoda. U flotacijsko jalovište RTH (RTH), koje je od 1985. godine u radu, do je danas deponovano oko 58,0 Mt, tj. oko 41,3 Mm3 jalovine. Po važećem projektu kao i po projektu prerade šljake u flotaciji Bor, završna kota brana i nasipa na jalovištu RTH (RTH) biće 378 mnv, tj. kota uspona 372 mnv. Prema dinamici proizvodnje u flotaciji Bor, planira se prerada od 0,65 Mt/god jamske rude i 1,08 Mt/god šljake plamene peći.[3]
Veliki Krivelj[uredi | uredi izvor]
Flotacijsko jalovište Veliki Krivelj je formirano u dolini Kriveljske reke, u neposrednoj blizini rudnika. Projektovano je za prijem jalovine koja se od postrojenja za flotiranje transportuje cevovodom i kanalima do brane. Na samoj brani se pomoću hidrociklona odvaja u dve klase – pesak (krupna klasa) i preliv (sitna klasa). Pesak se odlaže na branu, i na taj način se planski i sukcesivno izgrađuje (nadziđuje) brana, dok se preliv ciklona usmerava u akumulacioni prostor, ograničen branom i reljefom rečne doline. Kompletni akumulacioni prostor flotacijskog jalovišta Veliki Krivelj je, sa tri brane, podeljen u dva polja. Dva polja, zauzimaju ukupno površinu od oko 226 ha, od čega polje 1 oko 81 ha, a polje 2 oko 145 ha.[4]
Severni i Južni Planir[uredi | uredi izvor]
Na jalovištima rudnika bakra Bor izvedena je rekultivacija: na jednom delu kopovskog jalovišta "Visoki planir" ili Oštreljski planir (Južni) od 1979. do 1998. godine zasađena su stabla više vrsta listopadnog drveća, dok na drugom delu jalovišta nije primenjena rekultivacija.
Najveća količina jalovine, oko 150 miliona tona, odložena je na Visokim planirima (Severni i Južni). Procenjen je sadržaj bakra od 0,15%, od čega 20% može da se predstavi kao bakar u obliku oksidnih minerala, dok su od sulfidnih minerala prisutni halkozin, kovelin i neznatan sadržaj halkopirita.
Generalne karakteristike zemljišta flotacijskog jalovišta rudnika bakra Bor su lakši mehanički sastav, degradirana struktura, velika poroznost i propusnost za vodu, uglavnom nizak sadržaj humusa, dominacija fulvo kiselina nad huminskim kiselinama, nizak pH, velika hidrolitička i razmenljiva kiselost zemljišta i niži kapacitet katjonske izmene, visoke koncentracije arsena (As) i bakra (Cu) i niska mikrobiološka aktivnost.[5]
Jalovišta rudnika u Majdanpeku[uredi | uredi izvor]
Južni revir[uredi | uredi izvor]
Prve rezerve rude bakra u Majdanpeku, u „Južnom reviru“, utvrđene su krajem 1953. godine i tada su iznosile 85 miliona tona rude sa prosečnim sadržajem bakra od 0,83 odsto. Na istočnoj strani površinskog kopa formirano je odlagalište Kovej. Na zapadnoj strani površinskog kopa formirana su odlagališta Andezitski prst i Bugarski potok. Odlagalište Ujevac je formirano dalje od površinskoh kopova Južni i Severni revir, transport jalovine je tračnim transpotom i može da primi jalovinu sa oba površinskog kopa u Majdanpeku. Za sada nema konačne granice i ne razmatra se za rekultivaciju. Odlagališta jalovine se formiraju na već degradiranim površinama i u industrijskoj zoni.[6]
Severni revir[uredi | uredi izvor]
Eksploatacija drugog površinskog kopa u Majdanpeku, „Severnog revira“, nakon probne proizvodnje i „uhodavanja“ ležišta, počela je 14. decembra 1983. godine. Do 1993. godine tamo je otkopavana samo ruda bakra, a te godine počelo je i otkopavanje rude cinka i olova. Na površinskom kopu „Severni revir“ radilo se na tri radilišta. Prva ruda data je sa ležišta „Centralni deo“ 1989. godine. Radovi na polimetaličnoj rudi, na radilištu „Tenka“, počeli su u maju 1993. godine i trajali su samo dva meseca. Proizvodnja je tamo obnovljena 1999. godine i ponovo obustavljena dve godine kasnije zbog niske cene cinka i olova u to vreme. Na radilištu „Dolovi“ eksploatacija porfirske rude počela je jula 1996. godine, a prve količine bakra odatle date su 1999. godine.[7]
Valja Fundata[uredi | uredi izvor]
Flotacijsko jalovište Valja Fundata, izgrađeno 1961. godine, formirano je u prirodnoj dolini potoka Valja Fundata. Jalovište pripada grupi brdsko - planinskih jalovišta. U saglasnosti sa konfiguracijom terena deo jalovišta se opisuje hidrocikloniranim nasipima, a deo koristi prirodni teren kao obod.
Čoka Muskal[uredi | uredi izvor]
Na prostoru Čoka Muskala i jugoistočnom obodu Južnog revira nalaze se relikti nekada znatno rasprostranjene oksidacione zone. Karakteristika zone oksidacije je da u njoj preovlađuju jedinjenja bogata kiseonikom. U ovoj zoni glavni mineral je limonit, a podređeno se javljaju i azurit, malahit, samorodni bakar, cerusit, smitsonit, jaruzit, kuprit, zlato i srebro. Zona Čoka Muskal se nalazi između flotacije RBM-a i površinskog kopa Južni revir. U morfološkom pogledu prostor Čoka Muskala predstavlja blagu zaravan.
Jalovište Veliki Majdan[uredi | uredi izvor]
Veliki Majdan je rudnik olova i cinka koji se nalazi u Ljuboviji, u Srbiji. Od pedesetih godina 20. veka, pa sve do početka 2000-ih, rudnik je nesmetano radio, kada je zaustavio proizvodnju i preradu rude zbog poplavom oštećene brane flotacijskog jalovišta, koja je ugrožavala zdravlje stanovništva i reku Drinu. Narednih godina se javilo nekoliko neuspešnih pokušaja saniranja brane, pa je usled toga 2006. godine pokrenut stečajni postupak nad rudnikom. Iste godine je rudnik Veliki Majdan kupila kompanija Mineko Limited (Mineco Limited) koja i danas vodi rudnik sa ruskim partnerima.
_012.jpg)
Jalovište rudnika olova i cinka Veliki Majdan zahvata površinu od 8,595 m2, sa procenjenom količinom jalovine od 1,900.000 t. Prema granulometrijskom sastavu, na jalovištu dominira alevritski pesak i peskoviti alevrit. Od teških metala su u različitim koncentracijama konstatovani Pb (4,660-1,305 ppm), Zn (3,420-1,730 ppm), Cu (278-198 ppm), Cr (40-28 ppm), Co (22-4 ppm), Ni (171-160 ppm), Sb (0.4-0.1 ppm), Sn (1.3-0.5 ppm), As (245-89 ppm), Hg (0.3-0.2 ppm) i Fe (13.9-8.1%). U okolnom zemljištu utvrđeni su povećani sadržaji Cu, Cd, Co i Fe. U vodama uzvodno od oba jalovišta nisu utvrđene toksične koncentracije teških metala. [8]
Jalovišta rudnika Grot[uredi | uredi izvor]
Blagodat[uredi | uredi izvor]
Flotacijsko jalovište rudnika Blagodat nalazi se u neposrednoj blizini Krive Feje. Jalovište je formirano na početku sedamdesetih godina, a sa njegovim punjenjem je praktično započeto 1974. godine. Procenjene količine odloženog materijala su oko 500 Mt. Flotacijsko jalovište je aktivno i dolinskog je tipa. Minerali koji su identifikovani na flotacijskom jalovištu su: kvarc, feldspati, hloriti, liskuni, kalcit, siderit i hematit. [9]
Musulj[uredi | uredi izvor]
Jalovište Musulj se nalazi u mahali Kekerinci. Karakteriše ga kombinovana rudnička i flotacijska jalovina zaostala sa početka prošlog veka. Toksičan materijal se sa neobezbeđene deponije spira u Crnu reku. Ovakvo zagađivanje reke koja pripada slivu Pčinje traje već stotinu godina. Na flotiranom jalovinskom materijalu koji se nalazi u biološkom vakuumu, jasno su vidljiva bela iscvetavanja koja ukazuju na veliku koncentraciju teških metala.
Jalovište Musulj-Kekerinci zahvata površinu 6,628m2. Prema granulometrijskom sastavu, jalovinski materijal spada u šljunkoviti mulj, peskoviti alevrit i alevrit. U vodama nizvodno od jalovišta konstatovane su koncentracije Cu, Zn, Cd, Pb i Fe iznad maksimalno dozvoljenih sadržaja u vodama. Koncentracije uzvodno su u dozvoljenim koncentracijama.[9]
Jalovišta rudnika "Rudnik"[uredi | uredi izvor]
Flotacijsko jalovište "Rudnik"[uredi | uredi izvor]
Flotacijsko jalovište rudnika Rudnik predstavlja brdski tip jalovišta. Nalazi se u neposrednoj blizini postrojenja za pripremu mineralnih sirovina. Flotacijsko postrojenje je u upotrebi od 1953. godine, kada je i izgrađena prva brana za odlaganje jalovine. Od tada je izgrađeno još osam brana, a izgradnja devete je započeta tokom 1970. godine. Polovinom 2010. godine količina jalovine je bila 8,7 Mt jalovine. Trenutna deponija obezbeđuje nesmetan rad za narednih 30 godina. Prosečan hemijski sadržaj elemenata u jalovini je: Ag – 11.6 g/t; Al – 1.34 ppm; As – 563 ppm; Bi – 45 g/t; Ca – 5.84%; Cd – 20.8 ppm; Cu – 0.1055%; Fe – 6.73%; Na – 0.03%; Pb – 0.10%; S – 2.66% i Zn – 0.31%.
Brana flotacijskog jalovišta je projektovana za hiljadugodišnje vode i sposobna je da izdrži zemljotres od devet stepeni Rihterove skale. U preduzeću “Rudnik” mesečno se preradi čak 24.000 tona rude, a nakon mlevenja rude i izdvajanja metala u pogonu flotacije, ostatak se odlaže u jalovište. Jezero površine 30 hektara koje decenijama prihvata jalovinu iz rudničke flotacije nalazi se u podnožju planine, odvojeno od reke i Ibarske magistrale visokom branom. Hemijske supstance se jedine i talože, a voda se prečišćava i pušta u Rudnički potok.[10]
Zlokućanski potok[uredi | uredi izvor]
Jalovište rudnika olova i cinka ,,Rudnik” locirano je nizvodno od flotacije, ali je razvojem došlo neposredno uz magistralni put Beograd - Gornji Milanovac (,,Ibarska magistrala”). Eksploatacija jalovišta je započela je 1953. kada je flotacija počela sa radom.[10]
Jalovište Zlokućanski potok nastalo je pregrađivanjem istoimenog potoka. U okruženju jalovišta je poljoprivredno zemljište koje se intenzivno obrađuje. Flotacijsko jalovište je aktivno, a način transporta jalovine je putem hidrociklona.
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b Knežević, Dinko (2015). Odlaganje industrijskog otpada. Beograd: Rudarsko-geološki fakultet, Univezitet u Beogradu. ISBN 978-86-7352-285-2.
- ^ Miroslava Maksimović, Mile Bugarin, Zoran Stevanović, Vladan Marinković (2014). „TEHNOGENO LEŽIŠTE NA PROSTORU STAROG FLOTACIJSKOG JALOVIŠTA BOR (POLJE 1 I POLJE 2),” (PDF). Institut za rudarstvo i metalurgiju Bor: 16.
- ^ Ružica Lekovski, Miomir Mikić, Daniel Kržanović (2013). „UTICAJ FLOTACIJSKIH JALOVIŠTA NA ŽIVOTNU SREDINU BORA I MERE ZAŠTITE” (PDF). Institut za rudarstvo i metalurgiju Bor: 238.
- ^ Vojka R. Gardić, Jelena V. Petrović, Lidija V. Đurđevac-Ignjatović, Srđan R. Kolaković, Svetlana R. Vujović (2015). „Procena uticaja rudničkih drenažnih i komunalnih otpadnih voda na kvalitet površinskih voda u Boru i okolini” (PDF). Institut za rudarstvo i metalurgiju Bor: 10.
- ^ Lilić, Jasmina (2015). Uticaj rekultivacije na karakteristike tehnosola rudnika bakra Bor. Beograd.
- ^ Miomir Mikić, Daniel Kržanović, Milenko Jovanović, Miroslava Maksimović (2013). „PRIKAZ UTICAJA POVRŠINSKOG KOPA JUŽNI REVIR - MAJDANPEK NA ŽIVOTNU SREDINU I ZAŠTITNIH MERA” (PDF). Institut za rudarstvo i metalurgiju Bor: 16.
- ^ „Arhivirana kopija”. Arhivirano iz originala 22. 05. 2020. g. Pristupljeno 15. 07. 2020.
- ^ Lilić, Nikola (2019). STUDIJA O PROCENI UTICAJA NA ŽIVOTNU SREDINU PROJEKTA EKSPLOATACIJE RUDE OLOVA I CINKA „VUČKOVOG LEŽIŠTA“ I LEŽIŠTA „KULA“ U SKLOPU RUDNIKA „GROT“ A.D. – KRIVA FEJA. Beograd: Rudarsko-geološki fakultet, Univerzitet u Beogradu.
- ^ a b Božidar V. Đokić, Milun Jovanović (2008). „Jalovišta Blagodata - Potreba za uspostavljanjem iskrenih odnosa prirode i čoveka”. Tehnološki fakultet u Boru: 7.
- ^ a b http://www.contangorudnik.co.rs/sr/