Zločini ustaša u Sarajevu

Dodaj veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Mustafa Softić, gradonačlenik Sarajeva sa zastavom NDH

Zločini ustaša u Sarajevu predstavljaju primer masovnih zločina genocida nad jevrejskim i srpskim stanovništvom, kao i masovnih ratnih zločina nad bošnjačkim i hrvatskim stanovništvom Sarajeva, koje je sprovodio ustaški režim Nezavisne Države Hrvatske, tokom Drugog svetskog rata. Mnogi stanovnici Sarajeva, koji su bili žrtve režima NDH, stradali su kao komunisti i antifašisti, bez obzira na etničko poreklo.

Tokom Drugog svetskog rata stradalo je najmanje 10.789 stanovnika glavnog grada Bosne i Hercegovine. Od ukupnog broja stradalih poznata je odgovornost za smrt 9.110 stradalih. Od ovog broja, oružane formacije NDH odgovorne su za smrt 95,87% stradalih Sarajlija.

Za zločine nad stanovništvom Sarajeva naročito je karakterističan velik broj stradalih sarajevskih Jevreja od strane oružanih formacija NDH. Državne vlasti Nezavisne Države Hrvatske najodgovornije su za sprovođenje Holokausta nad sarajevskim Jevrejima. Tokom Drugog svetskog rata stradalo je najmanje 8.776 sarajevskih Jevreja. Ova brojka predstavlja poslednju publikovanu poimenično poznatu brojku stradalih sarajevskih Jevreja, ali je konačan broj stradalih Sarajlija u Holokaustu svakako veći.

Najveći broj stanovnika Sarajeva stradao je u ustaškim logorima: Jasenovac, Stara Gradiška i Đakovo.

Numeričko određenje broja stradalih[uredi | uredi izvor]

Spomen-park Vraca posvećen palim borcima i žrtvama fašizma stradalima u Sarajevu

Etnička struktura:

  • Jevreji 8.776 (81,34%)
  • Srbi 1.029 (9,54%)
  • Hrvati 473 (4,38%)
  • Muslimani/Bošnjaci 410 (3,80%)
  • ostali i nepoznati 101 (0,94%)

Napomena: kako napominje istoričar Dragan Cvetković, kustos Muzeja žrtava genocida iz Beograda, među stradalim licima koja su u posleratnim popisima registrovana kao Hrvati primetan je nemali broj lica za koja se može pretpostaviti da su jevrejskog (aškenaskog) porekla.

Rodna struktura:

  • muškarci 5.828 (54,02%)
  • žene 4.961 (45,98%)

Od 10,789 žrtava 411 su pali borci NOVJ, među kojima su zastupljeni pripadnici svih većih etničkih grupa koje su živele u Sarajevu. Najveći broj stradalih su bili civili - najmanje 10.362 stanovnika Sarajeva.

Najveći broj pripadnika NOVJ je stradao 1945. - 145 boraca (35,28%), dok je najmasovnije stradanje civilnog stanovništva zabeleženo u prve dve godine rata - 1941: 1.250 stanovnika, i 1942: 7.831 stanovnik.

Najveći broj Jevreja stradao je u drugoj ratnoj godini (1942) kada je stradalo najmanje 7.469 Jevreja grada Sarajeva, dok je najveći broj Srba stradao u prvoj ratnoj godini (1941) kada je stradalo najmanje 292 sarajevskih Srba. Ipak, 1941. je najviše stradalo Jevreja - najmanje 774 lica.

Odgovornost za stradanje poznata je za 9.110 lica (84,44% slučajeva):

  • Oružane snage NDH 8,734 (95,87%)
  • Oružane snage Trećeg rajha 339 (3,72%)[1]

Stanovništvo glavnog grada Bosne i Hercegovine je ubedljivo najviše stradalo od strane oružanih formacija Nezavisne Države Hrvatske. Ovaj podatak treba posmatrati u svetlu činjenica da je ogromna većina sarajevskih Jevreja stradala u ustaškim, a ne u nemačkim nacističkim logorima. Takođe, najveći broj sarajevskih Srba, ali i velik broj sarajevskih Bošnjaka, ubijen je od strane ustaša.

Zločini ustaških formacija nad lokalnim stanovništvom[uredi | uredi izvor]

1941.[uredi | uredi izvor]

Tokom 1941. stradalo je najmanje 1.282 stanovnika Sarajeva, odnosno toliko je poimenice poznato stradalih lica u ovoj godini. Tokom 1941. od strane fašističkih formacija ubijeno je najmanje 779 Jevreja, 310 Srba, 126 Hrvata i 42 Bošnjaka, kao i 25 lica kojima nije utvrđena etnička pripadnost, a bili su stanovnici Sarajeva.[2] Većina lica stradalih 1941. u kotaru bili su žrtve oružanih formacija NDH.

U proleće i leto 1941, kada otpočinju prvi masovni zločini nad Srbima, Jevrejima i komunistima Sarajeva i okoline, u gradu boravi Jure Francetić, glavni ustaški poverenik za Bosnu i Hercegovinu, ujedno i najodgovornije lice za sprovođenje terora nad stanovništvom ove oblasti.

Poznata je ustaška personalna struktura u Sarajevu 1941. ali i narednih godina, koja snosi najveću odgovornost za počinjene masovne zločine nad stanovništvom grada i okoline.[3]

Petar, mitropolit dabrobosanski

Prema podacima koje je 2007. publikovao istoričar Đuro Zatezalo, u knjizi Jadovno: kompleks ustaških logora 1941. (Beograd, 2007), u ustaškim logorima Gospić i Jadovno tokom leta 1941. stradalo je 170 poimenice poznatih stanovnika Sarajeva. Među ovih 170 lica bilo je 141 lice srpske i 29 lica jevrejske etničke pripadnosti.[4] Ovo nije konačan broj stradalih Sarajlija u logorima u Lici. Među sarajevskim Srbima koji su stradali u ustaškim logorima u Lici bio je i mitropolit dabrobosanski Petar Zimonjić.

Prvo masovno streljanje u Sarajevu ustaše su izvršile 1. avgusta 1941. u znak odmazde zbog diverzije u železničkoj radionici. Tada je streljano 20 talaca (komunista i simpatizera KPJ) i odvedeno u logore oko 30 simpatizera KPJ. Tokom naredna dva meseca streljano je dvadesetak drugih komunista i simpatizera KPJ, uključujući narodnog heroja Radojku Lakić.[5]

Tokom leta 1941. u logoru Kruščica pokraj Viteza, ustaše su internirale oko 3.000 Jevreja, pretežno iz Sarajeva. Logor je osnovan početkom avgusta 1941. i u njemu je najpre zatočeno nekoliko desetina Srba koji su ubrzo pobijeni. Potom su 28. avgusta 1941. u logor Kruščica preseljene Jevrejke sa decom - zatočenici ustaškog logora Matejna na Pagu. U ovoj grupi zatočenika bilo je 1.100 lica. Mnogi od njih bili su bosanski i sarajevski Jevreji.

Već 3. septembra 1941. ustaše su u Kruščicu internirali oko 500 sarajevskih Jevreja, muškaraca, žena i dece. Oni su noću izvedeni iz svojih domova i dozvoljeno im je da ponesu samo odeću koju su imali na sebi. Sledeća grupa sarajevskih Jevreja upućena je u logor Kruščica 9. septembra 1941. U ovoj grupi je takođe bilo oko 500 lica.

Spomenik na mestu logora Kruščica

Položaj zatočenika logora Kruščica bio je vrlo težak. Zatočenici su bili izloženi namernom izgladnjivanju, očajnim higijenski i zdravstvenim prilikama i teškom fizičkom radu, uz zlostavljanja i mučenja od strane uprave logora i straže.

Logor u Kruščici rasformiran je početkom oktobra 1941, nakon čega je došlo do masovnog odvođenja zatočenika ovog logora u ustaške logore u Hrvatskoj i Slavoniji. Prvi transport logoraša iz Kruščice, u kom su bili muškarci, krenuo je 5. oktobra za Jasenovac, a drugi transport, u kom su bile žene i deca, krenuo je narednog dana za logor u Loborgradu.[6]

Ustaško Ravnateljstvo za javni red i sigurnost iz Zagreba uputilo je 20. oktobra 1941. ustaškim vlastima u Sarajevu direktivu u kojoj se naglašava da je što hitnije potrebno "riješiti židovsko pitanje u Sarajevu“. Kao glavni izvršilac plana hapšenja i deportacije u logore preostalih sarajevskih Jevreja u Sarajevo je upućen ustaški funkcioner Ivan Tolj. Do sredine 1942. svi sarajevski Jevreji, sem onih koji su uspeli pobeći iz grada, bili su odvedeni u ustaške logore. Lokalni Jevreji su u logore odvedeni u 28 železničkih transporta.

  • 26-27. oktobra 1941. otpremljena su dva železnička transporta sa oko 1.400 lica u logor Jasenovac.
  • 17. novembra 1941. upućeno je oko 3.000 lica u logor Jasenovac
  • krajem novembra 1941. upućena je grupa od oko 1.200 žena i dece u logor Lobor. Ova grupa je vraćena nazad u Sarajevo jer je logor Lobor bio pretrpan zatočenicima. Zatočenici ovog transporta danima su boravili u hladnim i neuslovnim vagonima da bi potom bili smešteni u sarajevskoj sinagogi i potom upućeni u logor Stara Gradiška.
  • decembra 1941. upućena je u logor Đakovo grupa od 1.830 žena i dece.
  • januara 1942.transportovano je oko 1.200 jevrejskih žena i dece (iz grupe koja je vraćena iz logora u Loboru) u logor Stara Gradiška.
  • do avgusta 1942. odvođene su manje grupe Jevreja iz Sarajeva u logore. Poslednja odvođenja sprovedena su 20. i 22. avgusta 1942. Ta dva transporta odvedena su preko Lobora za Aušvic.

Iz ustaških koncentracionih logora vratilo se svega oko 50 zatočenih sarajevskih Jevreja.[7]

Zločini nad srpskim i jevrejskim stanovništvom u okolini Sarajeva 1941.[uredi | uredi izvor]

Nizom rasističkih i fašistički inspirisanih uredbi i zakona, koje je proklamovao režim Nezavisne Države Hrvatske, stvorena je kvazipravna osnova za diskriminaciju, hapšenja i progone jevrejskog i srpskog stanovništva Sarajeva.

U proleće 1941, u nedeljama nakon uspostavljanja vlasti NDH u Sarajevu i okolini prvi su na udaru bili srpski stanovnici, kada je reč o hapšenjiima, deportacijama i ubistvima. Ovakva praksa učestala je od početka maja 1941. godine. Tokom maja 1941. u Sarajevu i okolini uhapšeno je na desetine Srba koji su potom otpremljeni u prve formirane logore koje je uspostavio ustaški režim (logor Danica, logor Jadovno).

Spomenik na mestu logora Jadovno

Srpski otpor ustaškim pogromima koji je počeo 3. juna 1941. godine u itočnoj Hercegovini izazvao je pravu histeriju ustaških vlasti. Na Sarajevskom polju odmah je ubijeno 100 Srba

Kada su juna 1941. godine srpsko sveštenstvo imalo da bude proterano iz Hrvatske, svešenici iz mnogih krajeva bili su dovedeni u Srajevo i odvedeni sa porodicama u jednu kuću na periferiji grada „gde su svi i muški i ženski pa čak i deca bili podvrgnuti inkvizatorskom postupku jezutske policije i tu su nas sve najstrožije pregledali, svuda opipali, džepove i haljine izvrnuli i opljačkali. Oduzeli su nam sve. Novac, nakit, satove, prstenje, parohijske krstove, vrednosne papire, čak i džepne nožiće i makaze“.

Uoči Vidovdana okolini Sarajeva uhapšen je i zatvoren velik broj lokalnih Srba: u Pazariću 47, Semizovcu 36, Brezi 54, Visokom 18, Varešu 25, Palama 11 lica. Krajem jula 1941. dolazi do hapšenja većeg broja Srba sa područja Pala. Tada je uhapšeno 74 stanovnika Pala i okoline koji su potom deportovani u novoformirani logor Kruščica pokraj Viteza, kao prvi zatočenici ovog ustaškog logora. Ova grupa paljanskih Srba pobijena je u logoru Kruščica, 5. avgusta 1941, zajedno sa još 24 uhapšenih iz Zenice.[8]

Na Vidovdan u Sarajevu je pohapšeno oko 600 talaca.

Naredni stanovnici logora Kruščica bili su sarajevski Jevreji i Jevreji iz okolnih varošica, pri čemu treba naglasiti da sarajevski Jevreji i drugi bosanski Jevreji tokom leta 1941. bivaju zatočeni i u logorima u Gospiću i Jadovnom, a od kraja septembra i u logoru Jasenovac. Od 199 Jevreja iz Visokog rat je preživelo samo njih 18. Od 24 Jevreja iz Fojnice niko nije preživeo rat.

Krajem jula 1941. ustaše su sa Pala odvele 74 srpska seljaka i sve ih pobile u logoru Kruščica kod Viteza. Zagrobljene Srbe otpremili su u Sarajevski zatvor Hasan kula u kojom je permanentno bilo oko 2.000 Srba zatvorenika. Kada je on postao pretesan ustaše su u pomoćni zatvor pretvoreile pravoslavnu bogomolju u Sarajevu. Najveći broj tih zatvorenika završio je na stratištu Vrace iznad Sarajeva.

Početkom avgusta dolazi do pojačanja ustaškog terora nad srpskim stanovništvom u okolini Sarajeva. Tih dana je u Ilijašu streljano oko 30 lokalnih stanovnika, a u selu Mokro iznad Sarajeva, ubijeno je 13 stanovnika sela Mokro i Romanija.

Zatim su se na udaru našli stanovnici srpskih sela u Sarajevskom polju, kada su zabeleženi do tad najmasovniji zločini. U selu Rakovica 10. avgusta 1941. ustaše su ubile 125 civila, uključujući žene i decu. Istog dana u obližnjem selu Blažuj ubijeno je 25 srpskih civila. U selu Drozgometva pokraj Hadžića 2. septembra 1941. ubijeno je od strane ustaša 84 srpskih stanovnika, od kojih su 10 streljani na Vracama u Sarajevu.

U selima Alipašin Most i Reljevo u neposrednoj blizini Sarajeva, 7. septembra 1941. ubijeno je oko 300 srpskih civila uključujući žene i decu. Sutradan su sutaše ubile 6 stanovnika sela Kopito i spalile selo Sjemeć, ali je njihovo dalje nastupanje sprečila akcija partizana, zbog koje su se ustaše povukle iz Sjemeća.[9]

1942.[uredi | uredi izvor]

Srušena sefardska sinagoga u Sarajevu tokom holokausta

Tokom 1942. stradalo je najmanje 7.895 stanovnika Sarajeva, što predstavlja 73,18% ukupnog stradanja stanovnika Sarajeva u Drugom svetskom ratu. Najveći broj stradalih izgubio je živote u logorima Jasenovac, Stara Gradiška i Đakovo. Tokom ove godine stradalo je 7.480 Jevreja, 231 Srba, 97 Hrvata, 67 Muslimana i 20 lica nepoznate etničke pripadnosti.

Marta 1942. Gestapo i Ustaška nadzorna služba uhapsili su u Sarajevu oko 300 pripadnika i simpatizera Narodnooslobodilačkog pokreta. Većina uhapšenih je sprovedena u ustaške logore gde je usmrćena.

Krajem decembra 1942. Gestapo i Ustaška nadzorna služba započeli su nova masovna hapšenja pripadnika i simpatizera Narodnooslobodilačkog pokreta u gradu. Do kraja godine uhapšeno je oko 300 lica, da bi do početka februara 1943. bilo uhapšeno oko 200 lica. Mnogi uhapšenici su isleđivani i brutalno mučeni u ustaškom zatvoru Beledija, o čemu postoje sačuvana svedočanstva preživelih. Većina uhapšenika je sprovedena u ustaške logore odakle se najveći deo njih nije vratio.[5]

Većina sarajevskih Jevreja koji su stradali 1942. uhapšeni su i deportovani u logore tokom 1941.

1943.[uredi | uredi izvor]

Tokom 1943. stradalo je najmanje 558 stanovnika Sarajeva.

1944.[uredi | uredi izvor]

Tokom 1944. stradalo je najmanje 413 stanovnika Sarajeva.

1945.[uredi | uredi izvor]

Spomenik na mestu na kojem su ustaše u noći 27/28. marta 1945. obesile 55 sarajevskih antifašista

Tokom 1945. stradao je najmanje 641 stanovnik Sarajeva čija imena su poznata.[10] Međutim, na osnovu izvora zna da su ustaše od 18. februara do 4. aprila 1945. odgovorne za smrt oko 783 stanovnika Sarajeva, ali nisu poznata imena svih 783 stradalih građana.

Najodgovornija ličnost za zločine ustaša nad stanovnicima Sarajeva 1945. bio je ustaški pukovnik Maks Luburić.

Pukovnik Vjekoslav Maks Luburić, počinilac brojnih ratnih zločina, naročito nad logorašima u ustaškim logorima, boravio je u Sarajevu od sredine februara 1945. sa zadatkom da stvori atmosferu straha među lokalnim stanovništvom, sprovodeći teror nad njim uz pomoć grupe ustaša iz Luburićeve pratnje, kako bi se sprečila oružana pobuna u gradu, što bi sprečilo izvlačenje nemačkih snaga od Višegrada, preko Sarajeva, prema Bosanskom Brodu. Luburić je 18. februara 1945. organizovao u Sarajevu Stožer pukovnika Luburića. Luburićev stožer je imenovao preki ratni sud. Poznata su imena članova stožera i prekog suda. [11] Pored Luburića, bila su to lica najodgovornija za sprovođenje terora nad stanovništvom grada poslednja dva meseca okupacije.

Poslednji masovni zločini nad stanovništvom Sarajeva, počinjeni od strane ustaša, dogodili su se krajem marta 1945, nekoliko dana pred oslobođenje grada. Na Marijin Dvoru javno je obešeno 55 lica, bošnjačke i, manjim delom, srpske nacionalnosti, muškaraca i žena, zbog navodne odgovornosti za smrt trojice ustaških policajaca, iako je vešanje ovih lica nesumnjiva odmazda nad nevinim ljudima. Poznata su imena svih obešenih lica.[12]

Presudom Prijekog ratnog suda stožernika Luburića, 29. marta 1945. streljano je 41 lice bošnjačke, hrvatske i srpske nacionalnosti. Za sva lica se u presudi navodi da su bili organizovani komunisti iako su neki od njih bili samo simpatizeri KPJ i partizanske borbe. Neposredno nakon oslobođenja Sarajeva formirana je komisija koja je ekshumirala žrtve ustaškog zločina u vili Folkert (poznatoj i kao vila Berković), u kojoj je stolovao Maks Luburić. U dvorištu vile pronađena su 23 plitko zakopana leša. Komisija je utvrdila da su sve žrtve ubijene tupim predmetima ili klanjem.[13]

Zemaljska komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača (Bosne i Hercegovine) ubrzo nakon oslobođenja Sarajeva ustanovila je imena i lične podatke za ukupno 323 žrtve tokom Luburićeve vladavine od 18. februara do 4. aprila 1945. Druga, još masovnija, grobnica, otkrivena je na Darivi gde je ekshumirano 74 žrtve ustaškog terora. Na leševima ubijenih su takođe bili upadljivi tragovi divljanja i masakriranja.

Dva dana pred oslobođenje Sarajeva ispražnjeni su svi ustaški zatvori u gradu, po naređenju Luburića. Preostali zatvorenici, kojih je prema nekim svedočenjima bilo oko 460 otpremljeni su poslednjim transportom za Jasenovac. Javno tužilaštvo NR Hrvatske 1948. je na osnovu priznanja Ljube Miloša utvrdilo je da su ova 460 lica usmrćena na stratištu u Donjoj Gradini i da nisu uopšte boravili u logoru Jasenovac.

Dakle, broj žrtava ustaškog terora pod komandom pukovnika Maksa Luburića nad građanima Sarajeva, od 18. februara do 4. aprila 1945. iznosi najmanje 783 lica, iako ni ovaj broj najverovatnije nije konačan.[14]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Cvetković, Dragan (2009). „Bosna i Hercegovina: numeričko određenje ljudskih gubitaka u Drugom svetskom ratu”. Ur.: Mirković, Jovan. Prilozi istraživanju zločina genocida i ratnih zločina. str. 121-124. 
  2. ^ Cvetković 2009, str. 119. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFCvetković2009 (help)
  3. ^ Rafael Brčić, "Okupacioni sistem i ustaška Nezavisna Država Hrvatska u Sarajevu 1941-1943.", Sarajevo u revoluciji, II, Sarajevo, 1977. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (5. август 2019) str. II/243-284.
  4. ^ Centralna baza žrtava Jadovna - Imenični popis: grad Sarajevo
  5. ^ а б Božo Madžar, "Ljudske i materijalne žrtve Sarajeva u toku Drugog svjetskog rata", Sarajevo u revoluciji, IV, Sarajevo, 1977. Архивирано на сајту Wayback Machine (5. август 2019) str. IV/649-670.
  6. ^ Jaša Romano, Jevreji Jugoslavije 1941-1945: žrtve genocida i učesnici NOR-a, Beograd, 1980. Архивирано на сајту Wayback Machine (21. februar 2021), pp. 130.
  7. ^ Isto Arhivirano na sajtu Wayback Machine (21. фебруар 2021) стр. 131-132.
  8. ^ Danilo Jakovljević, "O prvim zločinima nad stanovništvom u okolini Sarajeva", Sarajevo u revoluciji, II, Sarajevo, 1977. Архивирано на сајту Wayback Machine (5. avgust 2019) str. II/157-167.
  9. ^ Isto Arhivirano na sajtu Wayback Machine (5. avgust 2019) str. II/157-167.
  10. ^ Dragan Cvetković, "Bosna i Hercegovina: numeričko određenje ljudskih gubitaka u Drugom svetskom ratu", Prilozi istraživanju zločina genocida i ratnih zločina, (ur. Jovan Mirković), Beograd, 2009, str. 121-124.
  11. ^ Slavko Dadić, "Posljednji dani okupatorske tiranije u Sarajevu", Sarajevo u revoluciji, IV, Sarajevo, 1977. str. IV/184.
  12. ^ Smail Čekić, Genocid nad Bošnjacima u Drugom svjetskom ratu: Dokumenti, Sarajevo, 1996. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (15. oktobar 2020), pp. 437-441.
  13. ^ Isto Arhivirano na sajtu Wayback Machine (15. oktobar 2020) str. 442-455.
  14. ^ Slavko Dadić, "Posljednji dani okupatorske tiranije u Sarajevu", Sarajevo u revoluciji, IV, Sarajevo, 1977. str. IV/181-195.

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Cvetković, Dragan (2009). „Bosna i Hercegovina: numeričko određenje ljudskih gubitaka u Drugom svetskom ratu”. Ur.: Mirković, Jovan. Prilozi istraživanju zločina genocida i ratnih zločina. str. 121-124. 
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Злочини_усташа_у_Сарајеву&oldid=26886741”