Istorija Francuske

Francuska je država koja ima bogatu istoriju.

Galija

Statua Vercingetoriksa Bratoldi

Kelti oko 800. p. n. e. emigriraju iz centralnih delova Evrope prema zapadu i počinje formiranje Galije. Oko 125. p. n. e. Galiju su počeli osvajati Rimljani, a konačno ju je osvojio Julije Cezar 52. p. n. e. kada galski kralj Vercingetoriks kapitulira u Aleziji. Galski jezik počinje da ustupa mesto latinskom, a u I i drugom II veku druidska religija karakteristična za keltske narode počinje da nestaje usled pojave hrišćanstva. 258. godine Galiju napadaju germanska plemena Franci, Burgundi, Alemani, Vizigoti i Vandali koja dolaze sa Baltika, i nastanjuju se na istoku Galije. Ubrzo počinju i borbe među samim plemenima, a na teritoriji Galije nadjačavaju Franci koji oko 430. godine osvajaju prostor Austrazije (teritorija oko grada Pariza) pod vođstvom Klodiona (428-447). Nakon njegove smrti vođstvo nad Francima preuzima Meroveh (447-457).

Franačka država

Hlodoveh I

481. godine Hlodoveh I (481—511), nasleđuje vlast i ujedinjuje Galiju pokorivši Neustriju (severozapadni deo današnje Francuske) 486. godine. Hlodoveh prima hrišćanstvo 496. godine, formira Franačku državu i osniva prvu dinastiju Franačkih kraljeva, Merovinge, po imenu svog pretka Merovea. Tokom vladavine Merovinga Franačka država doživljava ekspanziju u VI veku, osvojivši Švabiju (502.), Akvitaniju (507.), Gaskonju i Tiringiju (531.), Burgonju (533.) i Provansu (536. f.). Međutim nakon smrti Merovinškog kralja Dagoberta I 639. godine, naslednici dinastije nisu imali suštinsku vlast nad teritorijom države, već je ovaj period obeležila vladavina grofova nad grofovijama Franačke države. 732. godine grof Austrazije Karlo Martel pobeđuje Arape u velikoj bici kod Poatjea sprečivši tako dalji prodor islama u zapadnu Evropu. 754. godine umire poslednji Marovinški kralj Kilderik III. Pipin (Pepin) Mali (751—768), sin Karla Martela, se 751. okrunio za kralja i osnovao dinastiju Karolinga. 759. godine osvaja Septimaniju.

Podela Franačke Verdenskim sporazumom

Njegov sin Karlo Veliki (768—814) dodatno učvršćuje jaku feudalnu državu kroz osvajačke ratove. 774. osvaja Lombardiju, zatim 777. Saksoniju, 778. severne delove Španije, a 788. godine Bavarsku i Korušku. Time se Franačka država proširila na veliki deo zemalja koje su nekada činile Zapadno rimsko carstvo pa Karlo Veliki biva proglašen za cara 800. godine od strane pape Lava III. Međutim moć Franačke države ubrzo počinje da slabi da bi se Verdenskim ugovorom 843. godine pocepala na tri dela. Jedan deo pripao kraljevstvu na teritoriji današnje Francuske, drugi kraljevstvu na teritoriji današnje Nemačke, a treći kraljevstvu na teritoriji današnje severne Italije. Karlo II (840-877 g), unuk Karla Velikog, je prilikom deobe carstva dobio deo od kojeg je nastala Francuska. Nakon raspada Franačke države, teritoriju Francuske napadaju Normani, pa Karlo III biva prinuđen da preda 911. godine vođi Vikinga Rolonu severni dao Francuske, koji će postati poznat po imenom Normandija.

Dinastija Kapeta

Hugo Kapet

Nazadovoljni vlašću dinastije Karolinga, skup crkvenih feudalaca 987. godine za kralja proglašava Huga Kapeta (987—996), koji osniva dinastiju Kapeta koja vlada Francuskom do 1328. godine, mada faktički vlast ove dinastije prestaje tek 1848. godine, jer potonje dinastije, dinastija Valoa i dinastija Burbona, čine potomci dinastije Kapeta. 1066. normandijski vojvoda Vilijam I kreće u pohod protiv Engleske i tako postaje kralj Engleske pobedom nad poslednjim anglo-saksonskim kraljem Haroldom II u bici kod Hastingsta. Engleska time postaje prisutna na Francuskom tlu, što će biti uvod u rat koji će buknuti kada grof anžujski Henri, budući kralj Henri II engleski, ženidbom preotme Akvitaniju Francuskoj. Nakon velikih ratnih pobeda koje je ostvarila Francuska pod vođstvom Filipa II Avgusta (1180—1223), rat će biti završen 1259. godine kada je potpisan mirovni sporazum u Parizu između Luja IX (1226—1270) i engleskog kralja Henrija III po kome Francuska dobija Normandiju, Bretanju, Turen, Men i Poatu a Engleska zadržava vlast u Akvitaniji.

Dinastija Valoa

Jovanka Orleanka

Mir između ova dva kraljevstva potrajaće do 1328. godine kada francuski kralj Karlo IV (1322-1328 g) umire bez dece. Engleski kralj Edvard III koji je bio unuk Karlu IV, počinje da osporava titulu Filipu VI (1328—1350), osnivaču dinastije Valoa, pošto je on samo njegov bratanac. 1337. godine počinje Stogodišnji rat Francuske protiv Engleske okupacijom Akvitanije od strane Filipa VI. Stogodišnji rat nije bio neprekidan rat već serija ratova tokom koje je kralj Engleske Henri VI čak i postao 1422. godine kralj Francuske, ali čiji se ishod naglo promenio 1429. godine zahvaljujući opštem narodnom ustanku pod vođstvom Jovanke Orleanke. Zbog velikog uticaja koji je imala na narodne mase, Jovanka Orleanka biva izdata od strane kralja Šarla VII Pobednika (1422—1461) a potom i spaljena kao jeretik 1431. godine. Stogodišnji rat je završen 1453. godine, kada je Engleska prognana sa teritorije Francuske zadržavši samo grad Kale. 1559. grad Kale osvaja Anri II (1547—1559), koji pod uticajem svoje žene Katarine Mediči, nećake pape Klementa VII, započinje borbu protiv protestanata. Vrhunac te borbe desio se 24. avgusta 1572. godine kada je izvršen pokolj 3000 hugenota (protestanata) poznatiji kao Vartolomejska noć.

Dinastija Burbona

Luj XIV

Verski rat završen je tokom vladavine Anrija IV (1589—1610), osnivača dinastije Burbona, kada je 1598. Nantskim ediktom priznata sloboda veroispovesti. Anri IV počinje da stvara kolonije osvajanjem Kvebeka u Kanadi, obnavlja privredu, ali biva ubijen od strane katoličnog fanatika Ravajaka 1610. godine. Na njegovo mesto dolazi Luj XIII (1610—1643), koji ulazi u Tridesetogodišnji rat 1635. godine protiv katoličke Habzburške monarhije i učvrstivši apsolutnu monarhiju. Apsolutna monarhija doživljava vrhunac tokom vladavine Luja XIV (1643—1715), za vreme čije vladavine slabljenjem španske i austrijske moći u Tridesetogodišnjem ratu Francuska je postala svetska velesila. Vestfalskim mirom 1648. godine Francuska dobija Alzas i postiže hegemoniju Francuske u zapadnoj Evropi. U ratu koji je trajao 1667—1668. godine između Španije i Francuske, Francuska osvaja 12 gradova u Flandriji koja je tada pripadala Španiji. 1685. Luj XIV ukida Nantski edikt, a oko 200.000 hiljada protestanata beži iz zemlje. Najteži rat poznatiji kao rat za špansko nasleđe Luj XIV započinje 1701. godine protiv koalicije evropskih zemalja kou predvode Engleska i Habzburška monarhija. Rat je završen 1714. time što je Filip V, inače unuk Luja XIV postavljen za španskog kralja, ali je morao da se odrekne prava na francuski presto jer bi time bilo omogućeno spajanje Francuske i Španije što nije odgovaralo drugim evropskim silama. Taj rat je bio početak pada francuske hegemonije na evropskom tlu. U Sedmogodišnjem ratu (1756—1763) protiv Engleske Francuska izgubila je sve kolonije na teritoriji današnjih SAD i prevlast u svetskoj trgovini, a Kanada je podeljena na francusko i englesko govorno područje. Rat je unazadio privredu a rasipnički život na dvoru, gubitak kolonija, kao i ogromna izdavanja Francuske u ratu za nezavisnost SAD od Engleske, doveli su do rasula državnih finansija otvorilo vrata francuskoj revoluciji.

Sloboda predvodi narod, slika Ežena Delakroe koja slavi Julsku revoluciju 1830, ali koja je generalno prihvaćena kao simbol Francuske revolucije.

Francuska revolucija

Kralj Luj XVI je uvidio da je država pred finansijskim slomom pa je bio prinuđen da sazove Skupštinu državnih staleža koja nije sazivana poslednjih 175 godina. Skupština se sastala 5. maja 1789. Kako je Skupština zahtevala donošenje novog državnog i društvenog uređenja kralj se spremao da je raspusti. Zbog toga je narod Pariza ustao 14. jula 1789. i osvojio Parisku tvrđavu Bastilju. Taj događaj se smatra početkom Francuske revolucije. Nakon pada Bastilje, kralj je ispunio zahtjeve naroda. Najprije je usvojena Deklaracija prava građanina, a na osnovu Deklaracije donijet je i Ustav iz 1791. Proglašena je jednakost građana pred zakonom i zagarontovane su lične građanske slobode i privatna svojina. U revoluciji nastala je borbena pesma „Marseljeza“ koja je kasnije postala himna Francuske. Francuskom građanskom revolucijom uništen je feudalizam i uspostavljen kapitalistički društveni sistem. Društveni ideali Francuske su mnogo uticali na razvoj građanske demokratije u celom svetu.

Prva republika

Napoleon Bonaparta

Ustavom iz 1791. bila je zadovoljna samo najbogatija klasa. Siromašnijem delu stanovništva i dalje je bilo loše. Plate su bile niske, a cene životnih namirnica skupe. Avgusta 1792. došlo je do novog ustanka. Kralj je zatvoren, a kasnije i ubijen 21. januara 1793. godine. Republika je proglašena 22. septembra 1792. godine uz krilaticu Sloboda, jednakost, bratstvo. Došlo je do oštrih borbi između žirondinaca i jakobinaca. Jakobinci su došli na vlast sa Maksimilijanom Robespjerom na čelu, i podelili su zemlju seljacima. Međutim, 1794. jakobinci su zbačeni i na vlast dolazi Direktorijum sačinjen od pet direktora: Pol Bara, Lazar Karno, La Revije-Lepo, Luj Leturne i Žan-Fransoa Rubel. Upravo Francuska revolucija je utrla put Napoleonu koji je uz pomoć vojske 1799. izvršio državni udar, vlast su preuzela tri konzula - Bonaparta, Sijes i Rože-Diko, donet je i četvrti ustav koji je dao velika ovlašćenja prvom konzulu - Napoleonu.

Prvo carstvo

Vojnik revolucije, kako je za sebe govorio, Napoleon je proglašen doživotnim konzulom 1802. godine, a konačno se 1804. godine proglasio za cara svih Francuza. Napoleon je primorao papu Pija VII da dođe u Pariz i da ga u katedrali Notr Dam kruniše, zajedno sa suprugom Žozefinom. Nakon pobede u bici kod Austerlica 1805. godine, poznatoj kao Trocarska bitka jer se vodila između Francuskog carstva i alijanse Ruskog i Austrijskog carstva, Napoleon nastavlja sa velikim ratnim osvajanjima u kojima uspeva da pokori dobar deo današnje kontinetalne Evrope. Mirom u Požunu Austrija je predala Napoleonovoj Kraljevini Italiji Veneciju, Istru i Dalmaciju, dok su Bavarska i Vitemberg proglašeni za kraljevine. Sveto rimsko carstvo nestalo je 6. avgusta 1806. godine. Iako je bio nepobediv na kopnu, Francuska je doživela veliki poraz u pomorskoj bici kod Trafalgara 1805. godine čime je Engleska stekla vekovnu prednost na moru. Nemoćan da je vojno pokori, Napoleon je Engleskoj zaveo kontinentalnu blokadu, verovajući da će je tako izolovati i dovesti do ekonomskog sloma. Bonaparta je optužio Rusiju da ne poštuje propise kontinentalne blokade i objavio joj rat u kome je preko 430.000 iskusnih francuskih vojnika prešlo reku Njemen. Bila je to najveća armija koju je svet do tada video. Napoleon je porazio trupe generala Kutuzova kod Borodina 1812. godine i devet dana kasnije ušao u Moskvu koju su pred njim spalili ruski vojnici. Velika armija i Napoleon su morali da se vrate usled nedostatka hrane i surove zime, ovaj put je Njemen prešlo samo 50.000 vojnika. To je dovelo do ujedinjenja Austrijanaca, Rusa, Prusa u koaliciju koja pobeđuje Napoleona u Bici naroda, kod Lajpciga 1813. godine, Engleski komandant Velington je na drugom kraju, iz Španije upau u Francusku i Pariz pada 31. marta 1814. godine. Napoleon napušta vlast i beži na ostrvo Elbu. Na vlast dolazi Luj XVIII brat Luja XVI i ponovo je uspostavljena vlast dinastije Burbona. Luj XVIII ubrzo postaje nepopularan u narodu pa se na vlast vraća Napoleon 1815. godine, međutim odmah po povratku na tron Evropa mu objavljuje rat i nakon poraza kod Vaterloa Napoleon abdicira po drugi put na ostrvo Sveta Jelena gde umire 5. maja 1821. godine.

Restauracija Burbona

Iz izbeglištva nakon sto dana ponovne vlasti Napoleona, jula 1815. godine, iz Belgije se na vlast vraća Luj XVIII (1814- 1830), a nakon njega vlast preuzima Šarl X (1824—1830), takođe brat Luja XVI, koji započinju borbu protiv učesnika revolucije nastojeći da vrate stari feudalni poredak. Ta borba će naići na veliki otpor francuske buržoazije. Jula 1830. godine dolazi do Julske revolucije kojom za kralja biva postavljen Luj Filip (1830—1848), vojvoda od Orleansa.

Napoleon III Bonaparta

Druga republika

Februara 1848. godine dolazi do revolucije, koja dovodi do uspostavljanja Druge republike, za čijeg predsednika biva postavljen Luj-Napoleon Bonaparta (1848—1852 g.), nećak Napoleona Bonaparte.

Drugo carstvo

Luj-Napoleon Bonaparta, se državnim udarom 1852. godine proglasio za cara Drugog carstva i postaje Napoleon III (1852—1870). Napoleon III uvlači Francusku u Krimski rat (1853—1856) i time podiže njen međunarodni ugled i ponovo uspostavlja hegemoniju Francuske u zapadnoj Evropi. Videvši da će Francuska biti glavna smetnja u nastojanju Pruske da formira Nemačku državu, pruski kancelar Oto fon Bizmark, nastoji da po svaku cenu isprovocira Francusku da krene u rat protiv Pruske. To mu uspeva objavljivanjem depeše po kome Pruska osvaja španski tron postavivši na to mesto princa Leopolda od Hoencolerna-Zigmaringena. Napoleon III objavljuje rat koaliciji nemačkih država na čelu sa Pruskom, poznat kao Francusko-pruski rat, 19. jula 1870. godine, međutim Napoleon III biva poražen u Sedanskoj bici i zatočen 2. septembra 1870. od strane Prusa.

Treća republika (1870—1940)

Luj Adolf Tjer

Dana 4. septembra 1870. godine na vest o porazu francuskih snaga biva uspostavljena Treća republika koja će nastaviti rat protiv koalicije nemačkih država. Narod Pariza provaljuje na zasedanje Skupštine a Leon Gambeta je predložio ukidanje carstva. Izabrana je privremena vlada generala Trošia, s ciljem da se organizuje odbrana i nastavi rat“, Vlada nacionalne odbrane“. Od 18 do 20. septembra 1870. Vlada Francuske pokušava da se nagodi sa Pruskom ali je Bizmark tražio Alzas i Loren, što Francuzi nisu prihvatili. Od 19. septembra 1870. počinje Pruska opsada Pariza. Odbranu čini oko 500.000 vojnika ali samo oko 130.000 potpuno opremljenih. Gambeta 09.10. 1870. odlazi balonom iz Pariza i organizuje novu vojsku na jugu. Sakupio je oko 600.000 vojnika ali neuvežbanih i slabo opremljenih. Najbolje trupe su bile blokirane u Parizu i Mecu. Maršal Bazen bez velike potrebe predaje Mec 27. oktobra 1870. Ovaj poraz Francuzi su prihvatili teže od onog kod Sedana. Loarska armija Leona Gambeta 9. novembra pobedila je kod Kulmijera i oslobodila Orlean ali je već 8. 12. 1870. poražena kod Luanjija. Posle ovog poraza podeljena je na tri dela, i ratovala je sa uspehom u decembru 1870 i januaru 1871. ali je na kraju ipak poklekla pred iskusnijim i bolje opremljenim Prusima. Dolazak zime naterao je Prusku da ubrza završetak rata. Bombardovanje Pariza je počelo 5. januara 1871. Francuska vojska je nekoliko puta bezuspešno pokušala protiv-udar ali je poražena kod Bizenvala 19. januara 1871. Glad i oskudica vlada Francuskom ali i ogorčenje narodnih masa. Atmosfera je bila revolucionarna. Favr je na pregovorima u Versaju potpisao primirje 28. januara 1871. godine. Francuska se obavezala da isplati 200 miliona zlatnih franaka odmah, da razoruža svoju vojsku(sem 12 000 vojnika), da preda sve tvrđave severno od Pariza i da sprovede izbore za novu skupštinu. 17. februara 1871. za predsednika biva izabran Adolf Tjer (1871—1873). 26. februara 1871. u Versaju on potpisuje preliminarne uslove mira: Francuska Nemačkoj ustupa Alzas i Loren; Francuska plaća 5 milijardi zlatnih franaka ratne odštete u roku od tri godine;Do isplate ratne odštete nemačka vojska držaće pod okupacijom deo Francuske i Nemačke trupe ućiće u Pariz i u njemu će ostati do ratifikacije mira. 3. marta 1871. Parlament Francuske ratifikovao je potpisani mir. Ugovor o miru potpisan je 10. maja 1871. u Frankfurtu na Majni. Otvorena era nemačke prevlasti u političkom i međunarodnom životu Evrope. Usled velikog nezadovoljstva naroda ishodom rata i okupacije od strane Nemačke, 26. marta 1871. se razvila Pariska komuna(trajala 72 dana), prva proleterska revolucija, kao rezultat borbe pariskih radnika protiv vladine vojske koja nije htela da nastavi borbu protiv okupacije prestonice. Posle velikih borbi francuski predsednik Adolf Tjer (1871—1873) uspeva da uguši Parisku komunu 28. maja 1871. godine pobivši više od 20.000 ljudi. Međutim ideje Pariske komune su ostale da žive, pa 28. marta 1882. godine biva uvedeno obavezno i besplatno osnovno obrazovanje, a 24. juna 1894. biva izvršen atentat na predsednika Sadija Karnoa (1887—1894) koji se borio za ograničenje slobode sindikata. 3. jula 1905. izglasan je zakon odvajanja države od crkve. 3. avgusta 1914. godine Nemačka objavljuje rat Francuskoj, nakon čega Francuska ulazi u Prvi svetski rat (1914—1918). Iz Prvog svetskog rata Francuska izlazi kao pobednik, a 28. juna 1919. u Versaju je potpisan mirovni sporazum, kojim Nemačka biva primorana da vrati Alzas i Lorenu Francuskoj. 1. septembra 1939. godine počinje Drugi svetski rat (1939—1945), Hitlerovim napadom na Poljsku. 3. septembra 1939. Francuska objavljuje rat Nemačkoj. 10. maja 1940. Adolf Hitler otpočinje Blickrig (kratki rat) protiv Francuske, i tokom maja i juna 1940. okupira 3/5 francuske teritorije. To je ujedno bio i kraj Treće republike.

Šarl de Gol

Francuska država

Na preostalom slobodnom delu Francuske republike biva formirana u Višiju takozvana Francuska država od strane kolaboracionističke vlade sa generalom Filipom Petenom (1940—1944) na čelu. Sa druge strane pod vođstvom generala Šarla de Gola u Londonu je 18. juna 1940. formiran pokret Slobodna Francuska koji sebi zadaje za cilj oslobađanje od Nemačke i pružanje otpora Nemačkoj. 6. juna 1944. u Normandiju se iskrcavaju savezničke snage (Amerikanci, Kanađani i Englezi), i ubrzo dolazi do oslobađanja Pariza 25. avgusta 1944. godine, a do kraja godine i cele republike.

Četvrta republika

Dana 13. oktobra donet je ustav Četvrte republike. 1949. Francuska postaje član NATO pakta, a kasnije ulazi u iscrpljujući rat u Indokini (1946—1954), gde dolazi do oslobađanja tamošnjih kolonija: Severni i Južni Vijetnam, Kambodža i Laos. Novi rat za nezavisnost Alžira izbija 1. novembra 1954. godine. 1956. godina Francuska priznaje nazavisnost Maroka i Tunisa. 25. marta 1957. godine Francuska potpisuje sporazum iz Rima, kojim je formirana Evropska ekonomska zajednica.

Peta republika

Fransoa Miteran

Neuspešno vođenje rata u Alžiru, dovešće do državnog udara kojim je 1. juna 1958. na vlast došao general Šarl de Gol (1958—1969). 28. septembra izglasan je ustav Pete republike. 18. marta 1962. Evijanskim sporazumom priznata je nezavisnot Alžiru. 1966. godine De Gol povlači Francusku iz komandne strukture NATO pakta. Od 6-30. maja 1968. dolazi do velikih protesta studenata širom Francuske, i javlja se veliko nezadovoljstvo politikom države, što će primorati De Gola da ustupi vlast 1969. Na vlast dolazi Žorž Pompidu (1969—1974) koji zbog bolesti napušta vlast, a njega nasleđuje Valeri Žiskar d'Esten (1974—1981), koji vodi izrazito proevropsku politiku Francuske. 10. maja 1981. na vlast dolazi socijalista Fransoa Miteran (1981—1995). 18. septembra 1981. ukida se smrtna kazna, a januara 1982. serija zakona kojim se ograničava radna nedelja na 39 sati i uvodi petonedeljni plaćeni odmor, kao i porez na visoku dobit. 7. maja 1995. za predsednika biva izabran desničar Žak Širak (1995—2007). 1. januara 2002. Francuska uvodi evro kao zvaničnu monetu plaćanja. 2003. godine Žak Širak dovodi do pogoršanja odnosa između SAD i Francuske, odbivši da učestvuje u ratu u Iraku. Njega na vlasti nasleđuje 6. maja 2007. stranački kolega Nikola Sarkozi.