Risan

Koordinate: 42° 30′ 52″ S; 18° 41′ 41″ I / 42.51454° S; 18.69483° I / 42.51454; 18.69483
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Risan
pogled na Risan
Administrativni podaci
DržavaCrna Gora
OpštinaKotor
Stanovništvo
 — (2011)2.083
Geografske karakteristike
Koordinate42° 30′ 52″ S; 18° 41′ 41″ I / 42.51454° S; 18.69483° I / 42.51454; 18.69483
Vremenska zonaUTC+1 (CET), ljeti UTC+2 (CEST)
Aps. visina165 m
Risan na karti Crne Gore
Risan
Risan
Risan na karti Crne Gore
Ostali podaci
Poštanski broj85337
Pozivni broj032
Registarska oznakaKO
Ilirske tvrđave :1. Risan, 2. Gošići, 3. Kremalj (Mirac) i 4. Jadransko more
Oblast kraljice Teute
Rimski putevi
Rimski mozaik u Risnu
Srednjovekovna tvrđava iznad Risna
Organizacija Srpski soko u Risnu, 1911.

Risan (lat. Risinium, grč. Rhizon) je gradsko naselje u opštini Kotor u Crnoj Gori. Prema popisu iz 2003. bilo je 2.083 stanovnika (prema popisu iz 1991. bilo je 2.047 stanovnika). Dana 30. oktobra 1944. nemački vojnici ubili su u Risnu 42 civilna stanovnika, od kojih je najstariji imao 80 godina života, a najmlađi nepunih godinu dana.

Geografija[uredi | uredi izvor]

Risan se nalazi na krajnjen sjevernom dijelu Boke kotorske, oivičen sa juga Risanskim zalivom, a sa ostalih strana strmim padinama, obroncima karakterističnim u geomorfološkom smislu za čitav Dinarski sistem kojem pripadaju.

Strme padine u neposrednom zaleđu Risna formiraju kulise piktoresnog teatra iznad koga se uzdižu značajne kote: Glogovo brdo (939 m), Čelac (850 m), Ušanik (844 m) i Sokolova greda (664 m) sa zapadne strane, 524 m sa sjeverne strane iznad površnice, kote Struge sa istočne strane (945 m, 926 m). Neposrednu okolinu Risna čine gole i strme krečnjačke padine. Krečnjačke padine oko risanske udoline su najvećim dijelom gole i samo mjestimice su pod listopadnim i zimzelenim žbunjem i travom.

Uslijed nejednake temperature u primorju i visokom, golom zaleđu, zimi duva jaka bura. Južni vjetrovi dolazeći sa mora donose obilni vodeni talog, naročito u jesen i u proljeće. Od prirodnih znamenitosti, Lazar Tomanović 1885. godine spominje spilu i sopot. Spila je velika pećina iz koje zimi izvire rijeka i ljeti se u nju može daleko ići. Sopot je jedan vodopad, što takođe zimi prodire uz jedne pećine iznad mora, s velikom hukom, te kako se od sile sav u pjenu pretvorio, bijeli se kao snijeg. [1]

Istorija grada[uredi | uredi izvor]

Risan je mali gradić u Bokokotorskom zalivu. Praistorijski crteži na stijeni (u selu Lipci, kod Risna) najstariji su u Crnoj Gori i svjedoče da je Boka kotorska bila naseljena u mlađe kameno i rano bronzano doba, 3000 godina prije nove ere (prije pojave indoevropskih Ilira).

Središte i glavna tvrđava[uredi | uredi izvor]

Grad datira iz 3. veka p. n. e. i za njega su znali Heleni. Osnovalo ga je ilirsko pleme Rizunita, a u antičko vrijeme zaliv Boku kotorsku su po njemu zvali Risanski zaliv (Sinus Rhizonicus). Mjesto je nakon osnivanja postalo središte Ilirske države i glavna njihova tvrđava: ilirska plemena su doživela najveći napredak pod vođstvom kraljice Teute koja je iz njega vladala.[2]

Ovde postoji arheološki lokalitet Carine koji se istražuje od 2001. godine.[3] Tu su pronađeni i ostaci palate.[4]

Kovnica ilirskog novca[uredi | uredi izvor]

U Risnu se nalazila ilirska kovnica novca (prva na prostoru današnje Crne Gore)pa se tri vrste pronađenog ilirskog novca često nazivaju „risanski”. Jedna vrsta tog novca ima na aversu lik božanstva sa bradom, a na reversu lik boginje Artemide i natpis: „Rizo(n)o”. Druge dve vrste novca su iz perioda kralja Bajalosa i njegovih nasljednika.

Status rimskih građana[uredi | uredi izvor]

Posle Ilirskih ratova gradom je zavladala Rimska republika. U tom periodu Risan se pominje pod imenom Rhizinium kao oppidum civium Romanorum (rimski pisac Plinije mlađi, navodi Risan kao utvrđeni grad rimskih građana, a Polibije je zabilježio da je grad ne mnogo veliki, ali zato jako utvrđen). Stanovnici Risna dobijaju pravo rimskog građanstva od strane Oktavijana Avgusta i grad se od tada službeno naziva Iulium Risinium. Ostao je u rimskoj provinciji Dalmaciji, na samoj granici sa novoformiranom Praevalitanom, a nakon podjele države, nalazi se u Zapadnom rimskom carstvu, u neposrednoj granici sa Istočnim (Vizantijom), s obzirom da je granica išla od Budve, planinom iznad Kotora i preko današnjih Krivošija. Do danas su sačuvani ostaci temelja rimske vile (3. vijek nove ere) kao i mozaici (najpoznatiji je medaljon sa jedinstvenim i rijetkim prikazom grčkog boga Hipnosa). Kroz župu Risan su prolazila dva antička puta, koji su korišćeni i u srednjem veku: via adriatica, krak za Akruviju, a drugi preko Riječana. Tesnac Verige (Catena)nalazio se u blizini, u Boki kotorskoj (on će i u srednjem veku, takođe skraćivati put iz Duklje do Travunije). Tjesnac se nalazio se na putu između Risna i kasnije slovenske župe Dračevice, gdje će biti formiran srednjovjekovni grad Novi. Za vrijeme najezde Avara i Južnih Slovena Risan je opustio. Posljednji put se episkop u Risnu pominje 595. godine.

U travunijskoj župi[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Risan (župa)

Risan je bio sastavni deo Travunije i nalazio se na samoj granici sa Dukljom. Car Konstantin Porfirogenit ubraja Risan u naseljene travunijske gradove, dok pop Dukljanin Risan smatra župom.

U Kraljevinama Srbiji i Bosni[uredi | uredi izvor]

Risan se u periodu razvijenog srednjeg vijeka nalazio u državi Nemanjića, a po porazu oblasnog gospodara Nikole Altomanovića, 1373. godine, zauzima ga Banovina (nešto kasnije, kraljevina) Bosna (Tvrtka I Kotromanića).

Sredinom 15. vijeka Risan se pominje kao grad hercega Stefana Vukčića i nalazi se u njegovom Velikom vojvodstvu (kasnije Herceštvu od Svetog Save). Godine 1466. Mlečani su nudili hercegu Stefanu za njegova dva grada u Boki kotorskoj (Risan i Novi) ostrvo Brač i palatu u Splitu. Risan su zajedno sa Novim uzeli Turci od Vlatka Hercegovića, sina hercega Stefana 1482. godine. Kasnije će ovaj grad potpasti pod istorijsku oblast zvanu Stara Hercegovina, po tituli vladara (herceg Stefan) i prezimenu njegovih nasljednika, Hercegovića.

U osmanskoj državi[uredi | uredi izvor]

Španci su kratko držali grad u periodu 1538-1539, nakon što je špansko-mletačka flota, pod komandom admirala Andrea Dorije (uz pomoć španske pješadije i Peraštana) zauzela Novi. Kad su Turci 1539. godine sa svojom flotom, pod komandom Hajrudin Barbarosa, ponovo zauzeli Novi, Risan im se predao bez otpora i ostao je, sa malim prekidom 1648, u njihovoj vlasti (sve do 1684). godine. Za njima su iznad Risna ostala dva utvrđenja, jednostavne arhitekture: Grkavac i Velenjak. Risan je u Boki najduže ostao pod Turcima. [5]

U Mletačkoj republici[uredi | uredi izvor]

Risan je potpao pod vlast Venecije 1684. godine i bio je pod njome do 1797. godine.

Ruski plemić i rodonačelnik dinastije Tolstoj, Petar Andrejevič Tolstoj, prolazio je kroz Risan tokom 1698. On beleži da u selu žive Srbi „grčke vere”, da su im kuće od kamena, da imaju dosta hrana, da su gostoljubivi prema Rusima kao i da su po svim aspektima slični Kozacima sa Dona.[6]

Period 19. i 20. vijeka[uredi | uredi izvor]

Risan je pod vlašću Austrije od 1797. do 1805. godine, Rusije (1806—1807) i Francuske, od 1807—1813. godine. Između 1813—1814. godine došlo je do kratkotrajnog ujedinjenja Crne Gore i Boke kotorske ali je Bečki kongres ponitištio tu odluku i Boku kotorsku dodijelio tadašnjoj Austriji.[7] Pod vlašću Austrougarske je od 1814 do 1918. godine. Rišnjani su se isticali u borbama protiv Turaka. Za vrijeme nevesinjskog ustanka, 1875, Risan je bio sklonište iseljenih hercegovačkih porodica i veza između ustanika i mora. Lazar Tomanović je hvalio Rišnjane kao velike Srbe, ali je negodovao zbog njihovog odnosa prema ženama kao prema robinjama, što je ostatak turskih utiaja (da žena ne izlazi iz kuće, ni u crkvu...). Iz Risna je polazile austrijska vojska protiv Krivošijana u dvije njihove bune 1869. i 1882. Rišnjane su prisiljavali da vojsci u brda donose potrebno, a vojska se nije vraćala slabodobitno. 1885. godine, kada je Tomanović o tome pisao, imali su lijepu sabornu crkvu, u kojoj je pravilo bilo manastirsko (stalno službe). Pijacu su zvali Gabela (ital. gabella — „carina”), što dokazuje da je u vrijeme Mlečana tu bila carina. Kotor je bio crnogorski pazar, a Risan hercegovački. [8] Tada je Risan imao 240 kuća sa 1500 stanovnika, sve ljudi pravoslavne vjere. [9] Veliki dobrotvori Risna bili su Dimitrije Ljubatović, iguman manastira Banje Hrisantije Nikolajević, a najveći Vaso Ćuković. [8] U NOR-u Rišnjani su uzeli živog učešća. Risan potpada pod Italijansku okupaciju od 1941. do 1943. godine. Od 1943. do 1944. godine je pod Njemačkom okupacijom. Iako je NDH htjela da cijelu Boku kotorsku stavi pod njenu vlast poslije kapitulacije Italije, Njemačka je odbila taj zahtjev. [10] U Risnu su se u oktobru i novembru 1944. vodile žestoke borbe između narodnooslobodilačkih brigada i Nijemaca. Risan je oslobođen 21. novembra 1944. godine.

Demografija[uredi | uredi izvor]

Pod starim risankim porodicama se mogu smatrati one porodice koje su se u Risnu doselile do 1700. godine. U te porodice spadaju Bjeladinovići, Vidovići, Vlastelinovići, Vrčevići, Dimitrijević-Rafailovići, Dragićevići, Drobnjakovići, Đurkovići, Ždraljevići, Ivelići, Jovanovići, Jovovići, Katurići, Kovačići, Kolumbarići, Kordići, Ljubatovići, Maleševići, Misitići, Mitrovići, Mršići, Nikovići, Ognjenović-Kajtazovići, Petkovići, Popovići, Raškovići , Sundečići, Stijepovići, Ćatovići, Ćelovići, Ćukovići, Ugrinovići, Filotići, Čučak, Čučkovići,Šparovići [11]

U naselju Risan živi 1692 punoletna stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 42,4 godina (39,3 kod muškaraca i 44,8 kod žena). U naselju ima 589 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 3,03.

Stanovništvo u ovom naselju veoma je heterogeno, a u poslednja tri popisa, primećen je porast u broju stanovnika.

Grafik promene broja stanovnika tokom 20. veka
Demografija[12]
Godina Stanovnika
1948. 969
1953. 1.038
1961. 1.227
1971. 1.461
1981. 1.766
1991. 2.047 2.009
2003. 2.117 2.083
Etnički sastav prema popisu iz 2003.[13]‍
Crnogorci
  
 1.056 50,69%
Srbi
  
 613 29,42%
Hrvati
  
 48 2,30%
Muslimani
  
 14 0,67%
Jugosloveni
  
 10 0,48%
Mađari
  
 7 0,33%
Slovenci
  
 3 0,14%
Makedonci
  
 1 0,04%
Albanci
  
 1 0,04%
nepoznato
  
 42 2,01%


Stanovništvo prema polu i starosti[14]
m
ž
? 4
  
  
 7
80+ 15
  
  
 83
75—79 29
  
  
 49
70—74 45
  
  
 69
65—69 54
  
  
 88
60—64 48
  
  
 71
55—59 58
  
  
 63
50—54 65
  
  
 81
45—49 80
  
  
 87
40—44 57
  
  
 85
35—39 50
  
  
 73
30—34 59
  
  
 55
25—29 49
  
  
 72
20—24 72
  
  
 66
15—19 68
  
  
 65
10—14 61
  
  
 57
5—9 56
  
  
 57
0—4 40
  
  
 45
Prosek : 55 14
Domaćinstva
Broj domaćinstava prema popisima iz perioda 1948—2003.
Godina popisa 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 2003.
Broj domaćinstava 330 331 369 398 718 540 591
Broj domaćinstava po broju članova prema popisu iz 2003.
Broj članova 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 i više Prosek
Broj domaćinstava 589 133 100 119 141 65 14 14 2 1 0
Stanovništvo staro 15 i više godina po bračnom stanju i polu
Pol Ukupno Neoženjen/Neudata Oženjen/Udata Udovac/Udovica Razveden/Razvedena Nepoznato
Muški 753 287 376 36 22 32
Ženski 1.014 304 393 200 52 65
UKUPNO 1.767 591 769 236 74 97
Stanovništvo po delatnostima koje obavlja
Pol Ukupno Poljoprivreda, lov i šumarstvo Ribarstvo Vađenje rude i kamena Prerađivačka industrija
Muški 213 1 0 0 25
Ženski 295 1 0 0 5
UKUPNO 508 2 0 0 30
Pol Proizvodnja i snabdevanje Građevinarstvo Trgovina Hoteli i restorani Saobraćaj, skladištenje i veze
Muški 18 5 33 15 30
Ženski 5 0 55 11 6
UKUPNO 23 5 88 26 36
Pol Finansijsko posredovanje Nekretnine Državna uprava i odbrana Obrazovanje Zdravstveni i socijalni rad
Muški 1 2 29 7 36
Ženski 2 2 15 21 161
UKUPNO 3 4 44 28 197
Pol Ostale uslužne aktivnosti Privatna domaćinstva Eksteritorijalne organizacije i tela Nepoznato
Muški 7 0 0 4
Ženski 5 1 0 5
UKUPNO 12 1 0 9

Crkve u Risnu[uredi | uredi izvor]

Zvonik srpske pravoslavne crkve Svetog Petra i Pavla u Risnu

Po odlasku Turaka iz Risna, u kojem su bile 4 džamije, sve četiri su srušene, jer nikome više nisu trebale. Na ruševinama jedne, podignute na temeljima stare hrišćanske crkve, izgrađna je velika crkva Svetog Petra i Pavla.[15] Vaso Ćuković je za tu crkvu kupio zvona, na šta je potrošio 100.000 dinara.[16] Zvona je otela Austrougarska za ratne potrebe u Prvom svjetskom ratu, ali je Vaso Ćuković u istoj fabrici, kupio za tu crkvu pet novih zvona.[17]

  • Kapela Svetog Dimitrija, nekadašnja pravoslavna kapela u Risnu koja je izgrađena pri domu za nemoćne, čiji je ktitor bio Dimitrije Ljubatović. Osvećenje kapele bilo je 25. novembra 1907. godine [8] [18][19]
  • Crkva Svetog Petra i Pavla , 1601. godina
  • Crkva Svetog Luke ,15. vijek
  • Crkva Svetog Arhanđela Mihajla, 1557. godina
  • Crkva Svetog Jovana, 18. vijek
  • Manastir Banja (Risan),

Kultura[uredi | uredi izvor]

Narodna biblioteka u Risnu osnovana 1835. godine kao "Biblioteka Opštestva Risanskog" najstarija je ja javna, narodna biblioteka u današnjoj Crnoj Gori, ali i jedna od najstarijih na tlu Jugoslavije. Starije od nje su samo narodne biblioteke u Zemunu (1825), Beogradu (1832), Kragujevcu (1834).[20] Osnovana je na osnovu dogovora Vuka Karadžića sa risanskim prijateljima, Vukom Popovićem i Vukom Vrčevićem.[21]

Godine 1850. je osnovana amaterska pozorišna družina u Risnu koja je nastavila svoj kontinuitet kroz KUD "Veljko Ćatović".[11]

Dana 25. februara 1851. godine u Risnu je prvi put u istoriji odigran Gorski vijenac kao pozorišni komad.[22]

Godine 1901. je osnovano Risansko tamburaško društvo.[11]

Risansko pjevačko društvo osnovano je 1926. godine mada se smatra da je postojalo mnogo ranije jer postoji zapisi o njegovim aktivnostima iz 1908. godine. Rišnjani su učestvovali u osnivanju SPD Jedinstvo Kotor 1839. godine.[11]

Narodni dom koji je financirao Vaso Ćuković, otvoren je 6. septembra 1932. godine.[23]

Turizam[uredi | uredi izvor]

Ulica u starom dijelu grada
Plaža u Risnu

Znamenite ličnosti[uredi | uredi izvor]

Predsjednici opštine Risan[uredi | uredi izvor]

Od 1955. godine Risan nema svoju opštinu i njegova teritorija je pripojena opštini Kotor.

Predsjednici savjeta mjesne zajednice Risan[uredi | uredi izvor]

Slika Ime Period Životni vek
Mato Mršić 20. vek-20. vek 20. vek - 1996.
Spiro Vučković 20/21. vek-20/21. vek nepoznato
Dragan Ognjenović 20/21. vek-20/21. vek nepoznato
Teso Čučković 20/21. vek-20/21. vek nepoznato
Jasmina Mršić 200?/201?-201? 20. vek - 2018.
Trojan Čučković 14.6.2021-2022. nepoznato
Dušan Bojanić 2022- nepoznato

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Tomanović 2007, str. 115, 116.
  2. ^ "Politika", Beograd 1930. godine
  3. ^ FOTO - ARHEOLOŠKO ISTRAŽIVANjE: Šta kriju risanske Carine? (6. jul 2015)
  4. ^ “Još nije sigurno da palata u Risnu pripada kraljici Teuti” (B92, 20. avgust 2016)
  5. ^ Tomanović 2007, str. 116.
  6. ^ Tolstoĭ, graf Petr Andreevich (1987). The Travel Diary of Peter Tolstoi: A Muscovite in Early Modern Europe (na jeziku: engleski). Northern Illinois University Press. str. 171—175. ISBN 978-0-87580-130-8. 
  7. ^ Ujedinjenje Crne Gore i Boke kotorske, 1813—1814. godine , Istorijski Institu Crne Gore, 1998. godine
  8. ^ a b v Tomanović 2007, str. 114.
  9. ^ Tomanović 2007, str. 115.
  10. ^ Pajović 1977.
  11. ^ a b v g Lazar J. Drobnjaković, Risan i stare risanske porodice, Beograd, 2003.
  12. ^ Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2003, podaci po naseljima. Podgorica: Republički zavod za statistiku. septembar 2005. COBISS-ID 8764176. 
  13. ^ Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima. Podgorica: Republički zavod za statistiku. septembar 2004. ISBN 978-86-84433-00-0. 
  14. ^ Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. Podgorica: Republički zavod za statistiku. oktobar 2004. COBISS.CG-ID 8489488. 
  15. ^ Grgurević, Tomislav. Vaso Ćuković, kockar i dobrotvor, poglavlje: Izgradnja novog Risna. 
  16. ^ Grgurević, Tomislav. Vaso Ćuković, kockar i dobrotvor, poglavlje: Nostalgiji nikad kraja. 
  17. ^ Grgurević, Tomislav. Vaso Ćuković, kockar i dobrotvor, poglavlje: Vasova zvona. 
  18. ^ Zadužbina Ljubatovića sa crkvom Sv. Dimitrija. Arhivirano iz originala 21. 07. 2020. g. Pristupljeno 21. 07. 2020. 
  19. ^ Čekić, Mašo Miško. ZA UBOGE SVIJU ISPOVIJEDI. Arhivirano iz originala 16. 07. 2020. g. Pristupljeno 21. 07. 2020. 
  20. ^ A. Ujes, Činjenice i pretpostavke o "Biblioteci Opštestva Risanskog"
  21. ^ Grgurević, Tomislav. Vaso Ćuković, kockar i dobrotvor, Risan u krajini. 
  22. ^ Alojz Ujes, Pripremanje i prikazivanje prve predstave Njegoševog "Gorskog vijenca" u Risnu 25. februara 1851. godine, Časopis Boka, broj 24, Herceg Novi
  23. ^ Grgurević, Tomislav. Vaso Ćuković, kockar i dobrotvor, poglavlje: I Risan je imao svoj Taun hol. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Risan na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Рисан&oldid=27410913”