Tijas Mortiđija

Tijas Mortiđija
Lični podaci
Datum rođenja	(1913-04-07)7. april 1913.
Mesto rođenja	Dubrovnik, Austrougarska
Datum smrti	23. oktobar 1947.(1947-10-23) (34 god.)
Mesto smrti	Samobor, FNRJ

Tijas Mortiđija (srpskohrvatski Tias Mortigjija; Dubrovnik, 7. april 1913 — Samobor, 23. oktobar 1947) je bio hrvatski novinar i publicista, član ustaškog pokreta i rezervni oficir ustaške vojske. Najpoznatiji je kao urednik nekoliko novina i časopisa u tadašnjoj NDH.

Biografija

Osnovnu školu i realnu gimnaziju pohađao je u rodnom Dubrovniku. Još kao srednjoškolac počeo je objavljivati pesme, osvrte, članke i rasprave po tadašnjoj hrvatskoj štampi: Hrvatskoj reviji, Hrvatskom narodu, Spremnosti, Glasu Matice hrvatske, Luči, Hrvatskoj straži, Novom dobu, Hrvatskoj smotri... Godine 1931, nakon završetka gimnazije otišao je u Zagreb na studije gde je, neposredno pred Drugi svetski rat, na Filozofskom fakultetu završio istoriju i geografiju. Sve vreme studija profesionalno se bavio izdavaštvom, a u periodu 1933-1936. uređivao je nekoliko desničarskih časopisa: Krijes, Alma Mater, Dubrava i Hrvatski jug. U to vreme napisao je i knjižicu (zapravo pamflet) Dinko Tomašić u pravom svijetlu, a za štampu je priredio knjigu Josipa Berse Dubrovačke slike i prilike, za koju je napisao i predgovor.

Iako je izabran za asistenta na katedri ekonomske istorije Visoke ekonomske-komercijalne škole u Zagrebu, zbog zauzetosti uredničkim poslovima, Mortiđija na tom mestu nikada nije počeo raditi.

U svojoj autobiografiji Mortiđija tvrdi da je u ranoj mladosti bio oduševljeni pristalica jugoslovenstva, ali da mu je oduševljenje splasnulo nakon krvavih događaja u beogradskoj skupštini 20. juna 1928. Od tad se, po sopstvenim rečima, okrenuo hrvatskom nacionalizmu, te je počeo da proučava hrvatsku književnost i istoriju. Za Mortiđiju, jedini istinski nacionalizam je bio iznadpartijski nacionalizam, onaj koji izlazi iz uskih građanskih okvira, odbrambeni, oslobodilački i starčevićevski.

Karijera za vreme Nezavisne Države Hrvatske

Aprila 1941, dakle, od samog nastanka NDH, Mortiđija je postao glavni i odgovorni urednik Hrvatskog naroda, u to vreme najvažnijeg hrvatskog dnevnog lista. Na tom mestu je bio sve do februara 1942, kada je postao direktor i glavni i odgovorni urednik novoosnovanog nedeljnog časopisa Spremnost. Smenjen je krajem decembra 1944, a na njegovo mesto je postavljen Franjo Nevistić. Mortiđija je bio član Ustaškog pokreta od 1941, te rezervni zastavnik, kasnije kapetan ustaške vojske.

Nedeljni časopis Spremnost bio je glavno idejno glasilo ustaškog pokreta i jedini nedeljni časopis u NDH, budući da su ustaše zabranile izdavanje svih ostalih građanskih časopisa »tadašnjeg vremena«. Hrvatski narod, kao i časopis Spremnost, bile su tipično marionetske novine koje su u svemu sledile politiku Sila Osovina, naročito Trećeg rajha. Ilustrativno je da je već 20. aprila 1941. Hrvatski narod preneo članak iz Dojče cajtunga pod naslovom »Protiv židova treba preduzeti najstrože mjere«, koji je završavao rečima: »Bez rješenja židovskog pitanja nema konačnog smirenja u jugoistočnom prostoru. A isto je tako sigurno da ove mjere nikada ne mogu biti dosta oštre.« Hrvatski narod nije samo prenosio tuđe tekstove, već je donosio i svoje u sličnom tonu, poput članka od 26. juna 1941. pod naslovom: »Unatoč zabrani, Židovi se još uvijek kupaju u Savi.« U sličnom rasističkom tonu pisani su i članci o Srbima, Ciganima i drugim „nižim rasama“.

Kada je postalo očigledno da se bliži propast Nezavisne Države Hrvatske, Mortiđija je 6. maja 1945, sa još tridesetoricom novinara iz Prosvjetne bojne, pobegao u Austriju.

Izbeglički dani

U Austrijskom izbegličkom logoru, koji je često menjao lokacije, živeo je od maja 1945. do avgusta 1946..

Mortiđija se u logoru prihvatio organizovanja društvenog života: priredbi, predavanja o hrvatskoj istoriji i organizovanja Inicijativnog odbora Hrvata-izbjeglica u Koruškoj. Prvog marta 1946. izdao je i jedan broj novina Danas i sutra (na svega dve stranice) koje je trebalo da postanu glasilo hrvatskih izbeglica u Austriji.

Suđenje i smrt

Na zahtev jugoslovenskih vlasti, Tijasa Mortiđiju su britanske okupacione trupe u Austriji izručile Jugoslaviji, te je 2. septembra 1946. godine, iz Maribora deportovan u zatvor u Zagrebu. Nakon provedene istrage, zagrebački Okružni sud je 8. septembra 1947. Tijasa Mortiđiju osudio na smrt streljanjem i gubitak svih građanskih prava. Vrhovni sud Hrvatske 23. septembra 1947. potvrdio presudu, a Tijas Mortiđija je streljan je 23. oktobra 1947. negde u okolini Samobora.

Za vreme jednogodišnjeg boravka u zatvoru, Mortiđija je napisao i autobiografiju.

Obnova suđenja

Obnovu sudskog procesa iz 1947. i poništenje tadašnje presude zatražio je Mortiđijin sin Mato Mortiđija (on je u trenutku smrti svog oca imao četiri godine) preko svog dubrovačkog advokata Antuna Mihočevića krajem 1990-ih. Nakon dugotrajnog sudskog procesa je Županijski sud u Zagrebu, u sastavu: sutkinja Erna Dražančić (predsednica) i suci Ivan Turudić i Vladimir Pavleković (članovi), 18. marta 2003. poništio pravomoćnu presudu Okružnog suda za grad Zagreb od 8. septembra 1947. (broj K-417/47), kojom je Tijas Mortiđija, glavni urednik Spremnosti, najčitanijeg časopisa NDH, te odgovorni urednik dnevnih novina Hrvatski narod, bio proglašen krivim i osuđen na smrt streljanjem, trajan gubitak političkih prava, roditeljskih prava, prava na penziju i pomoć socijalnog osiguranja, te konfiskaciju imovine, a zbog kaznenih dela iz članka 3. točka 6. i drugih Zakona o krivičnim delima protiv naroda i države. U obrazloženju presude navedeno je da su ondašnje komunističke vlasti osudile Tijasa Mortiđiju »za politički motivirana kaznena dela, zloupotrebom političke moći« (komunista i njihovih sudova), odnosno da su ga osudili »zato što je bio organizovani član Ustaškog pokreta kao ustaški zastavnik, unapređen u čin rezervnog ustaškog satnika, te zato što je kao član uredništva, odnosno odgovorni urednik dnevnog lista Hrvatski narod i nakon toga u časopisu Spremnost i drugim novinama objavio niz članaka o Nezavisnoj Državi Hrvatskoj i o borbi hrvatskog naroda za nezavisnost«.

Veće Županijskog suda u Zagrebu, uverilo se naime, da je Tijas Mortiđija 1947. proglašen krivim zato što je »počinio krivično delo političke saradnje s neprijateljem« (tačka 1), i »krivično delo ratnog zločina«, i to opet »saradnjom s neprijateljem, podsticanjem na ubistva, osuđivanja na smrtne kazne i njihova počinjenja, na hapšenja, mučenja, prisilno iseljavanje i odvođenje u konclogore, prisilno prevođenje na drugu veru itd.« (tačka 2 - 9), ponovno »političkom saradnjom s neprijateljem« (tačka 10) i »krivičnim delom nasilnog obaranja i ugrožavanja postojećeg državnog uređenja FNRJ, njene spoljašnje bezbednosti, osnovne demokratske, političke, nacionalne i ekonomske tekovine NOB-a« (tačka 11) zbog čega je osuđen na kaznu smrti streljanjem, trajan gubitak već spomenutih prava i konfiskaciju imovine.

Analizom presude iz 1947. ustanovljeno je: da je sud iz 1947. optuženikovu krivnju temeljio na njegovom priznanju da je bio član Ustaškog pokreta, u činu rezervnog zastavnika pa kapetana, da je bio odgovorni urednik Hrvatskog naroda i odgovorni i glavni urednik Spremnosti, a nije uvažio Mortiđijinu izjavu kako nije napisao inkriminisane tekstove. Svoje priznanje, između ostalog, Mortiđija je obrazlagao činjenicom da su u njegovim tekstovima sadržani elementi njegovog ubeđenja i shvatanja tadašnje političke situacije.

»U svojim tekstovima«, tako je konstatovalo veće Županijskog suda u Zagrebu, »Mortiđija nije lično izlagao pozitivne totalitarističke elemente, a ni u kojem slučaju nije odobravao zloupotrebe i zastrašivanja...«

Budući da se na tu presudu Županijsko državno odvjetništvo nije žalilo, ona je postala pravomoćna - a ona pravno znači da Tijas Mortiđija osuđen nevin.

Očekuje se da bi uskoro mogli uslediti slični sudski procesi (40 novinara NDH streljano je nakon 1945, 47-sedmorici je doživotno zabranjen svaki javni rad, a 13 je ubijeno u završnim operacijama oslobođenja zemlje).

Reakcije na tu presudu

Ta presuda je izazvala i negativne reakcije kod dela hrvatske javnosti. Svoje čuđenje izrazio je novinar Vjesnika Ivo Horvat, koji se zapravo nije okomio na oslobađajuću presudu Mortiđiji, već na njen novinarski prikaz od strane kolege Josipa Grbelje. Ivo Horvat je ukratko rekao »da se bez obzira na poništenje presude iz 1947 ne može se rehabilitovati politika i praksa koju su odgovorni urednici ustaških listova provodili u službi Pavelićevog režima. To je danas valjda jasno u svim segmentima naše političke scene, i levo i desno, pogotovo u novinarstvu. Osim u izolovanim skupinama filoustaških nostalgičara.« Na taj članak Horvata reagovao je prozvani Grbelja, prozvavši Horvata da ne prosuđuje trezno i objektivno, nego emotivno, jer da ima predubeđenja o ustaštvu, te da se u stvari ne obračunava sa njim već sa pravomoćnom sudskom odlukom.

Ta presuda je u emigrantskim ustaškim krugovima dočekana kao redak primer ispravljanja nepravdi urađenih za vreme komunističke Jugoslavije, tako se i predsednik Hrvatskog doma u Buenos Ajresu, Anđelko Jurun, u svom pismu predsedniku Hrvatske, Sanaderu, pozvao na nju.

Bibliografija

• Tias Mortiđije: Dinko Tomašić u pravom svijetlu, Odbor hrvatskih pravnika, Zagreb 1937.
• Tias Mortiđije: Moj životopis (priredio Trpimir Macan), Nakladni zavod Matice Hrvatske. . Загреб. 1996. ISBN 978-953-6014-59-0. 

Ovu autobiografiju Tiasa Mortiđije priredio je za štampu Trpimir Macan na osnovu dela istražnog spisa o Tijasu Mortiđiji, u građi Ministarstva unutrašnjih poslova Republike Hrvatske koja se čuva u Hrvatskomm državnom arhivu u Zagrebu. Pored ručno pisane autobiografije Macan je pronašao i zapisnike zatvorskih ispitivanja, te izjave svedoka Vladimira Košaka i Grge Ereša o Tiasu Mortigji.