Justinijanov zbornik

Justinijanov zbornik (lat. Corpus Iuris Civilis) je zbirka celokupnog rimskog prava koju je objavio rimski car Justinijan I (527—565) u periodu između 529. i 534.

Justinijan I na mozaiku u crkvi Sveti Vitale u Raveni, Italija

Istorijat

Obavljanje ovog ogromnog zadatka Justinijan je poverio komisiji sa pravnikom Tribonijanom na čelu. Komisija je u veoma kratkom roku pregledala i sredila hiljadugodišnje rimsko pravo, počev od Zakona dvanaest tablica iz 450. p. n. e. sve do Justinijana I. Kodifikovano je pravo sadržano u carskim odlukama (leges) i pravo nastalo iz zvaničnih mišljenja poznatih pravnika (ius).

Delovi

Corpus Iuris Civilis, Godofredusovo izdanje iz 1583.

Justinijanov zbornik se sastojao od tri dela, a kasnije je dobio i četvrti:

1. Justinijanov Kodeks (Zbirka carskih odluka od Hadrijana do Justinijana I) iz 529. i dopunjen 534. godine, u 12 knjiga;
2. Digesta (Zbirka mišljenja rimskih pravnika i udžbenik prava) iz 533. godine, u 50 knjiga;
3. Institucije (Izvodi iz Digesta i priručnik za mlade pravnike) iz 533. godine, u 4 knjige;
4. Novele (Zbirka carskih odluka objavljenih za vreme Justinijana I) od 535. do 565. godine, 168 novela.

Rad na zborniku je započeo 528. godine Justinijanovom carskom odlukom Haec quae necessario kojom je naredio Tribonijanovoj komisiji da kodifikuje pravo sadržano u carskim odlukama (leges). Komisija je za samo godinu dana izradila Justinijanov Kodeks (Codex Iustinianus), koji je carskom odlukom Summa rei publicae stupio na snagu 529. godine.

Odmah posle završetka Kodeksa, Justinijan je odlukom Deo auctore naredio Tribonijanovoj komisiji da kodifikuje celokupno pravo sadržano u Zakonu dvanaest tablica, zakonima skupština, mišljenjima senata, pretorovim ediktima i mišljenjima poznatih pravnika (ius). Komisija je pregledala oko 2000 raznih knjiga i posle tri godine je izradila Digesta (Digesta od lat. digere — srediti), koja je carskom odlukom Tanta stupila na snagu 16. decembra 533. godine. Digesta je najvažniji deo Justinijanovog zbornika i određen je da bude udžbenik prava u pravnim školama.

Zbog obimnosti Digesta, uočeno je da je potrebno izraditi i kratak pravni priručnik za početnike. Carskom odlukom Imperatoriam maiestatem od 21. 11. 533. godine započet je rad na ovom priručniku, koji je nazvan Institucije (Institutiones). Priručnik je carskom odlukom Cupidae legum iuventuti postao deo Justinijanovog zbornika, a stupio je na snagu odlukom Tanta zajedno sa Digestama.

Posle stupanja na snagu Digesta i Institucija utvrđeno je da izmađu njih i Kodeksa postoje brojne protivrečnosti. Justinijan je pokušao da ih otkloni sa Pedeset odluka (Quinquaginta decisiones), ali se to pokazalo kao nepraktično, pa se pristupilo izradi drugog izdanja Kodeksa, nazvanog Kodeks ponovnog čitanja (Codex repetitae praelectionis), koji je carskom odlukom Cordi stupio na snagu 534. godine.

Justinijan je nastavio zakonodavni rad u narednih trideset godina, donoseći carske odluke do kraja svog života, koje su nazvane Novele (Novellae). Njima su uređivane sve oblasti života. Nikad nisu sakupljene u zvaničnu zbirku, ali postoji nekoliko privatnih zbirki, od kojih je najpoznatija Autentikum (Authenticum). Ona je najpotpunija i sadrži 168 carskih odluka, od kojih su neke doneli carevi posle Justinijana. Zbog svog velikog značaja Novele se smatraju sastavnim delom Justinijanovog zbornika.

Digesta

Iste godine u kojoj je objavljen Kodeks započele su i aktivnosti na kodifikovanju ius-a. Konstituciju o pripremi Digesta, Deo auctore, Justinijan izdaje 15. decembra 530. godine i upućuje je Tribonijanu, koji je radom na Kodeksu stekao imperatorovo poverenje. Justinijan ovlašćuje svog kvestora da sam obrazuje komisiju i da joj da uputstva za rad. U nju su morali da uđu profesori i advokati, a dati su joj sledeći zadaci: da pregleda sva dela pravnika koji su imali ius publicae respondendi, da otkloni uočene protivrečnosti i da, izbegavajući ponavljanja, prihvaćena rešenja unese u zbornik. Mišljenja klasičnih pravnika trebalo je izložiti prema sistematici „Kodeksa” i „Večitog edikta” u pedeset knjiga na poglavlja.

Posao je završen u roku od tri godine. Imperator Justinijan je to ozvaničio jednom konstitucijom, CONSTITUTIO TANTA, od 16. decembra 533. godine. U njoj je objasnio sistematiku Digesta i pobrojao članove komisije. Teofil i Kratin su bili profesori pravne škole u Konstantinopolju, a Dorotej i Anatolije u Bejrutu. Imperator Justinijan u konstituciji dalje objašnjava da su u unetim fragmentima naznačena imena autora i dela iz kojih su oni uzeti, kako opus prema kojima se gaji veliko poštovanje ne bi pao u zaborav.

Novele

Objavljivanjem ponovljenog zbornika konstitucija okončan je Justinijanov projekt na kodifikovanju prava ali time imperatorova zakonodavna aktivnost nije prestala. Od 535. godine do 541. godine i 542. godine imperator Justinijan, uz Tribonijanovu pomoć izdaje niz konstitucija. Nakon toga zakonodavna vlast opada, jer nije više bilo slavnog Tribonijana i Johana iz Kapadokije.

Obnova

Justinijanov zbornik se u Vizantiji primenjivao još oko 900 godina, sve do njene propasti 1453. godine. Ipak treba napomenuti da se ovaj zbornik vremenom menjao i prilagođavao novonastalom feudalnom društvenom sistemu. Tako je nastalo vizantijsko pravo, izgrađeno na temeljima rimskog prava sadržanog u Justinijanovom zborniku. U ovo doba je nastao veliki broj pravnih zbornika, od kojih su najpoznatiji: Ekloga (740. godina), Prohiron (oko 869. godine), Vasilike (krajem 9. veka), Heksabiblos (sudski priručnik iz 1345. godine) i veliki broj građansko-crkvenih zbornika (nomokanona). Na osnovama rimsko-vizantijskog prava razvilo se i srpsko srednjovekovno pravo, čiji su najvažniji zbornici Zakonopravilo svetog Save (iz 1219. godine) i Dušanov zakonik (iz 1349. i dopunjen 1354. godine).

Justinijanov zbornik sa glosom na margini

U zapadnoj Evropi je nestalo interesovanje za rimsko pravo ubrzo posle Justinijanove smrti. Germanski narodi su preoteli Vizantincima teritorije na zapadu, koje je zauzeo Justinijan, i uveli su svoje običajno pravo. Narednih 500 godina pravo u zapadnoj Evropi znatno zaostaje od vizantijskog prava u istočnoj Evropi. Ipak, razvoj trgovine i zanatstva na zapadu, naročito u gradovima severne Italije, dovodi do zanimanja za rimsko pravo, koje je imalo propise za uređivanje novih društvenih odnosa. Proučavanje rimskog prava u zapadnoj Evropi je počelo u 11. veku na pravnom fakultetu u Bolonji, tako što je izučavan rukopis Digesta koji je pronađen u Pizi. Srednjovekovni pravnici su proučavali i tumačili Justinijanov zbornik, a svoja tumačenja su beležili u samom zborniku. Ovakva beleška se zove glosa. Beleška se zapisivala između redova (glossa interlinearis) ili na margini (glossa marginalis). Zbog ovakvog rada na tumačenju Justinijanovog zbornika ovi pravnici su nazvani glosatori. Glosator Dionisije Godofredus je 1583. godine za Justinijanov zbornik prvi upotrebio naziv Corpus Iuris Civilis (Zbornik građanskog prava) i taj naziv se koristi do danas. Rad glosatora ima veliki značaj. Na osnovu njihovih tumačenja su nastali prvi savremeni građanski zakonici: Francuski 1804, Austrijski 1811. i Srpski 1844.

Pravni sistemi u svetu

Većina sadašnjih pravnih sistema u Evropi i svetu je izgrađeno na osnovama rimskog prava kodifikovanog u Justinijanovom zborniku. Celokupna pravna terminologija je prevod latinskih originala. Na svim pravnim fakultetima u svetu na uvodnoj godini se uči rimsko pravo, čak i u državama koje nemaju pravne sisteme zasnovane na rimskom pravu. Ovo govori o njegovoj velikoj vrednosti.

Citati

Justinijanov zbornik je još u ono vreme sadržao načela Francuske revolucije: sloboda, jednakost i bratstvo. U Zborniku se garantuje zaštita privatne svojine i humanost u pravu. Sve ovo se vidi iz citata Justinijanovog zbornika.

Iure enim naturali ab initio omnes homines liberi nascebantur.

• Prema prirodnom pravu, svi ljudi su rođeni slobodni.
• Institucije, knjiga 1, naslov 2.

Digna vox maiestate regnantis legibus alligatum se principem profiteri: adeo de auctoritate iuris nostra pendet auctoritas.

• Vladar je dostojan ako se ponaša kao podanik prava: naša vlast da se pokorava pravu.
• Kodeks, knjiga 1, naslov 14, odeljak 4, citiranje edikta careva Teodosija II i Valentijana III.

Iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere.

• Ovo su preporuke prava: živeti časno, ne povrediti drugoga, dati svakome ono što mu pripada.
• Institucije, knjiga 1, naslov 1.

Domus tutissimum cuique refugium atque receptaculum sit.

• Kuća svakog pojedinca je za njega sigurno utočište i sklonište.
• Digesta, knjiga 2, naslov 4, odeljak 18, citiranje Gaja, Prema Zakonu dvanaest tablica, knjiga 1.

Cuius merito quis nos sacerdotes appellet: iustitiam namque colimus et boni et aequi notitiam profitemur, aequum ab iniquo separantes, licitum ab illicito discernentes, bonos non solum metu poenarum, verum etiam praemiorum quoque exhortatione efficere cupientes, veram nisi fallor philosophiam, non simulatam affectantes.

• Nas pravnike bi s pravom mogli nazvati sveštenicima ove umetnosti, jer mi uređujemo pravdu i utvrđujemo šta je dobro i pravedno, razdvajajući pravo od pogrešnog i izdvajajući zakonito od nezakonitog, želeći da učinimo ljude dobrima strahom od kazne, ali i ohrabrujući ih nagradama, dovodeći ih do istinske, a ne odglumljene mudrosti.
• Digesta, knjiga 1, naslov 1, odeljak 1, citiranje Ulpijana, Institucije, knjiga 1.

Vidi još

• Rimsko pravo
• Zakon dvanaest tablica
• Zakonopravilo
• Dušanov zakonik
• Srpski građanski zakonik

Literatura

• Jocić Lazar, Rimsko pravo, peto izdanje, Niš, 1995.
• Puhan Ivo, Rimsko pravo, treće izdanje, Beograd, 1972.