Kurdi

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Kurdi
Kurd, کورد
Ukupna populacija
30 miliona[1]
(The World Factbook, procjena iz 2015. g.)
36,4—45,6 miliona[2]
(Kurdski institut u Parizu, procjena iz 2017. g.)
Regioni sa značajnom populacijom
 Turskaprocjene 14,3—20 miliona[1][2]
 Iranprocjene 8,2—12 miliona[1][2]
 Irakprocjene 5,6—8,5 miliona[1][2]
 Sirijaprocjene 2—3,6 miliona,[1][2]
Dijspora (izvan
Kurdinstana)		2 miliona
 Njemačka800.000[3]
 Izrael200.000[4][5]
 Francuska150.000[6]
 Švedska83.600[7]
 Holandija70.000[8]
 Belgija50.000[9]
 Rusija63.800[10]
 UK50.000[11]
 Kazahstan42.300[12]
 Jermenija37.500[13]
 Švajcarska35.000[14]
 Danska30.000[15]
 Jordan30.000[16]
 Austrija23.000[17]
 Grčka22.000[18]
 SAD15.400[19]
 Gruzija13.861[20]
 Kirgistan13.200[21]
 Kanada11.685[22]
 Finska10.700[23]
 Australija7.000[24]
 Azerbejdžan6.100[25]
Jezici
kurdski i zaza-gorani
U svojim različitim oblicima: sorani, kurmandži, pelvani, zaza, gorani
Religija
Najviše islam
(sunizam, ali i šiizam i sufizam)
uz deizam, agnosticizam, jazdanizam, zoroastrizam, hrišćanstvo i judaizam
Srodne etničke grupe
ostali iranski narodi
Ovaj članak je deo serije o istoriji Kurda
Istorija Kurda
Antičko doba
Korduena
Zabdicena
Mok
Kajusidi
Srednji vek i Novi vek
Šahrizor
Sadakija
Mir Džafar Dasni
Aišanidi
Daisam
Šedadidi
Ravadidi
Hasanvajhidi
Anazidi
Marvanidi
Kakujidi
Hadhabani
Hazaraspidi
Ajubidi
Badlis
Ardalan
Badinan
Soran
Mukrijan
Baban
Hakari
Bohtan
Zendi
Savremeno doba
Pobuna Simka Šikaka (1919-1922)
Sevrski sporazum (1920)
Buna plemena Kočgiri (1921)
Kraljevina Kurdistan (1922-1924)
Crveni Kurdistan (1923-1930)
Araratska buna (1927-1930)
Republika Ararat (1927-1930)
Dersimska buna (1937-1938)
Republika Mahabad (1946-1947)
Kurdski autonomni region (1970-1991)
Kurdska federacija (1991-2003)
Kurdska republika Lačin (1992)
Region Kurdistan (2003-)
Zapadni Kurdistan (2013-)

Kurdi (kurd. کورد) su etnička grupa[26] iz Srednjeg istoka, koja pretežno naseljava područje koje obuhvata dijelove jugoistočne Turske (Severni Kurdistan), sjevernozapadnog Irana (Istočni Kurdistan), sjevernog Iraka (Južni Kurdistan) i sjeverne Sirije (Zapadni Kurdistan).[27] Kurdi su kulturološki, istorijski i lingvistički klasifikovani kao dio iranskih naroda.[28][29][30]

Globalno, procjenjuje se da Kurda ukupno ima negdje od 30 do čak 45 miliona,[1][2] od čega ogromna većina živi u regionu koji se naziva Kurdistan. Međutim, značajne zajednice kurdske dijaspore žive na zapadu Turske, naročito u Istanbulu. Skoraška kurdska dijaspora razvijena je u zapadnim zemljama, posebno u Njemačkoj. Kurdi su većinsko stanovništvo u autonomnoj regiji Irački Kurdistan i značajna su manjinska grupa u Turskoj, Iranu i Siriji, gdje kurdski nacionalistički pokret potražuje veću autonomiju i prava.

Jezik[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Kurdski jezici
Geografska raspodjela kurdskih jezika 2007. godine
Oblasti naseljene Kurdima na Srednjem istoku 1992. godine

Kurdski jezik je zbir srodnih dijalekata kojim govore Kurdi. Uglavnom se govori u dijelovima Irana, Iraka, Turske i Sirije koji čine Kurdistan.[31] Kurdski jezik u Iraku ima status službenog jezika zajedno sa arapskim jezikom, u Iranu je priznat kao regionalni jezik, dok je u Jermeniji manjinski jezik.

Kurdski jezici pripadaju sjeverozapadnoj grani iranskih jezika, koji pripada indoiranskoj grani indoevropskih jezika.

Većina Kurda govori dva ili više jezika, većinski jezik države iz koje dolaze, kao što je arapski, persijski i turski, koji su im drugi jezik pored maternjeg kurdskog jezika, dok pripadnici zajednica iz raseljenja govore tri ili više jezika.

Prema Makenziju, postoji nekoliko jezičkih osobina koje posjeduju svi kurdski dijalekti i koje ne dijele sa ostalim iranskim jezicima.[32]

Kurdski dijalekti prema Makenziju su klasifikovani u sljedeće grupe:[33]

  • Sjeverna grupa (kurmandži dijalektska grupa),
  • Središnja grupa (dio sorani dijalektske grupe) i
  • Južna grupa (dio sorani dijalektske grupe) uključujući kirmašanski, ardalanski i laki.

Zaze i Gorani su etnički Kurdi,[34] ali zaza-gorani jezici nisu klasifikovani kao kurdski jezici.[35]

Komentarišući razlike između kurdskih dijalekata, Krejenbrok ih je klasifikovao na drugačiji način, kurmandži i sorani su različiti kao engleski i njemački, navodeći primjer da kurmandži ima gramatički pol i svršetak radnje, dok sorani to nema, teoriju da su kurmandži i sorani „dijalekti” jednog jezika podržava činjenica da imaju zajedničko porijeklo i činjenica da je takvo mišljenje održava osjećaj etničkog identiteta i jedinstva Kurda.

Stanovništvo[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Kurdsko stanovništvo

Broj Kurda koji živi u južnoj Aziji procjenjuje se na približno 30 miliona, sa još 1—2 miliona u raseljenju. Kurdi čine 18—20% stanovništva Turske,[1] a najviša moguća procjena je 25%,[36] čine 15—20% stanovništva Iraka,[1] 10% stanovništva Irana[1] i 9% stanovništva Sirije.[1][37] Kurdi čine regionalnu većinu u sve četiri zemlje (Turski Kurdistan, Irački Kurdistan, Iranski Kurdistan i Sirijski Kurdistan). Kurdi su četvrta najveća etnička grupa u zapadnoj Aziji, poslije Arapa, Persijanaca i Turaka.

Ukupan broj Kurda 1991. godine bio je 22,5 miliona, od čega je 48% živjela u Turskoj, 18% u Iraku, 24% u Iranu i 4% u Siriji.[38]

Od 1,5 miliona Kurda koji su nedavno emigrirali u zapadne zemlje, polovina je emigrirala u Njemačku.

Poseban slučaj je kurdsko stanovništvo u Zakavkazju i srednjoj Aziji, koje je tamo raseljeno u vrijeme Ruske Imperije, koje su prošlo samostalan razvoj tokom više od jednog vijeka i koje je razvilo sopstveni etnički identitet.[39] Stanovništvo ove skupine je 1990. godine procjenjeno na približno 400 hiljada.[40]

Istorija[uredi | uredi izvor]

U antičko doba, zemlje nastanjene Kurdima bile su u sastavu Međanskog kraljevstva. Potom ulaze u sastav Persije, u okviru koje će se nalaziti tokom većeg dela istorije, sa izuzetkom kraćih vremenskih perioda kada su bile pod upravom različitih osvajača — Makedonaca, Jermena, Arapa, Seldžuka, Mongola, Osmanlija, itd. U 2. i 1. veku p. n. e., postojale su nezavisne kurdske kraljevine Korduena (Corduene) i Sofena (Sophene). Muslimanska vladarska dinastija Ajubida, koja je vladala na Bliskom istoku od 12. do 14. veka, bila je kurdskog porekla.

Od 16. do 18. veka, Persija i Osmansko carstvo se spore oko kontrole nad zapadnim kurdskim zemljama, da bi one u 18. veku definitivno pripale Osmanskom carstvu. Istočne kurdske zemlje ostaju u sastavu Persije (današnjeg Irana) sve do danas. Uprkos nominalnoj osmanskoj i persijskoj vlasti, na području kurdskih zemalja je, od 16. do 19. veka, postojao čitav niz faktički nezavisnih i autonomnih kurdskih kraljevina i kneževina, od kojih su značajnije bile Baban, Soran, Bohti, Hakari, Bajazid, Dožik i Ardalan.

Mirom u Sevru iz 1920. godine bilo je predviđeno stvaranje nezavisnog Kurdistana, sastavljenog od kurdskih zemalja sa područja današnje Turske i Iraka. Zbog Ataturkove nacionalističke pobune, mir potpisan u Sevru nije implementiran, tako da je, umesto stvaranja nezavisnog Kurdistana, područje Kurda podeljeno između Turske i Iraka. Uprkos ovakvom ishodu mirovnih pregovora, Kurdi su formirali dve faktički nezavisne nepriznate države pod nazivom Kraljevina Kurdistan. Prva je formirana na severu Iraka i postojala je od 1921. do 1924. godine, dok je druga formirana na području Turske 1925. ali je iste godine i prestala da postoji.

  • Predložene granice kurdske države prema mirovnom ugovoru u Sevru 1920. godine
    Predložene granice kurdske države prema mirovnom ugovoru u Sevru 1920. godine
  • Kraljevina Kurdistan 1923. godine
    Kraljevina Kurdistan 1923. godine

Manje pokušaje ostvarenja kurdske državnosti predstavljalo je formiranje autonomne oblasti Crveni Kurdistan (1923—1929. godine) i Okruga Kurdistan (1930. godine) na području sovjetskog Azerbejdžana, formiranje kurdske Republike Ararat (1927—1930. godine), formiranje Kurdske Demokratske Republike sa sedištem u Mahabadu, na području zapadnog Irana (1946. godine) i formiranje kurdske Republike Lačin (1992. godine).

  • Autonomni Crveni Kurdistan u sovjetskom Azerbejdžanu, 1923—1929. godine
    Autonomni Crveni Kurdistan u sovjetskom Azerbejdžanu, 1923—1929. godine
  • Kurdska Republika Mahabad, 1946—1947. godine
    Kurdska Republika Mahabad, 1946—1947. godine

Istorija moderne kurdske državnosti počinje stvaranjem Kurdskog autonomnog regiona u Iraku 1970. godine. Od 1991. do 2003. ovaj region je bio faktički nezavisan, da bi se potom integrisao u sastav Iraka, kao teritorija sa veoma visokim stepenom autonomije. Ovaj region danas uživa potpunu samoupravu u sastavu Iraka, ima sopstvene oružane snage i pravo da održava međunarodne odnose sa drugim državama bez uplitanja Bagdada. Iako se nisu izborili za potpunu nezavisnost, Kurdi su uspeli da se izbore za ravnopravan status u okviru Iraka, u kojem danas više nisu nacionalna manjina, već državotvorni narod.

Između Turske i turskih Kurda vodi se od 1984. oružani sukob niskog intenziteta.

2013. godine, tokom Građanskog rata u Siriji, sirijski Kurdi su formirali svoj autonomni region poznat kao Zapadni Kurdistan ili Rožava.

  • Autonomni Kurdistan 1975. godine
    Autonomni Kurdistan 1975. godine
  • Današnji autonomni Kurdistan u sastavu Iraka
    Današnji autonomni Kurdistan u sastavu Iraka
  • Proklamovane granice Južnog Kurdistana u Iraku i Zapadnog Kurdistana u Siriji. Irački i sirijski Kurdi politički i vojno kontrolišu veliki deo ovih teritorija
    Proklamovane granice Južnog Kurdistana u Iraku i Zapadnog Kurdistana u Siriji. Irački i sirijski Kurdi politički i vojno kontrolišu veliki deo ovih teritorija

Politika[uredi | uredi izvor]

Kurda, prema procenama, ima oko 35 miliona, što ih čini jednom od najvećih etničkih grupa bez matične nezavisne nacionalne države. U XX veku su Turska, Iran i Irak često gušili kurdske ustanke.[41] Posle svrgavanja Sadama Huseina, Kurdi na severu Iraka su dobili autonomni region nad kojim imaju potpunu (političku i vojnu) upravu, a oko konačnih granica ovog regiona Kurdi vode spor sa iračkim Arapima (centralno pitanje ovog spora je oko pripadnosti grada Kirkuka kurdskom regionu).

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v g d đ e ž z i World Factbook (Online izd.). Langley, Virginia: US Central Intelligence Agency. 2015. ISSN 1553-8133. Arhivirano iz originala 07. 05. 2013. g. Pristupljeno 15. 10. 2017.  Gruba procjena u ovom izdanju ima populaciju od 14,3 miliona u Turskoj, 8,2 miliona u Iranu, od 5,6 do 7,4 miliona u raku i manje od 2 miliona u Siriji, što daje približno 28—30 miliona Kurda u Kurdistanu ili susjednim regionima. Procjene Cije od avgusta 2015. — Turska: kurdski jezik 18% od 81,6 miliona; Iran: Kurdi 10% od 81,82 miliona; Irak: kurdski jezik 15—20% od 37,01 miliona; Sirija:Kurdi, Jermeni i ostali 9,79% od 17,01 miliona.
  2. ^ a b v g d đ „The Kurdish population”. Institutkurde.org. Pristupljeno 14. 10. 2017. ; Procjene iz 2017. Kurdskog instituta u Parizu. Procjene brojnosti Kurda: u Turskoj 15—20 miliona, u Iranu 10—12 miliona, u Iraku 8—8,5 miliona, u Siriji 3—3,6 miliona, u raseljenju u Evropi 1,2—1,5 miliona i u zemljama bivšeg Sovjetskog Saveza 400—500 hiljada. Ukupno 36,4—45,6 miliona na svijetu.
  3. ^ „Camps built in Germany, Austria to win new members for PKK, reports reveal”. Zaman. 9. 8. 2012. Arhivirano iz originala 09. 08. 2012. g. Pristupljeno 28. 10. 2012. 
  4. ^ Berman, Lazar (30. 9. 2013). „Cultural pride, and unlikely guests, at Kurdish Jewish festival”. TimesOfIsrael.com. „Today, there are almost 200,000 Kurdish Jews in Israel, about half of whom live in Jerusalem. There are also over 30 agricultural villages throughout the country that were founded by Kurds” 
  5. ^ Kurds say they have no friends but the mountains. Now they have Israel, and that could cause them grief By Loveday Morris and Tamer El-Ghobashy September 25, 2017, Washington Post
  6. ^ „3 Kurdish women political activists shot dead in Paris”. CNN. 11. 1. 2013. Pristupljeno 9. 6. 2014. 
  7. ^ „Sweden”. Ethnologue. 2015. Pristupljeno 14. 1. 2015. 
  8. ^ „Highway to Hell: Dutch biker gang prepare to take on Islamic State”. Dailystar.co.uk (na jeziku: engleski). 16. 10. 2014. Pristupljeno 14. 10. 2017. 
  9. ^ „The Kurdish Diaspora”. Institut Kurde de Paris. Pristupljeno 9. 6. 2014. 
  10. ^ „Vserossiйskaя perepisь naseleniя 2010 g. Nacionalьnый sostav naseleniя Rossiйskoй Federacii”. Demoscope.ru. Arhivirano iz originala 30. 5. 2012. g. Pristupljeno 4. 7. 2012. 
  11. ^ „QS211EW – Ethnic group (detailed)”. NOMISweb.co.uk. UK Office for National Statistics. Pristupljeno 3. 8. 2013. 
  12. ^ Čislennostь naseleniя Respubliki Kazahstan po otdelьnыm эtnosam na načalo 2014 goda Arhivirano na sajtu Wayback Machine (28. april 2015) ЭTNODEMOGRAFIČESKIЙ EŽEGODNIK KAZAHSTANA 2014
  13. ^ „Information from the 2011 Armenian National Census” (PDF). Statistics of Armenia (na jeziku: Armenian). Pristupljeno 27. 5. 2014. 
  14. ^ „Switzerland”. Ethnologue. Pristupljeno 14. 1. 2015. 
  15. ^ „Fakta: Kurdere i Danmark”. Jyllandsposten (na jeziku: Danish). 8. 5. 2006. Pristupljeno 24. 12. 2013. 
  16. ^ Al-Khatib, Mahmoud A.; Al-Ali, Mohammed N. „Language and Cultural Shift Among the Kurds of Jordan” (PDF). str. 12. Pristupljeno 10. 11. 2012. 
  17. ^ „Austria”. Ethnologue. Pristupljeno 14. 1. 2015. 
  18. ^ „Greece”. Ethnologue. Pristupljeno 14. 1. 2015. 
  19. ^ „2006–2010 American Community Survey Selected Population Tables”. FactFinder2.Census.gov. Washington, DC: US Census Bureau. Pristupljeno 5. 08. 2013. 
  20. ^ „Arhivirana kopija” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 05. 02. 2017. g. Pristupljeno 15. 10. 2017. 
  21. ^ „Number of resident population by selected nationality” (PDF). UNStats.UN.org. United Nations. Arhivirano iz originala (PDF) 10. 7. 2012. g. Pristupljeno 9. 7. 2012. 
  22. ^ „2011 National Household Survey: Data tables”. StatCan.GC.ca. Statistics Canada. Pristupljeno 19. 01. 2013. 
  23. ^ „Language according to age and sex by region 1990–2014”. Stat.fi. Statistics Finland. Arhivirano iz originala 17. 2. 2013. g. Pristupljeno 19. 1. 2013. 
  24. ^ The People of Australia: Statistics from the 2011 census (PDF). Australian Department of Immigration and Border Protection. 2014. ISBN 978-1-920996-23-9. Arhivirano iz originala (PDF) 29. 05. 2014. g. Pristupljeno 29. 5. 2014. 
  25. ^ Statistical Yearbook of Azerbaijan 2014. 2015. str. 80.  Bakı.[pojasniti]
  26. ^ „Killing of Iraq Kurds 'genocide'”. BBC. 23. 12. 2005. Pristupljeno 15. 10. 2017. „The Dutch court said it considered "legally and convincingly proven that the Kurdish population meets requirement under Genocide Conventions as an ethnic group'."” 
  27. ^ Bengio, Ofra (2014). Kurdish Awakening: Nation Building in a Fragmented Homeland (na jeziku: engleski). University of Texas Press. ISBN 9780292758131. 
  28. ^ „Kurds”. The Columbia Encyclopedia, 6th ed. Encyclopedia.com. 2014. Pristupljeno 29. 12. 2014. 
  29. ^ Izady, Mehrdad R. (1992). The Kurds: A Concise Handbook. Taylor & Francis. str. 198. ISBN 978-0-8448-1727-9. 
  30. ^ Bois, T.; Minorsky, V.; MacKenzie, D. N. (2009). „Kurds, Kurdistan”. Ur.: Bearman, P.; Bianquis, T.; Bosworth, C. E.; van Donzel, E.; Heinrichs, W. P. Encyclopaedia Islamica. Brill. „The Kurds, an Iranian people of the Near East, live at the junction of more or less laicised Turkey."... We thus find that about the period of the Arab conquest a single ethnic term Kurd (plur. Akrād) was beginning to be applied to an amalgamation of Iranian or iranicised tribes. ... The classification of the Kurds among the Iranian nations is based mainly on linguistic and historical data and does not prejudice the fact there is a complexity of ethnical elements incorporated in them.” 
  31. ^ „Geographic distribution of Kurdish and other Iranic languages”. Arhivirano iz originala 27. 9. 2011. g. Pristupljeno 15. 10. 2017. 
  32. ^ "Kurdish Nationalism and Competing Ethnic Loyalties", Original English version of: "Nationalisme kurde et ethnicités intra-kurdes", Peuples Méditerranéens no. 68–69 (1994), 11–37. Excerpt: "This view was criticised by the linguist D. N. MacKenzie, according to whom there are but few linguistic features that all Kurdish dialects have in common and that are not at the same time found in other Iranian languages."
  33. ^ G. Asatrian, Prolegomena to the Study of the Kurds, Iran and the Caucasus, Vol.13. str. 1–58, 2009: "The classification of the Kurdish dialects is not an easy task, despite the fact that there have been numerous attempts mostly by Kurdish authors to put them into a system. However, for the time being the commonly accepted classification of the Kurdish dialects is that of the late Prof. D. N. Mackenzie, the author of fundamental works in Kurdish dialectology (see Mackenzie 1961; idem 1961–1962; idem 1963a; idem 1981), who distinguished three groups of dialects: Northern, Central, and Southern."
  34. ^ Mosaki, Nodar (14. 3. 2012). „The zazas: a kurdish sub-ethnic group or separate people?”. Zazaki.net. Pristupljeno 16. 10. 2017. 
  35. ^ „Iranian languages”. Encyclopedia Britannica (na jeziku: engleski). Pristupljeno 16. 10. 2017. 
  36. ^ Mackey, Sandra (2002). The Reckoning: Iraq and the Legacy of Saddam. W.W. Norton and Co. str. 350. „As much as 25% of Turkey is Kurdish”  This would raise the population estimate by about 5 million.[nejasno — razgovor]
  37. ^ Bureau of Near Eastern Affairs (2012). „Background Note: Syria”. State.gov. Washington, DC: US State Department. Arhivirano iz originala 17. 10. 2012. g. Pristupljeno 2. 8. 2015.  The CIA World Factbook reports all non-Arabs make up 9.7% of the Syrian population, but does not break out the Kurdish figure separately. However, this State Dept. source provides a figure of 9%. Ažurirano: avgust 2015., the current document at this state.gov URL no longer provides such ethnic group data.
  38. ^ Hassanpour, Amir (7. 11. 1995). „A Stateless Nation's Quest for Sovereignty in the Sky”. Concordia University. Arhivirano iz originala 20. 8. 2007. g. Pristupljeno 3. 8. 2015.  Paper presented at the Freie Universitat Berlin. For the figure, cites: McDowall, David (1992). „The Kurds: A Nation Denied”. London: Minority Rights Group. 
  39. ^ "The Kurds of Caucasia and Central Asia have been cut off for a considerable period of time and their development in Russia and then in the Soviet Union has been somewhat different. In this light the Soviet Kurds may be considered to be an ethnic group in their own right." The Red Book of the Peoples of the Russian Empire „Kurds”. Institute of Estonia (EKI). Institute of Estonia (EKI). Pristupljeno 22. 6. 2012. 
  40. ^ Ismet Chériff Vanly, "The Kurds in the Soviet Union", in: Philip G. Kreyenbroek & S. Sperl (eds.), The Kurds: A Contemporary Overview (London: Routledge) (1992). str. 164.: Table based on 1990 estimates: Azerbaijan (180,000), Armenia (50,000), Georgia (40,000), Kazakhstan (30,000), Kyrgyzstan (20,000), Uzbekistan (10,000), Tajikistan (3,000), Turkmenistan (50,000), Siberia (35,000), Krasnodar (20,000), Other (12,000) (total 410,000).
  41. ^ Encyclopedia Britannica Online, s.v. "Kurds Arhivirano 2007-10-16 na sajtu Archive.today."

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Курди&oldid=27739572”