Područje oko Dositejevog liceja
Područje oko Dositejevog liceja je deo starog Beograda na Dunavskoj padini u granicama nekadašnje varoši u Šancu. Kao prostorno kulturno-istorijska celina ima status kulturnog dobra od izuzetnog značaja i jedan je od najstarijih i najznačajnijih gradskih prostora u Beogradu, čije je jezgro formirano krajem 18. i početkom 19. veka. [1] [2] [3][4][5][6]
Položaj[uredi | uredi izvor]
Obuhvata pet blokova na opštini Stari grad, između ulica Kralja Petra, Gospodar Jovanove, Kapetan Mišine, Simine, Kneginje Ljubice, Braće Jugovića, Studentskog trga i ulice Zmaja od Noćaja. U ovoj zakonom zaštićenoj celini do danas su sačuvani prvobitni regulacioni pravci i objekti izuzetne urbanističke, arhitektonske i kulturno-istorijske vrednosti. Za neke od njih vezano je nastajanje i delovanje najznačajnijih ustanova u Srbiji iz vremena Prvog srpskog ustanka, Praviteljstvujuščeg sovjeta, kao prve ustaničke vlade i Velike škole [7][8][9], kao prve više prosvetne ustanove. Za te objekte vezana su i imena izuzetnih ličnosti srpske istorije i kulture, prosvetitelja Dositeja Obradovića i Vuka Stefanovića Karadžića. Prvobitne komunikacije nasleđene u pravcima protezanja ulica, svojim nazivima vezane su za imena izuzetno važnih istorijskih ličnosti iz oslobodilačkih borbi srpskog naroda: Stojana Čupića („Zmaja od Noćaja“), Filipa Višnjića, Ivana Jugovića, Jevrema i Jovana Obrenovića, Sime Nešića i Miše Anastasijevića.
„Područje oko Dositejevog liceja“ utvrđeno je za kulturno dobro 1989. godine, a 1990. za kulturno dobro od izuzetnog značaja. Pored ovih pet blokova još dva gradska bloka između ulica Zmaja od Noćaja, Cara Uroša, Gospodar Jovanove i Kralja Petra su utvrđena za kulturno dobro 1999. godine i oni čine zaštićenu okolinu prostorne kulturno-istorijske celine „Područja oko Dositejevog liceja“.[10][11]
Ispod jednog dela središnje zone Beograda, tako i ispod ove gradske celine nalazi se arheološki lokalitet rimske kulture, civilnog naselja i nekropole „Antičkog Singidunuma“, nastajao u periodu od 2. do 4. veka, a koji je takođe kulturno dobro još od 1964. godine.
Arhitektonski fond sedam blokova ove celine odlikuje stilska i visinska raznolikost, neujednačenost i kontrast. Očuvani su primeri islamske arhitekture, orijentalno-balkanske, sve do prelaznih primera balkanske ka evropskoj arhitekturi, zatim primeri monumentalnih kuća u stilovima neoklasicizma (akademizma), romantizma, međuratnog modernizma i objekata savremene arhitekture. Retke prizemne i jednospratne kuće dočaravaju nekadašnji ambijent stare beogradske varoši, dok brojnije akademski i modernistički oblikovane pretežno četvorospratnice ukazuju na izuzetan razvoj Beograda između dva svetska rata. U manjem broju višespratni objekti savremene arhitekture nastali u rasponu od sedme i osme decenije 20. veka sve do početka 21-og, u snažnom su stilskom i visinskom kontrastu prema najranije izgrađenim prizemnim kućama. U okviru ove prostorne kulturno-istorijske celine i njene zaštićene okoline određeni objekti su zbog svog velikog značaja i pojedinačno utvrđeni za spomenike kulture, a grupisani su u najvećem broju duž Gospodar Jevremove ulice, koja je sačuvala trasu jednog od važnijih puteva iz vremena antike i srednjeg veka.
Zasebni spomenici kulture[uredi | uredi izvor]
Bajrakli džamija[uredi | uredi izvor]
Bajrakli džamija[12] u Gospodar Jevremovoj 11 izgrađena je u razdoblju između 1660. i 1688. godine, kao zadužbina sultana Sulejmana II. Predstavlja jedini sačuvani objekat turske verske arhitekture u Beogradu. Naziv datira od osamdesetih godina 18. veka, kada je na džamiji bio istican barjak kao znak za početak molitve u svim varoškim džamijama. Za vreme austrijske vladavine 1717-1739. godine bila je pretvorena u katoličku crkvu, a sa povratkom Turaka obnovljena u džamiju. Unutrašnja dekoracija je veoma skromna. Otvori na građevini završavaju se karakterističnim prelomljenim lucima. Džamija je utvrđena za spomenik kulture 1946, a 1979. godine za kulturno dobro od velikog značaja.
Velika škola Ivana Jugovića[uredi | uredi izvor]
U prvobitnoj zgradi Velike škole u dvorišnoj zgradi Gospodar Jevremove 22, koja je izgrađena u drugoj polovini 18. veka, svečanom besedom Dositeja Obradovića 1808. godine otvorena je Velika škola, prva viša prosvetna ustanova u Srbiji. Njen osnivač i prvi profesor bio je Ivan Jugović [13], pisar i sekretar Praviteljstvujuščeg sovjeta, ustanički diplomata i ministar prosvete posle Dositeja Obradovića. Ulična zgrada je zidana 1862. godine i vezana je za istoriju sukoba Srba i Turaka.
Zgrada Dositejevog liceja u Gospodar Jevremovoj 21 izgrađena između 1739. i 1789. godine jedan je od najstarijih objekata stambene namene u Beogradu. Nalazi se u središtu ove celine, koja je po njoj i dobila naziv. Građevina je zadržala odlike orijentalno-balkanske arhitekture sa erkerima na spratu i specifičnom obradom fasade. Građena je u drvenoj (bondručnoj) konstrukciji sa ispunom od opeke u krečnom malteru, a pokrivena ćeramidom.
Početkom 19. veka joj je dodata i sporedna prostorija odžaklija. Kuća koja je ograđena zidanom ogradom, najvernije dočarava ambijent tog vremena i visok društveni položaj vlasnika. Predstavlja najviši stepen graditeljske kulture bogatijeg sloja turskog stanovništva posle završenih austro-turskih ratova, a pred početak oružanih ustanaka srpskog stanovništva. U ovoj zgradi je između 1809. i 1813. godine nastavila sa radom Velika škola profesora Ivana Jugovića. Danas se u njoj nalazi Muzej Vuka i Dositeja [14]
Božićeva kuća[uredi | uredi izvor]
Božićeva kuća u Gospodar Jevremovoj 19 iz kraja 18. veka predstavlja značajan objekat orijentalno-balkanske arhitekture, oblikovan u rekonstrukciji 1836. godine. Služila je kao kuća Miloja G. Božića [15], trgovca i poslovnog saradnika kneza Miloša Obrenovića, koji je završio Veliku školu. Ima natkriven ulaz (portik), a u na suprotnoj strani u zadnjem delu kuće karakterističnu isturenu nišu. Od treće decenije 20. veka kuća je jedno vreme bila stan i atelje vajara Tome Rosandića, a kasnije se zvala „Umetnička kuća“ u kojoj je stanovalo i radilo više poznatih umetnika. Od 1955. godine u njoj se nalazi Muzej pozorišne umetnosti. Kuća je utvrđena za spomenik kulture 1946. godine, a 1979. za spomenik kulture od velikog značaja.
Turbe šeih Mustafe[uredi | uredi izvor]
Turbe šeih Mustafe [16] u Višnjićevoj 1 iz 1783. godine i podrumski zidovi susedne zgrade jedini su ostaci ograđenog kompleksa islamske Tekije (manastira derviškog monaškog reda) hadži šeiha Muhameda iz sredine 17. veka.
U ovoj prizemnoj zgradi koja je porušena 1892. godine, između 1808. i 1813. godine zasedala je prva ustanička vlada Srbije, Praviteljstvujušči sovjet srpski, a kraće vreme je u njoj stanovao i Dositej Obradović, veliki srpski pisac i prosvetitelj, član Sovjeta i prvi njegov ministar prosvete. U turbetu je najpre bio grob šeiha tekije, Mustafe iz sadijskog derviškog reda, a kasnije su tu sahranjena još dvojica tekijskih starešina.Turbe šeih Mustafe [17] je 1948. godine utvrđeno za spomenik kulture, a 1979. za kulturno dobro od velikog značaja.
Kuća vajara Dragomira Arambašića[uredi | uredi izvor]
Kuća vajara Dragomira Arambašića [18] u dvorištu Gospodar Jevremove 20, izgrađena je 1906. godine po projektu istaknutog arhitekte Branka Tanazevića.
Izvedena je u stilu akademizma, ali sa elementima secesije u dekoraciji i obradi fasade. Nalazi se u neposrednoj blizini prethodno navedenih najstarijih objekata celine i predstavlja modernu arhitekturu na početku 20. veka i u samom jezgru ove celine pokazuje kontinuitet razvoja beogradske arhitekture i njene transformacije iz orijentalno-balkanske ka evropskoj varoši. Danas se kuća koristi kao deo dečjeg vrtića „Leptirić“. Utvrđena je za spomenik kulture 1987. godine.
Prizemne kuće u Gospodar Jevremovoj 24, Višnjićevoj 2, 2a i 2b, Siminoj 1, 3, 5 i 7 iako su nastajale u različitim vremenima imaju zajedničku vrednost u očuvanju ambijenta starog Beograda i povezivanju svih građevinskih slojeva ove zaštićene celine.[19][20][21][22] Od objekata koji su nekada postojali na ovom prostoru ne treba zaboraviti Kizlar-aginu džamiju (zgradu turske policije) na mestu zgrade u Braće Jugovića 12 iz kraja 16. i početka 17. veka, kuću Uzun Mirka Apostolovića na mestu ispod Tekije u Višnjićevoj ulici iz 19. veka, džamiju hadži Mustafe Čebedžije na mestu Gospodar Jevremove 31 iz 16. veka, kuću u Kosačinoj br.1 na mestu Gospodar Jevremove 15, Hadži Ridžalov konak iz kraja 18. veka na čijem je mestu kasnije u 19. veku bila podignuta velika prizemna zgrada u kojoj je radila gradska policija odn. Uprava grada Beograda, u kojoj je bio i čuveni zatvor Glavnjača. zgrada se nalazila na mestu današnjeg Prirodno-matematičkog fakulteta. Sačuvani objekti, zbog višeslojnog značaja, arhitektonsko-urbanističkih kvaliteta i starine spadaju u najvrednije spomenike Beograda i Srbije.
U okviru ovih sedam blokova prostorne kulturno-istorijske celine i njene zaštićene okoline nalaze se između ostalih i zgrade Galerije fresaka, Jevrejskog istorijskog muzeja, osnovne škole „Mika Petrović Alas“ i hotela „Rojal“.
Galerija[uredi | uredi izvor]
-
Enterijer, divanhana, S.Negovanović -
Osnove, presek tekije, po planovima inženjera Čukovića, dokumentacija Zavoda -
Spomen ploča na mestu Tekije, S.Negovanović -
Spomen ploča Velika škola, S.Negovanović -
Crtež ulične fasade, dokumentacija Zavoda -
Beograd oko Bajrakli džamije, 1895, M.Jovanović, Muzej grada Beograda
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, katalozi 2008, Područje oko Dositejevog liceja, autor Hajna Tucić
- ^ Zavod za za zaštitu spomenika kulture Grada Beograda, kulturna dobra,
- ^ beogradskonasledje.rs, Dositejev Licej
- ^ M.S. Petrović, Beograd pre sto godina, Beograd, 1930.
- ^ D.M. Jovanović, Iz nedavne prošlosti Beograda, Godišnjak Muzeja grada III, Beograd, 1956.
- ^ Beograd u XIX veku, Muzej grada Beograda, katalozi izložbi, knj. 5, 1967.
- ^ „Velika škola Ivana Jugovića”. Politika,. Pristupljeno 11. 10. 2013.
- ^ A. Gavrilović, Beogradska Velika škola 1808-1813, Beograd, 1902.
- ^ L. Arsenijević Batalaka, Velika škola, u Stari Beograd iz putopisa i memoara, Beograd, 1951.
- ^ Ž. Đorđević, Čukur-česma 1862, Beograd, 1983.
- ^ Lj. Čubrić, Muzej Vuka i Dositeja, Beograd, 1904.
- ^ beogradskonasledje.rs, Bajrakli Džamija
- ^ Istorijski arhiv Beograda
- ^ „Muzej Vuka i Dositeja”. Arhivirano iz originala 10. 06. 2017. g. Pristupljeno 11. 10. 2013.
- ^ beogradskonasljedje.rs, Kuća Miloja G. Božića
- ^ SANU, Spomenici kulture u Srbiji
- ^ beogradskonasledje.rs, Turbe Šeik Mustafe
- ^ beogradskonasljedje.rs, Kuća vajara Dragomira Arambašića
- ^ Istorija Beograda, SANU, Balkanološki institut, Posebna izdanja, knj. 62, 1995.
- ^ M.I.Agapova, Ilustrovana istorija Beograda, Beograd, 2002.
- ^ M.Đ.Milićević, Topografske beleške, u:Stari Beograd- putopisi iu XIX veka, Beograd, 2005.
- ^ S. i D.Vicić, Pozdrav iz Beograda 1895-1941, knj. 1, Beograd, 2008.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- A.Gavrilović, Beogradska Velika škola 1808-1813, Beograd 1902.
- M.S.Petrović, Beograd pre sto godina, Beograd 1930.
- L.Arsenijević Batalaka, Velika škola, u Stari Beograd iz putopisa i memoara, Beograd 1951.
- Kosta N.Hristić, Velika škola sedamdesetih godina, u Stari Beograd iz putopisa i memoara, Beograd 1951.
- D.M.Jovanović, Iz nedavne prošlosti Beograda, Godišnjak Muzeja grada III, Beograd 1956.
- Beograd u XIX veku, Muzej grada Beograda, katalozi izložbi, knj. 5, 1967.
- Beograd u sećanjima, SKZ, Beograd 1983.
- Ž.Đorđević, Čukur-česma 1862, Beograd 1983.
- Lj.Čubrić, Muzej Vuka i Dositeja, Beograd 1994.
- Istorija Beograda, SANU, Balkanološki institut, Posebna izdanja, knj. 62, 1995.
- M.Ilić Agapova, Ilustrovana istorija Beograda, Beograd 2002.
- M.Gordić, Velika škola 1808 – 1813, Beograd 2004.
- M.Đ.Milićević, Topografske beleške, u: Stari Beograd – putopisi iz XIX veka, Beograd 2005.
- S. i D.Vicić, Pozdrav iz Beograda 1895 – 1941, knj. 1, Beograd 2008.
- Dokumentacija Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda