Spisak gradova koje je osnovao Aleksandar Veliki

Carstvo Aleksandra Velikog; crvenom tačkom su označena naselja koja je osnovao.

Spisak gradova koje je osnovao Aleksandar Veliki predstavlja sve gradove koje je osnovao Aleksandar Veliki (356—323. p. n. e.), kralj Antičke Makedonije, koji je stvorio jedno od najvećih carstava u istoriji, vodeći opsežnu vojnu akciju širom Azije. Bio je pripreman za vladavinu od ranog djetinjstva i stupio je na prijesto nakon što je ubijen njegov otac Filip II. Nakon što je pokorio pobunjene vazale, izvršio je invaziju na persijsko Ahemenidsko carstvo, 334. godine prije n. e. Brzo je osvojio velika područja zapadne Azije i Egipta prije nego što je pobijedio persijskog cara Darija III u bitkama kod Isa i Gaugamele. Postigavši potpunu dominaciju nad bivšim zemljama Ahemenida do 327. p. n. e. pokušao je da osvoji Indiju, ali se vratio nakon što su se njegove umorne trupe pobunile. Nakon njegove smrti u 32 godini u Vavilonu 323. p. n. e. njegovo carstvo se raspalo u nizu građanskih ratova između njegovih sljedbenika.

Tokom svojih pohoda osnovao je brojna naselja, dajući im imena po sebi ili bliskim sljedbenicima. To je bio predmet intenzivne rasprave tokom istorije, pošto su se izvještaji antičkih i srednjovjekovnih naučnika razlikovali i često su bili kontradiktorni. Plutarh je u svom djelu Aleksandrov život napisao da je osnovao do 70 gradova, dok u većina tekstova stoje podaci o tome da je osnovao između deset i dvadeset gradova. U grčkom romanu Aleksandrida navodi se da je osnovao između devet i trinaest gradova, u zavisnosti od recenzije; u sirijskoj, jermenskoj, hebrejskoj i etiopskoj verzija romana takođe se navodi da je osnovao 12 ili 13 gradova. Persijski književnici, kao što su El Tabari, El Dinavari, Hamza El Isfahani i Kudama takođe navode da je osnovao između devet i dvanaest naselja. Stefan Vizantijski je napisao da je osnovao dvadesetak naselja. Neki autori dodatno navode broj gradova osnovanih na određenom području; Strabon je napisao da je Aleksandar osnovao osam gradova u Baktriji. Izvještaji o njegovim pohodima, prije svega od Arijana, Plutarha, Diodora, Kurcija Rufa i Justina, pružaju dodatne dokaze. Geografi Eratosten, Klaudije Ptolemej i Plinije oslanjaju se na inače izgubljene dokaze Aleksandrovih bematističkih mjerača udaljenosti.

Prilikom pokušaja dešifrovanja navedenih izvora, savremeni naučnici su imali brojnih problema. Klasični pisci su svako naselje nazivali polisom, od velikih naseljenih centara do malih vojnih garnizona, što je dovelo do velike zabune jer je postojala mogućnost da je naselje nastalo kao vojna kolonija, a da je tek kasnije preraslo u pravi polis. Iako se često smatra da je sva naselja koja je osnovao nazvao po sebi, istoričari smatraju da to nije tačno, ali su zbog velikog broja tih naselja mnogima dati epiteti kao što su Eshata ili Oksejana. Istoričar Gecel Koen je istakao da pošto su neka naselja možda poprimila više takvih naziva, postoji mogućnost da su različiti autori, koji odražavaju različite lokalne tradicije, mogli da upućuju na istu Aleksandriju različitim epitetima. Osim toga, precizne lokacije mnogih osnovanih naselja su nepoznate. Klasicista Vilijam Vudtorp Tarn je istakao da su teškoće te teme velike, granica neizvjesnosti često znatna, a izvori konfuzije brojni.

Naselja koja je vjerovatno osnovao

Ukupno je 13 naselja koja su osnovana ponovo uspostavljena po naređenju Aleksandra Velikog, često u njegovom prisustvu i uvijek prije njegove smrti 323. p. n. e. Za njih četiri je osporeno da ih je osnovao Aleksandar Veliki, dok za dva naučnici nisu sigurni. Takođe postoje i brojna naselja koja su osnovanu u njegovu čast nakon njegove smrti, kao i neka čiji su zvaničnici sami tvrdili da osnivanje grada povezano sa Aleksandrom Velikim.

Naselja

Naziv Drugi naziv	Godina osnivanja	Lokacija	Opis	Istorijska autentičnost
Aleksandrija Troada	334. p. n. e.	Troada, savremeni Čanakale, Turska	Najčešće se smatra da je Aleksandriju Troadu osnovao Antigon I 311. p. n. e. a deceniju kasnije ponovo je osnovao Lizimah, još jedan od Dijadosa. Istoričar V. V. Tarn smatra da je nju osnovao Aleksandar, identifikujući ga kao Aleksandra od Granika, Tarn je tvrdio da je Aleksandar obećao da će izgraditi grad u znak sjećanja na svoju nedavnu pobjedu u bici kod Granika. Njegovu teoriju su odbacili istoričari kao što su Koen i Frejzer.	Osporeno
Samarija	332—331. p. n. e.	Moderna Sebastija, Država Palestina	Kurcije Ruf je zabilježio da su se stanovnici Samarije pobunili dok je Aleksandar bio u Egiptu; po povratku je kaznio pobunjenike i naselio Makedonce u tom kraju. Vjerovatno je Perdiki naređeno da naseli grad. Prema drugoj teoriji, Viktor Čerikover je istakao da je Perdika možda ponovo osnovao grad nakon Aleksandrove smrti 323. p. n. e. Josif Flavije je istakao da su stanovnici povratili naklonost svog vladara i da su dobili dozvolu da obnove svoj hram i odbranu.	Osporeno
Aleksandrija blizu Egipta	331. p. n. e.	Aleksandrija, Egipat	Kao prvi veliki osnovani grad Aleksandrove vladavine, Aleksandrija je osnovana na zapadnoj delti Nila između jezera Mareotis i Sredozemnog mora početkom 331. p. n. e. Nepoznato je da li je grad osnovan prije ili posle Aleksandrove posjete oazi Siva; njegovi motivi za osnivanje Aleksandrije su takođe kontroverzni, a često se navode vojni, politički, ekonomski i trgovački faktori. Naselje je kasnije preraslo u jedan od najvažnijih gradova na svijetu, sa procijenjenom populacijom od 500.000—600.000 u 1. godini nove ere.	Prihvaćeno
Gerasa Antiohija na Hrisoroi	331. p. n. e.	Džeraš, Jordan	Kasno predanje koje spominje Jamblih povezujući ime „Gerasa“ sa Aleksandrom mnogi istoričari smatraju maštovitim. Rimski novčići pronađeni na tom mjestu, kovani pod Septimijem Severom, Karakalom i Elagabalom, ugravirani su slikama i natpisima koji se odnose na Aleksandra, dok na postolju, datiranim u rani treći vijek prije nove ere, pominje se Dijadoh Perdika. Zbog toga se smatra mogućim da je Perdika osnovao naselje po Aleksandrovom nalogu. Istoričari to osporavaju jer epigrafski, numizmatički i književni dokazi kasne, zbog čega smatraju da je moguće da je veza sa Aleksandrom kasnija izmišljotina.	Osporeno
Aleksandrija Arijana	330. p. n. e.	Blizu savremenog Herata, Avganistan	O postojanju Aleksandrije Arijane svjedoče geografi kao što su Erastoten i Plinije stariji, kao i islamski hroničari El Tabari i Jakut el Hamavi, ali ne i grčki istoričari poput Arijana ili Diodora Sicilijskog. Opšte je prihvaćeno da se grad nalazio u blizini današnjeg Herata, koji se nalazi u plodnoj oazi i na nekoliko trgovačkih puteva; njegova precizna lokacija je nepoznata jer Herat nije iskopan. Aleksandrija Arijana je ponekad identifikovana kao ponovno osnovano ahemenidsko naselje Artacoana, ali pošto dostupni izvori ističu veliku razliku između ta dva mjesta, istoričari smatraju da je malo vjerovatno.	Prihvaćeno
Aleksandrija Arahozija	330. p. n. e.	Kandahar, Avganistan	Različiti izvori potvrđuju postojanje grada zvanog Aleksandrija u Arahoziji, Arahotoi ili Arahosiorum opidum, ali biografi Arijen i Justin ne pominju takav grad. I Frejzer i Koen naglašavaju da je identifikovanje gornjih imena kao istog grada pretpostavka, iako jaka. Aleksandrija u Arahoziji se tradicionalno poistovjećuje sa Starim Kandaharom. Postoje epigrafski dokazi koji podržavaju tu teoriju, sa grčkim natpisima kao što su Chehel Zina Edict i Kandahar Sophytos Inscription pronađeni u toj oblasti. Osim toga, rani islamski polimatičar Muhamed el Horezmi je identifikovao Kandahar kao „Aleksandriju istoka“.	Prihvaćeno
Aleksandrija Eshata	329. p. n. e.	Vjerovatno blizu Hučanda, Tadžikistan	Arijan je zapisao da je Aleksandar ubrzo nakon opsade Kiropolja osnovao naselje u donjem Jaksartu da bi branio to područje od skitskih plemena. Gradnja grada trajala je tri nedjelje, a naselili su ga grčki plaćenici, lokalni plemići i povrijeđeni makedonski veterani. Tradicionalno se poistovjećuje sa Hučandom, koji je kontrolisao trgovački put Buhara—Samarkand i ulaz u Fergansku dolinu. Iskopavanja savremenog grada ukazuju na to da su Ahemenidi zauzeli lokaciju. Kao ponovno osnivanje Kiropolja, naselja koje je osnovao Kir Veliki, Aleksandrija Eshata je bila kulturno i vojno važna; Frejzer je to nazvao „politički najznačajnijim osnivanjem od Aleksandrije u Egiptu“.	Prihvaćeno
Aleksandrija na Kavkazu Aleksandrija u Paropamisadiju	329. p. n. e.	Blizu Hindukuša	Svi poznati istoričari i Plinije potvrđuju postojanje ovog naselja, ali nijedan ne koristi njegov primarni moderni toponim. Aleksandar je tu naselio 7.000 domorodaca zajedno sa 3.000 penzionisanih vojnika nakon putovanja iz Proftazije. Nakon što se vratio sledećeg proljeća, razriješio je satrapa kojeg je postavio na čelo i umjesto njega imenovao svog pratioca Nikanora. Opšte je prihvaćeno postojanje Aleksandrije na Kavkazu, ali je nepoznata njena lokacija; većina teorija smatra da je bila južno od Hindukuša, blizu modernog Begrama.	Prihvaćeno
Aleksandrija u Margijani	328. p. n. e.	Gjaur Kala, Turkmenistan	Plinije je prvi potvrdio postojanje ovog naselja, a zatim ga je potvrdio Strabon, koji je dodao da je Antioh I obnovio utvrđenja i osnovao grad koji je nazvao Antiohija. To ime se pominje i u izvještajima Ptolomeja i Isidora od Haraksa. Antiohovi zidovi su identifikovani u Gjaur Kali blizu Merva, koji se pojavljuje kao naselje koje je osnovao Aleksandar u muslimanskim izvorima kao što su El Tabari, El Dinavari, Hamza el Isfahani i Kudama, ali postoji debata među istoričarima o tome da li je Aleksandar osnovao naselje ili kasniji Seleukidi.	Osporeno
Bukefalija i Nikaja	326. p. n. e.	Na suprotnoj strani rijeke Hajdaspes, Pakistan	Prema Arijanu, nedugo nakon što je pobijedio indijskog kralja Porusa u bici na Hidaspu, Aleksandar je osnovao dva grada okrenuta jedan prema drugom preko rijeke. Bitka se vodila na istočnoj obali, pa je Aleksandar istočni grad nazvao Nikaja, a zapadnom gradu je dao ime Bukefalija, po svom omiljenom konju Bukefalu koji je uginuo nedugo prije toga. Lokacija gradova je nepoznata: neki smatraju da su bili na prostoru sadašnjeg Dželama, dok neki smatraju da su bili trideset milja južno u Džalalpur. S obzirom na močvarnu prirodu tla i česte monsune, smatra se da je malo vjerovatno da bi se moglo naći mnogo arheoloških dokaza. Bukefalija je opstala do prvog vijeka nove ere, a o Nikaji se zna mnogo manje.	Prihvaćeno
Aleksandrija u Oretaju Aleksandrija Rambakija	325. p. n. e.	Blizu rijeke Ind u Beludžistanu, Pakistan	Aleksandar je napao teritoriju plemena Oritae na svom povratku iz Indije, zauzevši njihovo sjedište u Rambakiji. Arijan je zapisao da je odobrio lokaciju i naredio Hefestionu i Leonatu da izgrade i nasele grad. Diodor je zabilježio da ju je nazvao Aleksandrija, dok Kurcije Ruf navodi da su njeni doseljenici došli iz Arahozije. Istoričari smatraju da je njegova svrha vjerovatno bila da kontroliše trgovačke puteve, sa lukom za pomorsku trgovinu i pristupom strateški važnim planinskim prevojima u regionu. Njegova lokacija nije poznata, pošto se obala značajno promijenila od antičkog perioda; neki istoričari smatraju da je bio u blizini današnjeg Velpata, dok drugi smatraju da je bio u laguni Mijani Hor.	Nije sigurno
Šarah Spasinu Aleksandrija u Šušnu	324. p. n. e.	Vjerovatno u Najsanu, Irak	Moderni istoričari mu ponekad daju toponim Aleksandrija u Suzijani, Šarah Spasinu je kasnije ime naselja koje je osnovao Aleksandar na ušću Tigra u Eufrat. Osnivanje naselja potvrdili su i Arijen i Plinije Stariji. Smatra se da je vjerovatno osnovan da služi kao središte Vavilona, a kasnije je ponovo osnovan kao Antiohija od strane nepoznatog seleukidskog kralja (vjerovatno [[Antioh IV Epifan|Antioha IV Epifana) nakon što su ga oštetile poplave. Ponovo je osnovan 141. godine prije n. e. od strane iranskog princa Hispaosina, koji ga je preimenovao u Spasinu Šarah po sebi. Iako se smatra da se vjerovatno nalazio u Najsanu u modernom Iraku, lokacija grada je sporna jer se hidrografija regiona skoro neprekidno mijenjala od antičkog perioda.	Prihvaćeno
Aleksandrija blizu Vavilona	Nepoznato	Nepoznato	Postojanje grada je osporeno jer su istoričari imali problema da potvrde njegovo postojanje. Spominje se u nekoliko verzija Aleksandride i Siranide, a spominje ga i Jakut el Hamavi; locirali su ga u blizini Vavilona u Donjoj Mesopotamiji. Smatra se da ako je postojao, da ga je vjerovatno osnovala dinastija Seleukida, iako nema dokaza da su gradove davali po Aleksandru. Razni naučnici ga identifikuju kao identičnog sa drugim posvjedočenim Aleksandrijama, kao što su Šarah Spasinu, Selevkija na Hedifonu, Aleksandrija blizu Palakopa i Aleksandrija na Tigru.	Nije sigurno

• 
  Plan Aleksandrije u Egiptu za vrijeme dinastije Ptolemejida.
• 
  Ruševine citadele Kandahara iz 19. vijeka. Naselje na istom mjestu možda je zauzeo ili osnovao Aleksandar Veliki.
• 
  Ruševine Aleksandrije Troade, za koje je V. V. Tarn istakao da ih je osnovao Aleksandar Veliki.
• 
  Plan arheološkog nalazišta Najsan, vjerovatna lokacija Šarah Spasinu.

Ostala naselja

Evropa

Dok je Filip II opsijedao Perint, Aleksandar je, kao regent, pokorio Mede, tračko pleme, u današnjoj jugozapadnoj Bugarskoj. Prema Plutarhu, osnovao je malo naselje u regionu i nazvao ga Aleksandropolj; ime je odražavalo osnivanje Filipopolja njegovog oca i vjerovatno je dato po Filipovom nalogu. Lokacija naselja je nepoznata, a neki naučnici smatraju njegovu istoričnost upitnom.

Mala Azija

Hram Atine u Prijeni.

Agora drevne Smirne.

Mnoga drevna naselja su tvrdila da imaju značajnu vezu sa Aleksandrom Velikim. U Maloj Aziji takvi gradovi su bili Ilion, Prijena i Smirna. Godine 334. p. n. e. Aleksandar je posjetio Ilion, mjesto srušene Troje. Naredio je da se grad oslobodi poreza i da se njegove zgrade ponovo sagrade; kasnije je obećao da će Ilion učiniti velikim gradom. Međutim, nijedan od ovih planova nije se ostvario za Aleksandrovog života. Lokalno pleme zvano Aleksandri vjerovatno je dobilo ime po Parisu, ponekad zvanom Aleksandar, a ne po kralju Aleksandru Velikom. Iako je Aleksandar bio zainteresovan za Prijene (uključujući posvećenje gradskog hrama Atini i odobravanje izuzeća stanovništvu) i iako je vjerovatno da je grad ponovo osnovan krajem četvrtog vijeka, nema direktnih dokaza koji bi ukazivali na to da je to obavio Aleksandar. Iskopavanjima na lokalitetu nisu pronađeni prehelenistički ostaci. Dok su kasniji autori, kao što su Pausanija, Plinije i Elije Aristid zabilježili predanja koja su smatrala da je Aleksandar ponovo osnovao Smirnu, Strabon je, pišući u prvom vijeku prije nove ere, umjesto toga istakao da je naselje obnovio Antigon I Monoftalm nakon Aleksandrove smrti. Ostala naselja u regionu, sa mnogo manje održivih dokaza, uključuju Ege, Aleksandriju kod Latmosa, Amorijum, Apoloniju, Hrisopolj, Eukarpiju, Kretopolj, Nikeju i Otrus.

Egipat, Fenikija i Sirija

U Siriji, grad Antiohija, koji je kasnije postao jedan od najvećih gradova antičkog svijeta, tvrdio je da je u vezi sa Aleksandrom. Prema Libaniju, rođenom u tom gradu u 4. vijeku nove ere, Aleksandar je planirao da osnuje grad na budućem mjestu Antiohije, ali nije imao dovoljno vremena za to; on je umjesto toga postavio svetilište Zevsu i malu tvrđavu. Smatra se da je to predanje bila samo lokalna legenda. Obližnje naselje Aleksandrija od Isusa, koje se nalazi u opštoj oblasti savremenog Iskenderuna, zabilježeno je samo kao naselje koje je osnovao Aleksandar od strane nepoznatog autora, kao i nekih verzija Aleksandride; pečat pronađen u blizini nosi kraljev portret. S obzirom na to da je Aleksandrija u Egiptu bila prvi veliki grad koji je osnovao, smatra se da je malo vjerovatno da je Aleksandar osnovao naselje, ali da je ono gotovo sigurno postojalo. U Fenikiji i Egiptu, gradovi Gaza i Tir su ponekad zabilježeni kao gradovi koje je osnovao Aleksandar Veliki. Tir je bio opkoljen i uništen 332. godine prije nove ere, a Gaza je doživjela sličnu sudbinu kasnije iste godine. Iako je Aleksandar obnovio i preselio oba grada, oni se obično ne smatraju osnovanim gradovima, već popravkama velikih razmjera. Druge manje podržane tvrdnje za osnovana naselja uključuju Aleksandrošenu, Kapitoliju, Dionu, Larisu Sizare, Nikopolis, Paraitonion, Pelu i Seleukije Abile.

Istočne provincije

U Mesopotamiji se Nikeforion (današnja Raka) povremeno pripisivao Aleksandru, ali se smatra da ga je vjerovatno osnovao Seleuk I. Orijentalista iz 19. vijeka, Henri Raulinson je istakao da je Aleksandar možda osnovao naselje ubrzo nakon i blizu bitke kod Gaugamele u Asiriji. Postoje brojna svjedočanstva da je Aleksandar osnovao grad u Donjoj Mesopotamiji: predložena su mnoga imena gradova kao što su Selevkija na Hedifonu, Aleksandrija kod Vavilona, Aleksandrija kod Palakopa i Aleksandrija na Tigru; ali se smatra da se neka od ovih imena vjerovatno odnose na isti grad. Aleksandrija Karmanija je možda osnovana u Karmaniji, ali njeno postojanje je samo slabo podržano; smatra se da ako je grad postojao, vjerovatno je osnovan kasnije. Takođe, naselja koja su nazvana Aleksandrovi oltari i Portus Masedonijum, a koja su se navodno nalazila u blizini Karmanije, možda su bile stanice za lov na slonove koje je uspostavio Nearh. Naselje po imenu Aleksandropolis je navodno osnovano u blizini Nise, ali nema dokaza koji podržavaju osnivanje tako brzo nakon što je vojska prošla Kaspijska vrata.

Na istoku, Aleksandrija u Sakastanu je vjerovatno osnovana nakon Aleksandrove smrti i tek tada mu je pripisana. Mnoge Aleksandrije su potvrđene u regionima Baktrije, Sogdijane i indijskog potkontinenta, ali većina istoričara smatra da su korišćeni različiti nazivi za isto naselje. Aleksandrija Opijana i Aleksandrija Kapisa se smatraju drugim nazivima za Aleksandriju na Kavkazu; Smatra se da se Aleksandrija blizu Baktre i Aleksandrija Oksijana možda odnose na isto sporno naselje; u Indiji se smatra da su naselja Taksila i Patala vjerovatno postojala, ali da ih vjerovatno nije osnovao Aleksandar Veliki. Kvint Kurcije Ruf je pisao da je Aleksandar osnovao nekoliko gradova u delti Inda, ali istoričari smatraju da su to vjerovatno bili samo garnizoni.

Literatura

• Bosworth, Albert B. (1988). Conquest and Empire: The Reign of Alexander the Great. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-40679-6. 
• Briant, Pierre (2010). Alexander the Great and His Empire: A Short Introduction. Prevod: Kuhrt, Amélie. Princeton: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-15445-9. 
• Cohen, Getzel (1995). The Hellenistic settlements in Europe, the islands, and Asia Minor. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-91408-7. 
• Cohen, Getzel (2006). The Hellenistic Settlements in Syria, the Red Sea Basin, and North Africa. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-24148-0. JSTOR 10.1525/j.ctt1pnd22. 
• Cohen, Getzel (2013). The Hellenistic Settlements in the East from Armenia and Mesopotamia to Bactria and India. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-95356-7. JSTOR 10.1525/j.ctt2tt96k. 
• Fraser, Peter M. (1996). Cities of Alexander the Great. Oxford: Clarendon Press. ISBN 978-0-19-815006-0. 
• Hammond, N. G. L. (1998). „Alexander's Newly-founded Cities”. Greek, Roman, and Byzantine Studies. Duke University Press. 39: 243—269. Pristupljeno 1. 1. 2023. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
• Lane Fox, Robin (2004). Alexander the Great. London: Penguin. ISBN 978-0-14-102076-1. 
• Rose, Charles Brian (2013). The Archaeology of Greek and Roman Troy. Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9781139028080.013. 
• Tarn, William Woodthorpe (1948). Alexander The Great. II: Sources and Studies. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-22584-7. 

Spoljašnje veze

• Gradovi koje je osnovao Aleksandar Veliki