Jajce

Koordinate: 44° 20′ 23″ S; 17° 16′ 11″ I / 44.33961° S; 17.26985° I / 44.33961; 17.26985
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Za drugu upotrebu, pogledajte stranicu Jajce (kasarna).
Jajce
Pogled na Jajce
Grb
Grb
Administrativni podaci
DržavaBosna i Hercegovina
EntitetFederacija Bosne i Hercegovine
KantonSrednjobosanski kanton
OpštinaJajce
Stanovništvo
 — 2013.Pad 7.172
Geografske karakteristike
Koordinate44° 20′ 23″ S; 17° 16′ 11″ I / 44.33961° S; 17.26985° I / 44.33961; 17.26985
Vremenska zonaUTC+1 (CET), ljeti UTC+2 (CEST)
Jajce na karti Bosne i Hercegovine
Jajce
Jajce
Jajce na karti Bosne i Hercegovine
Ostali podaci
Poštanski broj70101
Pozivni broj(+387) 030
Veb-sajtwww.opcina-jajce.ba

Jajce je grad u srednjoj Bosni i Hercegovini, na ušću rijeke Plive u Vrbas. U gradu je 2013. godine živjelo 7.172, a u celoj opštini 27.258 stanovnika.[1]

Položaj[uredi | uredi izvor]

Jajce se nalazi u srednjoj Bosni, u njenom severozapadnom delu i području gde se stiču panonski i planinski deo republike. Podignuto je na mestu ukrštanja puteva Sarajevo — Zagreb i Banja Luka — Split, a uskom prugom povezano je sa Lašvom, Drvarom i Prijedorom. Jajce je smešteno u uskoj kotlini, kod ušća Plive u Vrbas, na nadmorskoj visini od 380 do 430 metara.[2]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Srednji vek i osmanski period[uredi | uredi izvor]

Jajce 1942. godine

Jajce je prvi put izgrađeno u 14. veku i bio je prestonica bosanskog kraljevstva tokom tog perioda. Na brdu iznad grada nalazi se kraljevski grad, sa kulama i bastionima, koji su vekovima odolevali najezdama osvajača i zubu vremena. Jajce je verovatno dobilo ime po brdu jajastog oblika, na kome je podignuto.[3] Pogodno za odbranu, podsticalo je izgradnju utvrđenja, pa je Hrvoje Vukčić na njemu izgradio tvrđavu od 1391. do 1404. godine. Jajačka tvrđava gospodarila je starim putevima kroz doline Plive i Vrbasa. Put do tvrđave u Jajcu branile su druge tvrđave — Bočac i Zvečaj na severu i grad Vinac na jugu. Posle iznenadne smrti Hrvoja Vukčića, bosanski kraljevi izabrali su Jajce za svoju prestonicu. Kada je Bosna pala pod otomansku vlast 1463, Turci su zauzeli grad i tada je pogubljen poslednji bosanski kralj Stefan Tomašević, čime je okončana samostalnost srednjovekovne bosanske države.

Sledeće godine grad je preoteo ugarski kralj Matija Korvin, ali su ga Turci ponovo osvojili 1527. godine. Od tada Jajce gubi značaj i postaje turska kasaba, koja je 1625. godine imala oko 300 turskih i samo 15 hrišćanskih kuća. Turke su u Jajcu smenili Austrijanci, koji su se zadržali do 1918.[2]

Drugi svetski rat[uredi | uredi izvor]

U Drugom svjetskom ratu Jajce je četiri puta oslobađano, a konačno se rešilo okupatora 14. septembra 1944. godine. Ono je oslobađano septembra i novembra 1942, kao i 1943. godine (od 17. avgusta do 8. januara 1944. godine). Jajce je postalo poznato tokom Drugog svjetskog rata pošto je u njemu 29. novembra 1943. održano Drugo zasedanje AVNOJ-a, na kom su postavljeni temelji socijalističke Jugoslavije.

Staru crkvu u Jajcu „ustaše su najpre opljačkali, a zatim pretvorili u javni nužnik”.[4]

Juna 1941. godine ustaše su u srezu Jajcu u Bosni išle po selima „zlostavljali ljude i čupali im brkove”[5] Juna i jula 1941. ustaške vlasti su po selima jajačkog sreza hapsile sve muškarce odreda, dovodili ih u Jajce, a odatle slali u logore. U srezu Jajce ustaše su hapseći ljude po njivama u poljima, prosipale ručak „a posuđe polupali o glave Srba i bacali”[6]. U srezu Jajce u mnogim selima „zatvarali su sve ukućane u kuće, zapalili ih i svi su u njima izgoreli”[7][nepouzdan izvor?] U srezu su delimično popaljena sela: Semin, Rostovci, Vukovo, Urija, Grahovo, Zijamet, Barica i mnoga druga. Bilo je slučajeva da su ustaše po nekoliko puta dolazile u neko selo i palile pojedine kuće dok nije i poslednja izgorela.[8]

Rat u Bosni i Hercegovini[uredi | uredi izvor]

Na početku rata u Bosni i Hercegovini, Jajce su naseljavale sve tri etničke grupe, pošto se grad nalazi na mjestu dodira oblasti sa srpskom većinom na sjeveru, muslimanskom na jugoistoku i hrvatskom na jugozapadu.

Krajem aprila i početkom maja 1992. skoro svi Srbi su napustili grad i pobegli na teritoriju Republike Srpske. Srpska pravoslavna crkva uspenja presvete Bogorodice je srušena u noći između 10. i 11. oktobra 1992. U ljeto 1992. Vojska Republike Srpske je počela sa bombardovanjem grada. Srpske snage su ušle u grad 29. oktobra 1992. usled nedostatka saradnje između muslimanskih i hrvatskih snaga. Bošnjačko i hrvatsko stanovništvo je izbjeglo u Travnik. U hrvatskoj protivofanzivi, u avgustu i septembru 1995, grad je zauzela hrvatska vojska, dok je srpsko stanovništvo izbjeglo. Jajce je po Dejtonskom sporazumu pripalo Federaciji Bosne i Hercegovine.

Klima[uredi | uredi izvor]

Kao dolinski i kotlinski grad u planinskoj Bosni, ali blizu panonskog oboda, Jajce ima umerenokontinentalnu mikroklimu sa istaknutim uticajima potplaninske klime. Srednja godišnja temperatura u gradu iznosi 10,1 °C. Januar, kao najhladniji mesec, ima srednju temperaturu od -0,3 °C, dok je najtopliji jul, sa prosečnom temperaturom od 19,3 °C. Prosečna godišnja količina padavina u Jajcu iznosi 868 milimetara, a meseci koji dobijaju najviše kiše su u junu i oktobru (po 97 milimetara), a najmanje u martu (49 milimetara).[2]

Panorama grada

Stanovništvo[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Popis stanovništva u SFRJ 1991: Jajce

Jajce nikada nije bio veliki grad, ni prostorno, ni populaciono. Ono je gorelo tri puta (1527, 1586. i 1658. godine), a njegovo stanovništvo je nekoliko puta stradalo od kuge (1731, 1783, 1796. i 1814. godine). U vreme mađarske vladavine (1463—1527), mnogi stanovnici Jajca izginuli su u borbi s Turcima, a veliki broj ljudi stradao je od bolesti i gladi.

Jajce je 1910. godine imalo 4.366 stanovnika, a u njegovih 739 kuća 1921. godine živelo je 4.132 stanovnika, manje nego 11 godina ranije. Deset godina kasnije (1931), grad je imao 7.517 stanovnika, a pri prvom posleratnom popisu 5.005 stanovnika ili 2.515 ljudi manje (žrtve rata, iseljavanje i dr). Pet godina kasnije (1953) Jajce je imalo 5.557 stanovnika, a 1961. godine 6.853 stanovnika, od kojih više žena (3.523) nego muškaraca (3.330). Istovremeno je u jajačkoj opštini živelo 34.488 ljudi, od kojih najviše Hrvata (13.733), zatim Srba (8.670), nešto manje Muslimana (7.545) i najmanje neopredeljenih Jugoslovena (4.342).[2]

Sastav stanovništva – naseljeno mjesto Jajce
2013.[9]1991.[10]1981.[11]1971.[12]
Ukupno7 172 (100,0%)13 579 (100,0%)11 918 (100,0%)9 127 (100,0%)
Hrvati3 273 (45,64%)1 899 (13,98%)1 991 (16,71%)2 148 (23,53%)
Bošnjaci3 267 (45,55%)5 277 (38,86%)14 068 (34,13%)14 220 (46,24%)1
Srbi197 (2,747%)3 797 (27,96%)3 046 (25,56%)2 403 (26,33%)
Bosanci162 (2,259%)–––
Neizjašnjeni72 (1,004%)–––
Bosanci i Hercegovci65 (0,906%)–––
Muslimani51 (0,711%)–––
Ostali32 (0,446%)389 (2,865%)80 (0,671%)101 (1,107%)
Jugosloveni11 (0,153%)2 217 (16,33%)2 632 (22,08%)184 (2,016%)
Nepoznato11 (0,153%)–––
Albanci9 (0,125%)–22 (0,185%)15 (0,164%)
Romi9 (0,125%)–1 (0,008%)–
Crnogorci5 (0,070%)–58 (0,487%)38 (0,416%)
Pravoslavci5 (0,070%)–––
Slovenci2 (0,028%)–6 (0,050%)12 (0,131%)
Ukrajinci1 (0,014%)–––
Makedonci––8 (0,067%)3 (0,033%)
Mađari––6 (0,050%)3 (0,033%)
  1. 1 Na popisima od 1971. do 1991. Bošnjaci su popisivani uglavnom kao Muslimani.

Privreda[uredi | uredi izvor]

Vodopad na Plivi u Jajcu

Jajce je mali grad i ekonomski centar prostrane, ali siromašne okoline. Još u vreme vladavine Hrvoja Vukčića i Stevana Tomaševića ono je ostvarilo znatan privredni razvitak (kao prestonica kraljeva). Trgovalo je sa dalmatinskim gradovima, a naročito sa Splitom i Dubrovnikom. U tursko vreme u gradu su se razvili razni zanati, a posle austrougarske okupacije 1878. godine, u Jajcu je podignut prvi industrijski objekat — fabrika hlornih derivata, karbida i ferosilicijuma. Na Plivi je 1897. godine izgrađena hidroelektrana jačine 9.200 KS (kilovat-sati).

Posle Drugog svetskog rata u Jajcu je otvoreno jedno od najvećih preduzeća elektrohemijske industrije u zemlji — Elektro-Bosna, koje je svoje proizvode — ferosilicijum, hlor, karbid, etilen, kaustičnu sodu i drugo — izvozilo na sve kontinente. Sarajevsko preduzeće Energoinvest podiglo je pogon u Jajcu, koji je proizvodio elektrofiltre i transformatorske kotlove.

Kod Jajca je 1959. godine otvoren rudnik boksita, čija ruda sadrži 60% aluminijum-hidroksida. Blizu grada podignute su dve hidroelektrane. HE Jajce I dobija vodu iz Plivskog jezera kanalom dužine 7 kilometara. Posle izgradnje ove hidroelektrane demontirana je stara hidroelektrana na Plivi. HE Jajce II koristi vodu Vrbasa i hidroelektrane Jajce I, koja se akumulira u veštačkom jezeru u dolini Vrbasa.[2]

Turizam[uredi | uredi izvor]

Muzej AVNOJ-a
Spomenik Moši Pijadi ispred Muzeja AVNOJ-a

U gradu i okolini nalaze se vredni kulturno-istorijski spomenici i lepi i interesantni morfološki i hidrološki objekti. Poznati vodopad Plive na ušću u Vrbas, visok 27 metara, predstavlja simbol grada i njegovu najveću prirodnu turističku atrakciju. Izgradnjom HE Jajce I i odvođenjem vode Plive, njen vodopad je znatno oslabio, jer se sa njega sada sliva samo 3 m³ vode u sekundi (dok je ranije padalo 15 m³ u sekundi). Veliko i Malo Plivsko jezero sa poznatim vodenicama i kanjonska dolina Vrbasa Tijesno takođe su cilj turista. Plivska jezera postala su stecište kajakaša na mirnim vodama i skijanja na vodi. Na njima je 1963. godine održano evropsko i svetsko prvenstvo kajaka na mirnim vodama. Oko 5 kilometara od Jajca nalazi se selo Jezero, poznato kao Bosanska Venecija. Ovo selo podignuto je na nekoliko ostrva. U koritima Vrbasa i Plive ima interesantnih slapova iznad naslaga bigra.

U samom gradu nalazi se više kulturno-istorijskih spomenika: visoka trospratna kula Svetog Luke, odnosno Medved kula, i katakombe, hram boga Mitre, džamija Esme Sultanije, Muzej AVNOJ-a, prva kuća Tanjuga i dr. Pored desne obale Plive nalazi se zgrada u kojoj je održano Drugo zasedanje AVNOJ-a i položen kamen temeljac socijalističke Jugoslavije. U njoj je od 1953. godine smešten muzej, koji je najposećeniji kulturno-istorijski spomenik grada.[2]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Napomene[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Stanovništvo prema etničkoj/nacionalnoj pripadnosti i polu, po naseljenim mjestima”. Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine. Pristupljeno 02. 12. 2020. 
  2. ^ a b v g d đ Dr Jovan Đ. Marković, Gradovi Jugoslavije. Beograd, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 1971.
  3. ^ Ivan Franjo Jukić, Zemljopis i poviestnica Bosne. 1851. str. 23
  4. ^ Stranjaković 1991, str. 171.
  5. ^ Stranjaković 1991, str. 198.
  6. ^ Stranjaković 1991, str. 200.
  7. ^ Đuro Drakulić, učitelj iz Jezera
  8. ^ Borisav Sukara iz Donjeg Vakufa, Beograd 30. oktobar 1942. god.
  9. ^ „Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Bosni i Hercegovini 2013 – Etnička/nacionalna pripadnost, vjeroispovijest, maternji jezik”. popis.gov.ba. Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine. Arhivirano iz originala 07. 04. 2021. g. Pristupljeno 7. 4. 2021. 
  10. ^ „Nacionalni sastav stanovništva Republike Bosne i Hercegovine 1991. (str. 82/3/4)” (PDF). fzs.ba. Pristupljeno 14. 3. 2016. 
  11. ^ „Nacionalni sastav stanovništva SFR Jugoslavije 1981.” (PDF). stat.gov.rs. Pristupljeno 14. 3. 2016. 
  12. ^ „Nacionalni sastav stanovništva SFR Jugoslavije 1971.” (PDF). stat.gov.rs. Pristupljeno 14. 3. 2016. 
  13. ^ „Nacionalni sastav stanovništva FNR Jugoslavije 1961.” (PDF). stat.gov.rs. Pristupljeno 20. 4. 2016. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Јајце&oldid=26642946”