Zločini ustaša u kotaru Bosanska Gradiška

Zločini ustaša u kotaru Bosanska Gradiška predstavljaju primer masovnih zločina genocida nad srpskim stanovništvom Kozare i Bosanske krajine koje je sprovodio ustaški režim Nezavisne Države Hrvatske, tokom Drugog svetskog rata, uz učešće formacija i organa Trećeg rajha.

Kotar/opština Bosanska Gradiška je imala najveće poimenice poznate gubitke stanovnika na tlu Jugoslavije, u apsolutnim brojkama, nakon kotara Bosanska Dubica i grada Beograda. Na tlu Bosne i Hercegovine kotar Bosanska Gradiška imao je najveće gubitke nakon susednog kotara Bosanska Dubica koji je tokom rata izgubio najmanje 16.155 (53%) stanovnika. S obzirom da je kotar Bosanska Gradiška imao veći broj stanovnika od kotara Bosanska Dubica, procentualni gubici kotara Bosanska Gradiška su manji u odnosu na susedni kotar, iako su oba kotara imala brojčano podjednake gubitke.

Kotar/opština Bosanska Gradiška tokom tokom Drugog svetskog rata izgubio je najmanje 16.067 stanovnika. Ustanovljeno je da su ustaše i organi Nezavisne Države Hrvatske odgovorni za smrt najmanje 11.653 stanovnika kotara, ali logično je pretpostaviti da su ustaše odgovorne i za smrt većeg dela od 3.823 stanovnika za koje nije bilo moguće ustanoviti formaciju odgovornu za stradanje.

Kotar Bosanska Gradiška imao je najveći broj stradale dece i osoba ženskog pola u odnosu na sve ostale kotareve/srezove/opštine na tlu Jugoslavije u Drugom svetskom ratu, što dovoljno svedoči o izloženosti genocidu lokalnog srpskog i romskog stanovništva.

Kotar Bosanska Gradiška imao je najveće gubitke srpskog stanovništva na tlu čitave Jugoslavije, posle kotara Bosanska Dubica.

Kotar Bosanska Gradiška imao je najveće gubitke romskog stanovništva na području Bosne i Hercegovine.

Najveći broj stanovnika kotara koji je izgubio život u ratnim okolnostima, živeo je u potkozarskim selima u zapadnom delu kotara. Oni su ubijeni u zavičaju ili su uhvaćeni i deportovani u ustaške logore, mnogi potom u nacističke logore, tokom Operacije Kozara, koju su sprovele oružane snage Nezavisne Države Hrvatske i Trećeg rajha.

Broj stradalih bio bi veći da se fašistima tokom Operacije Kozara 1942, ali i u prethodnoj godini, nisu suprotstavile snage Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije.

Imenom i prezimenom utvrđeno je 9.962 žrtve sa područja kotara Bosanska Gradiška koji su stradali u sistemu logora Jasenovac. Kotar Bosanska Gradiška je područje koje je pojedinačno dalo najviše žrtava Jasenovca i Stare Gradiške.

Numeričko određenje broja stradalih

Napomena: svi navedeni numerički podaci zasnivaju se na radu istoričara Jovana Mirkovića, kustosa Muzeja žrtava genocida iz Beograda: Jovan Mirković, "Žrtve rata 1941-1945. sa područja Bosanske krajine - prilozi istraživanju genocida", zbornik: Istraživanja i memorijalizacija zločina genocida i ratnih zločina, Beograd, (2012). str. 12-52.

Broj stanovnika 1931.

• pravoslavci 39.621 (69,22%)
• katolici 8.682 (15,17%)
• muslimani 7.335 (12,82%)
• ostali 1.597 (2,79%)
• ukupno 57.235

Broj stradalih 1941-1945.

• 16.067

Broj od 16.067 poimenice poznatih stradalih stanovnika kotara Bosanska Gradiška nije konačan, iako je približan. Ovi poimenični podaci rezultat su popisa žrtava rata koje je 1950. organizovao lokalni SUBNOR i dopune koju su načinili saradnici Muzeja žrtava genocida iz Beograda.

Etnička struktura žrtava

• Srbi 14.687
• Romi 849
• Muslimani/Bošnjaci 295
• Hrvati 105
• Jevreji 41
• ostali 90

Kotar Bosanska Gradiška imao je najveće gubitke srpskog stanovništva na području Jugoslavije, ako izuzmemo ljudske gubitke kotara Bosanska Dubica. Kotar Bosanska Gradiška imao je najveće gubitke romskog stanovništva na području Bosne i Hercegovine.

Rodna struktura žrtava

• muškarci 8.618
• žene 7.170
• nepoznato 279

Kotar Bosanska Gradiška imao je najveći broj stradalih osoba ženskog pola u odnosu na sve ostale kotareve/srezove/opštine na tlu Jugoslavije u Drugom svetskom ratu.

Broj dece stradale u ratu

• 5.033

Kotar Bosanska Gradiška imao je najveći broj stradale dece u odnosu na sve ostale kotareve/srezove/opštine na tlu Jugoslavije u Drugom svetskom ratu.

Formacije odgovorne za stradanje lokalnog stanovništva

• formacije NDH 11.653
• Nemci 543
• ostali 48
• nepoznato 3.823

Među stradalima na području kotara bilo je 1.161 borac NOVJ, 34 vojnika Vojske Kraljevine Jugoslavije (stradali u Aprilskom ratu ili u zarobljeničkim logorima), dok su ostali stradali bili civili.

Žrtve prema godini smrti

• 1941: 437
• 1942: 11.432
• 1943: 1.020
• 1944: 2.664
• 1945: 514

Genocid nad decom u kotaru Bosanska Gradiška

Na području kotara Bosanska Gradiška zabeleženi su brojčano najveća stradanja dece na tlu Jugoslavije u Drugom svetskom ratu. Najmanje 5.033 dece sa ovog područja stradalo je tokom rata. Ukupan broj stradale dece je verovatno veći jer se opravdano pretpostavlja da nisu zabeležena imena sve dece, naročito one najmlađe.

Od 5.033 dece sa područja kotara, ubijeno je 4.653 deteta srpskog, 352 romskog, 12 jevrejskog, 9 bošnjačkog i 7 hrvatskog etničkog porekla.

Na osnovu istraživanja Dragoja Lukića poznat je identitet za 24.392 deteta sa područja Bosanske krajine koja su stradala 1941-1945, uglavnom kao žrtve genocida koje je sprovodila Nezavisna Država Hrvatska. Lukić je priložio spisak stradale dece po opštinama i pojedinačnim naseljima.

Broj stradale dece do 15 godina po naseljima

• Batar 37
• Berek 2
• Bistrica 272
• Bok Jankovac 1
• Bosanska Gradiška 83
• Bosanska Orubica 7
• Bukovac 3
• Bukvik 2
• Vakuf 8
• Vilusi 20
• Vrbaška 264
• Gašnica 380
• Gornja Jurkovica 97
• Gornji Karajzovci 6
• Gornji Podgradci 487
• Grbavci 91
• Greda 1
• Donja Jurkovica 25
• Donja Dolina 2
• Donji Karajzovci 5

• Donji Podgradci 169
• Dragelji 86
• Dubrave 38
• Elezagići 11
• Žeravica 4
• Jablanica 403
• Jazovac 9
• Kijevci 118
• Laminci Brezici 3
• Lužani 8
• Mačkovac 1
• Mašići 31
• Miloševo Brdo 194
• Miljevići 33
• Mokrice 216
• Nova Topola 1
• Nasip 4
• Orahova 131
• Petrovo Selo 1
• Rogolji 16

• Romanovci 41
• Rovine 22
• Seferovci 5
• Sovjak 154
• Srednja Jurkovica 39
• Trebovljani 243
• Turjak 487
• Cerovljani 29
• Cimiroti 105
• Čatrnja 20

U selima Gornji Podgradci i Turjak ubijeno je 487 dece mlađe od 15 godina za vreme Drugog svetskog rata. Ovo je najveći broj stradale dece u seoskim naseljima na tlu Jugoslavije 1941-1945.

Vidi još

• Zločini ustaša u kotaru Bosanska Dubica
• Zločini ustaša u kotaru Nova Gradiška
• Ofanziva na Kozaru 1942.
• Logor Jasenovac
• Logor Stara Gradiška
• Kozara u Narodnooslobodilačkoj borbi

Literatura

• Lukić, Dragoje (1979). Rat i djeca Kozare (1. izd.). Beograd: Narodna knjiga. 

Spoljašnje veze

• Dragoje Lukić: Rat i djeca Kozare Arhivirano na sajtu Wayback Machine (5. februar 2018)