Istorija Jevreja u Turskoj

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Istorija Jevreja u Turskoj (tur. Türkiye Yahudileri) datira od pre 2.400 godina, kada su Jevreji naseljavali prostore koje obuhvata današnja Turska. Jevrejske zajednice postojale su u Maloj Aziji od, barem, 5. vijeka nove ere i mnogi Jevreji koji su izbačeni iz Španije i Portugala Alambarskim dekretom, donijetim 31. marta 1492. primljeni su u Osmansko carstvo.

Danas, većina turskih Jevreja živi u Izraelu.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Stari vek[uredi | uredi izvor]

Drevni Izraelci su poznati po tome što su donijeli medonosnu pčelu iz Anatolije, azijskog dijela Turske. Tim izraelskih arheologa našao je 30 netaknutih koprivnjača, napravljenih od slame i gline, a svedočili su da je ostalo još 100-200 na tom mjestu, u gradu Tel Rehov, izraelsko-Hananskom zajedničkom dijelu. Sudeći po nekim dokazima, pčele su donijete jer je bilo lakše upravljati njima nego pčelama u Izraelu, koje su bile jako agresivne.[1]

Rimljani i vizantijsko doba[uredi | uredi izvor]

Vidi još: Istorija Jevreja u Grčkoj
sinagoga Sardis u Manisi

Sudeći po Tanahu, Nojeva barka se posle potopa nasukala na Ararat, planinu u planinskom pojasu Taurus, na istoku Anatolije (sjeveroistok današnje Turske), blizu današnjih granica sa Jermenijom i Iranom.[2] Flavijus Jozefus, jevrejski istoričar prvog vijeka, naveo je da su jevrejski korijeni iz većine gradova Male Azije.[3] U Novom Zavjetu se pominje da je populacija Jevreja u Anatoliji rasprostranjena. U apostolskim djelima je navedeno da postoje sinagoge u Ikonijumu (danas Konija) 14:1 i u Efesu (19:1). Na jevrejske zajednice nisu mnogo uticali pokušaji vizantijskih careva (naročito Justinijana I) da ih na silu preobraze u hrišćane. Ti pokušaji su imali malo uspjeha.[4] Tačan status koji su imali Jevreji u Maloj Aziji, pod upravom Vizantije i dalje se istražuje.[5][6] Iako postoje dokazi o neprijateljstvu od strane vizantijskog stanovništva i vlasti, vjeruje se da nije bilo sistematskog progona, koje se dešavalo u to doba u zapadnoj Evropi.[7]

Osmansko carstvo[uredi | uredi izvor]

Prva jevrejska sinagoga povezana sa osmanskim carstvom je Ec ha-Hajim u Bursi, koja je potpala pod osmansku vlast 1324. Sinagoga je i dalje u upotrebi, iako se populacija u Bursi smanjila na oko 140 ljudi.[8]

Status Jevreja u Osmanskom carstvu zavisio je od sultanovih hirova. Na primjer, sultan Murat III je naredio da stav prema svim ne muslimanima treba da bude ponižavajući i da ne smiju da žive blizu džamija i drugih visokih građevina, dok su drugi bili tolerantniji.[9]

Prvi bitni događaj u istoriji Jevreja u Turskoj dogodio se nakon osvajanja Konstantinopolja. Nakon što je sultan Mehmed II osvojio Konstantinopolj, našao je grad u veoma lošem stanju. Nakon što je pretrpio mnogo opsada, krstaške ratove 1204. i crnu smrt 1347,[10] grad je bio samo sjenka svoje nekadašnje slave. Mehmed je htio da grad bude nova prijestonica carstva i pristupio je rekonstrukciji grada.[11] U namjeri da oživi grad, naredio je da se Muslimani, hrišćani i Jevreji iz cijelog carstva presele u novu prijestonicu.[11] Za nekoliko mjeseci većina Romanijotskih Jevreja sa Balkana i Anatolije je preseljena u Konstantinopolj, gdje su činili 10% ukupne populacije u gradu.[12] Ali istovremeno, prisiljeni su da se isele. Mada to nije smatrano Antisemitizmom, posmatrano je kao "isključenje" Jevreja.[13]

Broj Romanijskih Jevreja je uskoro predupređen od strane manje grupe Aškazijskih Jevreja, koji su emigrirali u Osmansko carstvo između 1421 i 1453.[12] Među njima bio je rabin Jižak Sarfati, sa francuskog područja,[14] koji je postao glavni Rabin Edirnea i napisao je pismo u kojem poziva evropske Jevreje da se dosele u Osmansko carstvo, rekavši u njemu:" Zar nije bolje da živite pod Muslimanima nego pod hrišćanima?"[14][15]

Sultan Bajazit II poslao je Kemala Reisa da spasi Jevreje iz Španije tokom španskog progona Jevreja 1492. i dozvolio im je da ostanu u Osmanskom carstvu.

Najveći priliv Jevreja u Malu Aziju i Osmansko carstvo dogodio se tokom vladavine sultana Bajazita II (1481— 1512), nakon isključenja više od 150.000 Jevreja iz Španije, Portugalije, Kraljevine Sicilije i Napulja, Alambarskim dekretom. Sultan je poslao formalnu pozivnicu Jevrejima prognanim iz Španije i Portugalije i oni su počeli da pristižu u velikom broju. To je bio ključni trenutak u turskog jevrejskim odnosima. U tom trenutku, u Konstantinopolju bilo je oko 70.000 ljudi. Zbog brojnih opsada grada za vrijeme Krstaških ratova i Crne smrti, populacija se smanjila, tako da je priliv Jevreja iz Španije i Portugalije bio značajan za povećanje populacije u gradu. Osim u Konstantinopolju, ovi sefardski Jevreji bili su smješteni i u drugim teritorijama Osmanskog carstva.

Jevreji su zadovoljili razne potrebe u carstvu. Turski muslimani nisu nuli zaintrigirani za preduzeća, pa su komercijalne okupacije prepustili članovima drugih religija. Takođe, nisu imali povjerenja u hrišćanske podanike, čije su zemlje skoro osvojene od strane Osmanskog carstva, zbog čega su više preferirali jevrejske podanike.[16]

Sefardima je dozvoljeno da se smjeste u bogatim gradovima carstva u Evropi. kao što su Konstantinopolj, Sarajevo, Solun, Adrijanopolj i Nikopolis, sjevernu i zapadnu Anatoliju (Bursa, Ejdin, Tokat, Amasja), kao i na obalama Mediterana ( gradovi kao što su Jerusalim, Damask, Egipat i Safed). Španski Jevreji su Izmir naselili kasnije. Populacija Jevreja u Jerusalimu je porasla sa 70 porodica 1488. godine na 1.500 početkom 16. vijeka. U Safedu je populacija sa 300 porodica porasla na 2.000. U Konstantinopolju, jevrejska zajednica brojala je 30.000, sa 44 sinagoge. Bajazit je dozvolio Jevrejima da žive na obalama Zlatnog roga. Egipat, naročito Kairo, primio je veliki broj prognanih Jevreja, koji su uskoro po brojnosti prestigli domaće Jevreje. Postepeno, glavni centar Sefarda postao je Solun, gdje su španski Jevreji ubrzo prestigli po brojnosti Jevreje drugih nacionalnosti i, u jednom periodu, prestigli su i domaće stanovništvo.

Slika Jevrejina u Osmanskom carstvu 1779.
Srebrna tora jevrejskog lidera Abrahama Kamonda u Konstantinopolju 1860.

Iako je status Jevreja u Osmanskom carstvu često bio preuveličan[17] neosporno je da su uživali toleranciju.[17] Pod sistemom mileta bili su organizovani kao religijska zajednica, pored drugih mileta (pravoslavni milet, Jermenski milet itd.) U okviru svog mileta, imali su razumnu količinu administrativne autonomije, a predstavljao ih je Hakam Baši, glavni Rabin. U Osmanskom carstvu nije bilo ograničenja u profesijama kojima Jevreji smiju da se bave, kao što je bio slučaj u hrišćanskim državama na zapadu.[18] Postojala su ograničenja u oblastima u kojima Jevreji mogu da žive ili rade, ali takva ograničenja su se odnosila i na druge religije.[16] Kao i svi nemuslimani, Jevreji su morali da plaćaju harač i imali su ograničenja u pogledu odjeće, jahanja konja, služenja vojske i sl. ali su s vremena na vrijeme ograničenja mogla biti nadmudrena.[19]

Tokom Klasičnog Osmanskog perioda (1300–1600), Jevreji su, zajedno sa mnogim drugim zajednicama, uživali određeni nivo blagostanja. U poređenju sa drugim narodima u Osmanskom carstvu, Jevreji su imali dominantnu moć u trgovini, diplomatiji i drugim visokim poslovima. U 16. vijeku, Jevreji su bili najistaknutiji od mileta, najveći uspon jevrejskog uticaja je vjerovatno postavljanje Jozefa Nasija za sandžak-bega Naksosa.[20] Takođe, u prvoj polovini 17. vijeka, Jevreji su bili istaknuti u poljoprivredi. To je opisao Haim Gerber: "Moj utisak je da nije postojao pritisak, brojao se samo učinak"[21]

Trpeljivost između Jevreja i Turaka je bilo manje uobičajena nego na arapskim teritorijama. Tokom vladavine Murata IV (1623–1640), Jevreji u Jerusalimu su bili progonjeni od strane Arapa koji je kupio namjesništvo tog grada od guvernera provincije. U periodu od 1660. do 1662. pod vlašću Mehmeda IV, grad Safed, u kojem je bila bitna jevrejska zajednica, uništen je od strane Arapa.[22][23][24] Godine 1678, Mehmed IV je naredio progon Jevreja iz Jemena u pustinju Mavza, u događaju koji je ostao u pamćenju jemenskih Jevreja kao velika tragedija.[25]

Dodatni problem za Jevreje bio je nedostatak međusobnog zajedništva. U Osmansko carstvo su došli iz mnogih država, donoseći sa sobom sopstvene običaje i mišljenja, za koja su se držali čvrsto i oformili su odvojene zajednice. U 17. vijeku, rabin Sabataj Cevi se proglasio mesijom. Uhvaćen je od strane osmanskih vlasti i pružen mu je izbor, smrt ili da se preobrati u islam, izabrao je ovo drugo, u čemu su ga pratili sledbenici.

Istorija Jevreja u 18. i 19. vijeku u Osmanskom carstvu uglavnom se svodi na opadanje uticaja i moći. Izgubili su uticajnu poziciju u trgovini od Grka, koji su kapitalizovali svoje religijsko-kulturne veze sa zapadom i njihovom trgovačkom dijasporom.[21] Osmanski Jevreji su imali raznovrsne poglede na ulogu Jevreja u Osmanskom carstvu, od Otomanizma do Cionizma.[26] Na primjer, Emanuel Karasu iz Soluna je vjerovao da Jevreji u Osmanskom carstvu treba da budu Turci na prvom mjestu, a Jevreji na drugom.

Većina osmanskih Jevreja živjela je u evropskim provincijama Osmanskog carstva. Nakon raspada Osmanskog carstva, Jevreji iz tih regiona su potpali pod hrišćane. Bosanski Jevreji su potpali pod Austrougarsku nakon okupacije 1878. Sa njima su došli aškenaški Jevreji.[27] U Grčkoj, Bugarskoj i Srbiji, smanjio se broj Jevreja.

Rana republika[uredi | uredi izvor]

Populacija Jevreja u Osmanskom carstvu dostigla je 200.000 na početku 20. vijeka.[28] Teritorije izgubljene u periodu od 1829. do 1913. od novih hrišćanskih država na Balkanu, značajno su smanjile taj broj.

Problemi tokom 20. vijeka i proces transformisanja starog Osmanskog carstva u nacionalnu sekularnu državu nakon 1923. imao je negativan efekat na broj manjina, uključujući i Jevreje. Nakon 1933. novi zakon je stupio na snagu u nacističkoj Njemačkoj, koji je obavezao sve koji nisu bili Arijevci da napuste posao. To je značilo da svi jevrejski naučnici u Njemačkoj moraju da budu otpušteni. Nezaposleni naučnici, na čelu sa Albertom Ajnštajnom oformili su organizaciju u Švajcarskoj. Profesor Švarc, generalni sekretar organizacije, sastao se sa turskim ministrom obrazovanja, u namjeri da obezbijedi posao za 34 jevrejska naučnika na turskim univerzitetima, posebno na istanbulskom univerzitetu.[29] Albert Ajnštajn je poslao pismo premijeru Turske, Ismetu Ineniju, u septembru 1933. u kojem traži posao za nezaposlene njemačko-jevrejske naučnike. Kao rezultat pisma, u Tursku je stiglo 1.000 Jevreja.[30]

Planirana deportacija Jevreja iz Istočne Trakije i progon 1934. su događaji koji su izazvali nesigurnost Jevreja u Turskoj.[31] Godine 1942. turske vlasti su uvele porez Varlik vergisi (taksa za bogate) u slučaju ulaska države u Drugi svetski rat, taksa je najviše pogađala nemuslimane, iako je bila propisana za sve bogate stanovnike. Taksa je i dalje poznata kao katastrofalna među nemuslimanima u Turskoj i imala je veoma štetne posledice po populaciju Jevreja u Turskoj. Mnogi ljudi koji nisu mogli da plate prekomjerne takse, poslati su u radne logore, a oko 30.000 Jevreja je emigriralo.[32] Taksa je viđena kao rasistički pokušaj da umanje ekonomsku moć vjerskih manjina u Turskoj.[33]

Drugi svjetski rat[uredi | uredi izvor]

Turska je služila kao tranzit evropskim Jevrejima koji su bježali od nacista tokom tridesetih i četrdesetih godina.[34][35]

Iako je Turska ostala neutralna tokom Drugog svjetskog rata (dok nije simbolično objavila rat Njemačkoj 23. februara 1943.) i zvanično je zabranila izdavanje viza njemačkim Jevrejima, individualci poput Nečdeta Kenta, Selahatina Ilkumena, Behiča Erkina i Namika Kemala, koji su radili naporno i rizikovali živote da spasu Jevreje od holokausta.[36] Stanford Šou tvrdi da je Turska spasila 100.000 Jevreja,[37] dok drugi istoričar, Rifat Bali, tvrdi da je Turska spasila 15.000, a istoričar Tuvija Friling, izraelski ekspert za Balkan, tvrdi da je taj broj 20.000.[38] U svojoj knjizi, Arnold Rejsman napisao je da je taj broj 35.000, uključujući 15.000 turskih Jevreja iz Francuske i oko 20.000 Jevreja iz istočne Evrope.[38]

Memorijalna ploča, sa bronzanim epitafom je otvorena 2012. kao treći individualni memorijal od strane država (nakon Poljske i Holandije). Ploča je otvorena u koncentracionom logoru Bergen-Belzen, u čast osam turskih stanovnika, ubijenih tokom nacističkog režima u logoru, u kojem je između ostalih umrla i Ana Frank.[39] Turski ambasador u Berlinu, Husejin Karslioglu, istakao je u govoru prilikom otvaranja da je Njemačka oslobodila 105 turskih stanovnika, koji su bili u logoru, nakon dogovora dvije države, vratili su se u Tursku u aprilu 1945. Nema zvaničnih podataka o drugim turskim Jevrejima koji su možda umrli tokom holokausta u nacističkoj Njemačkoj.

Sudeći po Rifatu Baliju, turske vlasti snose dio odgovornosti za događaj poznat kao Katastrofa Struma, u kome je ubijeno 781 Jevrej i 10 članova posade malog broda Struma, jer su odbili da dozvole jevrejskim bjeguncima na brodu da se iskrcaju u Turskoj.[40][41] Vilijam Rubinštajn je otišao malo dalje, tvrdeći da je Velika Britanija pritisnula Tursku da ne dozvoli putnicima sa broda Struma da se iskrcaju, u namjeri da spriječi buduću migraciju Jevreja u Palestinu.[42][43]

Emigracija iz Turske u Izrael[uredi | uredi izvor]

Kada je uspostavljena Republika Turska 1923. Alijah (emigracija Jevreja u Izrael) nije bio popularan među turskim Jevrejima, emigracija iz Turske u Palestinu je bila minimalna tokom dvadesetih godina 20. vijeka.[44] Kao i u drugim državama sa većinskim muslimanskim stanovništvom, diskriminacija je kasnije postala glavni uzrok emigracije Jevreja iz Turske u Palestinu.

Između 1933. i 1948. oko 7.300 Jevreja je emigriralo iz Turske u Palestinu[45] Nakon progona u Trakiji 1934. imigracije su poraske. Procijenjeno je da je 1934. 521 Jevrej emigrirao iz Turske u Palestinu, dok je taj broj 1935. iznosio 1.445.[45] Imigracije u Palestinu organizovala je jevrejska agencija palestinska organizacijaAlija Anoar. Porez Varlik vergisi, koji je uspostavljen 1942. je značajno ohrabrio Jevreje da emigriraju iz Turske u Palestinu. Između 1943. i 1944. 4.000 Jevreja je emigriralo.[46]

Jevreji u Turskoj su reagovali pozitivno na stvaranje države Izrael. Između 1948. i 1951. 34.547 Jevreja je emigriralo u Izrael, skoro 40%, ukupne jevrejske populacije u Turskoj u to doba.[47] Imigracija je obustavljena na nekoliko mjeseci 1948. kada je Turska suspendovala dozvole za migraciju usled pritiska arapskih država.[48] Turska nije priznala odmah Izrael i suspendovala je dozvole za emigraciju u novembru 1948. kao odgovor na primjedbe arapskih država. Ipak, zabrane nisu zaustavile emigracije Jevreja na ilegalne načine. [48]

U martu 1949. suspenzija je ukinuta kada je Turska zvanično priznala Izrael i emigracije su nastavljene, iste godine je emigriralo 26.000 Jevreja. Emigracije su bile potpuno dobrovoljne i primarno su vođene ekonomskim faktorima, većina emigranata su bili pripadnici siromašne klase.[49] Emigracija Jevreja je druga najmasovnija emigracija iz Turske, nakon velike razmjene stanovništva između Grčke i Turske 1920-ih.[50]

Nakon 1951. emigracija Jevreja iz Turske u Izrael je drastično opala.[51] U periodu od 1948. do 1951. 27.473 Jevreja je emigriralo u Izrael, dok je od 1952. do 1960. emigriralo 6.871, broj je konstantno opadao, a od 2001. emigriralo je 274 Jevreja.[51]

Početkom pedesetih godina, 10% Jevreja koji su emigrirali u Izrael, vratili su se u Tursku. Nova sinagoga, Neve Šalom sagrađena je u Istanbulu 1951. Turski Jevreji koji su emigrirali u Izrael, integrisali su se u društvo i nisu se razlikovali od drugih Izraelaca.[52] Ipak, zadržali su tursku kulturu i kontakt sa Turskom, a podržavaoci su bliskih odnosa Turske i Izraela.[53]

Period demokratske partije[uredi | uredi izvor]

U noći između 6. i 7. septembra 1955. pokrenut je septembarski pogrom u Istanbulu. Pogrom je bio usmjeren protiv Grka, dok su mete bili i Jevreji i Jermeni. Šteta koja je učinjena bila je uglavnom materijalna. Oko 4.000 radnji i 1.000 kuća koje su pripadale Grcima, Jevrejima i Jermenima su uništene.[54][55]

Danas[uredi | uredi izvor]

Sinagoga Neve Šalom, sagrađena 1951. u Istanbulu.

Trenutna populacija Jevreja u Turskoj Procijenjena je na 17.400 2012. godine.[56] Većina, skoro 95% živi u Istanbulu, oko 2.500 živi u Izmiru, a druge manje grupe žive u Adani, Ankari, Bursi, Čanakaleu i Kiklareliju. Skoro 96% Jevreja u Turskoj su Sefardi, dok su ostali uglavnom Aškenazi, uz manju grupu Romanijona.

Antakja je dom deset jevrejskih porodica, većina od njih vode porijeklo od mizrahijskih Jevreje, koji su se doselili prije 2.500 godina iz Alepa. Broj je nekad bio veći, ali se većina preselila u Istanbul, Izrael i druge države.[57] Turske Jevreje prestavlja Hakam Baši, glavni rabin.

Godine 2001. otvoren je jevrejski muzej u Turskoj, od strane Kvinsentinijal fondacije, organizacije osnovane 1982. Fondacija je sastavljena od 113 turskih stanovnika, Jevreja i Muslimana, otvorena je u znak obilježavanja 500 godišnjice doseljavanja Sefarda u Osmansko carstvo.[58] Jevrejska populacija u Turskoj se suočila sa opadanjem i broj je smanjen na 17.000 sa prvobitnih 23.000. Uzrok su migracije u Izrael iz straha od antisemitizma, ali takođe i zbog smanjenja prirodnog priraštaja. Trenutno, broj umrlih je dva puta veći od broja rođenih. Između septembra i aprila 2011. 129 turskih Jevreja je umrlo, dok je rođeno samo 60.[59]

Antisemitizam[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Antisemitizam u Turskoj

Sudeći po istraživanju na univerzitetu u Tel Avivu, antisemitizam u medijima i knjigama stvorio je situaciju u kojoj su mladi, obrazovani Turci formirali negativno mišljenje o Jevrejima i Izraelu.[60] Nasilje nad Jevrejima desilo se 2003. U Istanbulu je ubijen zubar na svojoj klinici, od strane čovjeka koji je priznao da je počinio zločin zbog antisemitizma. Godine 2009. veliki broj jevrejskih studenata je doživjelo verbalno uznemiravanje i psihički napad, a jevrejski vojnik u turskoj vojsci je napadnut.

Sinagoga Neve Šalom u Istanbulu je napadata tri puta.[61] Prvo 6. septembra 1986. arapski teroristi su upucali 22 jevrejska vjernika i ranili šest tokom Šabata u sinagogi. Za ovaj napad okrivljen je palestinski vojnik Abu Nidal.[62][63][64] Sinagoga je napadnuta opet tokom bombardovanja Istanbula 2003. zajedno sa sinagogom Bet Izrael, ubivši 20, a povrijedivši skoro 300 ljudi, i Jevreja i Muslimana. Iako je lokalna turska vojna grupa Veliki istočni islamistički front, preuzela odgovornost za napad, policija je tvrdila da je bombaški napad previše sofisticiran da bi bio izveden od strane te grupe,[62] dok je izraelska vlada istakla: "Napad mora da je bio barem koordinisan od strane međunarodne terorističke organizacije."[64] Kada je Redžep Tajip Erdogan izabran za premijera 2003. počela je islamizacija Turske. Erdogan je takođe bio poznat po snažnoj retorici protiv Izraela. Nakon izraelske operacije u Gazi i imenovanja Ahmeta Davutoglua za ministra spoljnih poslova Turske 2009. godine, anti izraelska politika je postala izraženija u spoljnoj politici Turske.[65]

Tradicionalno, emigracije iz Turske u Izrael su oslabile nakon pedesetih godina. Uprkos antisemitizmu i povremenom nasilju, Jevreji su se uglavnom osjećali sigurno u Turskoj. U 2000.tim godinama, emigracije su ostale slabe, uprkos porastu antisemitizma. Godine 2008. samo je 112 turskih Jevreja emigriralo, dok je taj broj 2009. iznosio 250.[66] 31. maja 2010. izraelka vojska je izvela napad na šest civilnih brodova u Gazi, u međunarodnim vodama Mediteranskog mora. Devet aktivista je ubijeno.[67][68] Nakon tog događaja, antisemitizam u Turskoj je porastao i postao mnogo otvoreniji, a izvršen je i ekonomski pritisak na jevrejsku zajednicu. Uslijedio je bojkot jevrejskih preduzeća, posebno tekstilnih i izraelski turisti koji su često posjećivali radnje jevrejsih trgovaca, u velikoj mjeri su prestali da posjećuju Tursku. Kao rezultat toga, broj turskih Jevreja koji su emigrirali u Izrael se povećao.[69] U septembru 2010. jevrejska populacija u Turskoj je spala na 17.000 sa prethodnih 23.000.[70] Trenutno, jevrejska zajednica je pod sve većim prijetnjama od strane ekstremista. Mnogi turski Jevreji su emigrirali u Izrael u potrazi za jevrejskom suprugom, zbog povećanih teškoća da je nađu u maloj turskoj jevrejskoj zajednici. Godine 2012. broj Jevreja zainteresovanih za odlazak u Izrael je porastao za 100%, veliki broj jevrejskih biznismena su svoj posao premjestili u Izrael i stotine se sele svake godine.[71]

U oktobru 2013. veliki broj turskih Jevreja emigrirao je u Izrael, u prosjeku jedna porodica nedeljno, dok se stotine mladih Jevreja sele u SAD i Evropu.[72]

Turska i Izrael[uredi | uredi izvor]

Asocijacija Arkadaš u Jehudu, u Izraelu.

Turska je među prvim državama formalno priznala Izrael.[73] Izrael i Turska blisko sarađuju vojno i ekonomski, potpisali su višemilionski projekat, izgradnju cjevovoda za snadbijevanje benzinom, naftom i drugim suplementima, od Turske do Izraela.[74] Godine 2003. osnovana je organizacija Arkadaš u Izraelu. Asocijacija Arkadaš je tursko-jevrejski kulturni centar u Jehudu, koji nastoji da sačuva tursko-jevrejsko nasleđe i promoviše prijateljstvo. između Izraelaca i Turaka. Godine 2004. osnovana je zajednica Ulkumen-Sarfati, od strane Jevreja i Turaka u Njemačkoj. Zajednica je otvorena jer su Selahatin Ulkumen i Jidžak Sarfati htjeli da promovišu međukulturalni i religijski dijalog, a uz to su htjeli da informišu o viševjekovnim dobrim odnosima između Jevreja i Turaka.[75][76]

Dijaspora[uredi | uredi izvor]

Brojne migracije izvan Turske prouzrokovale su da se potomci turskih Jevreja nađu u Evropi, Izraelu, Kanadi i SAD. Danas, postoji nekoliko sinagoga koje održavaju tursko-jevrejsku tradiciju.

Sinagoga Vikur Holim u Sijetlu, oformljena je od strane Jevreja i Turaka i i dalje je u upotrebi od strane španskih Jevreja. Kreirali su sidur, koji su nazvali Zehut Jozef, koji je napisao Isak Azose, s namjerom da sačuva njihovu jedinstvenu tradiciju.

Zadnjih godina, stotine turskih Jevreja, koji su uspjeli da dokažu da su potomci Jevreja izbačenih iz Portugalije 1497. emigriralo je u Portugaliju, gdje su dobili državljanstvo.[77][78][79]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Israel news from The Jerusalem Post”. jpost.com. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  2. ^ Genesis & 8:4.
  3. ^ Josephus, Flavius. The Antiquities of the Jews. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  4. ^ Ostrogorsky, George Alexandrovič (1957). History of the Byzantine State. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  5. ^ Starr, J. The Jews in the Byzantine Empire, 641–1204.  Tekst „accessdate 16. april 2017.” ignorisan (pomoć)
  6. ^ S. Bowman. The Jews of Byzantium. 
  7. ^ Mango, C. (2002). The Oxford History of Byzantium. 
  8. ^ „International Jewish Cemetery Project – Turkey”. Arhivirano iz originala 7. 06. 2011. g. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  9. ^ Akbar, M. J. (2003). The shade of swords: jihad and the conflict between Islam and Christianity. str. 89. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  10. ^ „The Black Death, Channel 4 – History”.  Tekst „accessdate 18. april 2017.” ignorisan (pomoć)
  11. ^ a b Inalcik, Halil (1969). The Policy of Mehmed II toward the Greek Population of Istanbul and the Byzantine Buildings of the City. Dumbarton Oaks Papers 23. str. 236.  Tekst „accessdate 18. april 2017.” ignorisan (pomoć)
  12. ^ a b Levy, Avigdor (1994). The Jews of the Ottoman Empire, New Jersey.  Tekst „accessdate 16. april 2017.” ignorisan (pomoć)
  13. ^ Hacker, J. (1982). Ottoman policies towards the Jews and Jewish attitudes towards Ottomans during the Fifteenth Century in "Christians and Jews in the Ottoman Empire. New York. 
  14. ^ a b „Letter of Rabbi Isaac Zarfati”. turkishjews.com. Arhivirano iz originala 14. 11. 2016. g. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  15. ^ Lewis, Bernard (1984). The Jews of Islam. New York. str. 135–136. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  16. ^ a b Inalcik, H. (2001). The Ottoman Empire: The Classical Age 1300–1600. Phoenix Press. 
  17. ^ a b Lewis, Bernard (1987). The Jews of Islam. Princeton University Press. str. 137—141. 
  18. ^ Stavrianos, L. (2000). The Balkans since 1453. NYU Press. Pristupljeno 16. 4. 2017. 
  19. ^ Quataert, Donald (2005). The Ottoman Empire, 1700–1922. Cambridge University Press. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  20. ^ Issawi, Charles; Gondicas, Dmitri (1999). Ottoman Greeks in the Age of Nationalism. Princeton. 
  21. ^ a b Gerber, Haim (1999). Studies in Ottoman Social & Economic Life. Jerusalem. 
  22. ^ Mendelssohn, Sidney (1920). The Jews of Asia: especially in the sixteenth and seventeenth century. str. 241. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  23. ^ Singer, Isidore; Adler, Cyrus (1912). The Jewish Encyclopedia: A Descriptive Record of the History, Religion, Literature, and Customs of the Jewish People from the Earliest Times to the Present Day. 12. Funk and Wagnalls. str. 283. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  24. ^ Franco, Moïse (1897). Essai sur l'histoire des Israélites de l'Empire ottoman: depuis les origines jusqu'à nos jours. Librairie A. Durlacher. str. 88. Pristupljeno 16. 4. 2017. 
  25. ^ Necati̇ Alkan (2008). Dissent and heterodoxy in the late Ottoman Empire: reformers, Babis and Baha'is". Press Isis. 
  26. ^ Campos, Michelle U. (2005). Between "Beloved Ottomania" and"The Land of Israel". International Journal of Middle East Studies. str. 461—483. 
  27. ^ „Excerpts from Jews in Yugoslavia – Part I”. Arhivirano iz originala 16. 7. 2006. g. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  28. ^ „Эlektronnaя evreйskaя эnciklopediя - ЭEЭ ®. The Society for Research on Jewish Communities, Jerusalem”. eleven.co.il. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  29. ^ Klaus-Derlev GROTHUSEN, 1933 Yılından Sonra Alman Bilim Adamlarının Türkiye'ye göçü Belleten, sayi 180 T.T.K Ankara s.537
  30. ^ „What a Freshly Discovered Einstein Letter Says About Turkey Today”. History News Network. George Masons University. 20. 11. 2006. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  31. ^ Bali, Rifat (1999). Yeni Bilgiler ve 1934 Trakya Oraylari-I. Tarih ve Toplum. str. 186.  Tekst „accessdate16. april 2017.” ignorisan (pomoć)
  32. ^ Ökte, Faik (1987). The tragedy of the Turkish Capital Tax. 
  33. ^ „The New York Times | A Jewish Voice for Turkish democracy”. nytimes.com. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  34. ^ „David Ben-Gurion”. Jewishmag.com. 14. 5. 1948. Pristupljeno 16. 4. 2017. 
  35. ^ Mallet, Laurent-Olivier (2008). La Turquie, les Turcs et les Juifs - Histoire, Représentations, Discours et Stratégies. Istanbul: Editions ISIS. str. not cited. ISBN 9789754283556. Arhivirano iz originala 28. 02. 2021. g. Pristupljeno 18. 04. 2017. 
  36. ^ „Brief History of Turkish Jews”. science.co.il. Arhivirano iz originala 28. 09. 2017. g. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  37. ^ „Journal of Turkish Weekly: Turkey and The Holocaust: Turkey’s Role in Rescuing Turkish and European Jewry from Nazi Persecution, 1933-1945”. turkishweekly.net. Arhivirano iz originala 16. 10. 2014. g. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  38. ^ a b Shoah. Turkey, the US and the UK. str. 5. 
  39. ^ Typhus, str. 5.
  40. ^ Bali, Rıfat N. (2000). Bir Türkleştirme Serüveni (1923-1945): Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri (na jeziku: turskom). İletişim Yayınları. str. 346—352. ISBN 978-975-470-763-2. 
  41. ^ Bali, R.N. (1999). Cumhuriyet yıllarında Türkiye Yahudileri: bir Türkleştirme serüveni (1923-1945). İletişim. ISBN 9789754707632. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  42. ^ Rubinstein, WD (2002) [1997]. The Myth of Rescue: Why the Democracies Could Not Have Saved More Jews from the Nazis J. London: Routledge. str. 249,n. 13. ISBN 978-1-134-61568-1. 
  43. ^ Rubinstein, W.D. (1999). The Myth of Rescue: Why the Democracies Could Not Have Saved More Jews from the Nazis. Routledge. str. 249. ISBN 9780415212496. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  44. ^ Aytürk, İlker. „Aliya to Mandatory Palestine and Israel”. Encyclopedia of Jews in the Islamic World. New York University. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  45. ^ a b Toktaş 2008, str. 507.
  46. ^ Toktaş 2008, str. 508.
  47. ^ Toktaş 2008, str. 508a.
  48. ^ a b Toktaş 2008, str. 508b.
  49. ^ Toktaş 2008, str. 505-9.
  50. ^ Toktaş 2008, str. 505.
  51. ^ a b Toktaş 2008, str. 511.
  52. ^ Toktaş, Sule (2008). Cultural Identity, Minority Position and Immigration: Turkey's Jewish Minority vs. Turkish-Jewish Immigrants in Israel. Middle Eastern Studies 44.3. str. 511—25. 
  53. ^ Toktaş 2008, str. 513.
  54. ^ Güven, Dilek (2006). Nationalismus, Sozialer Wandel und Minderheiten: Die Ausschreitungen gegen die Nichtmuslime der Tuerkei (6/7 September 1955). Universitaet Bochum. 
  55. ^ Bali, Rifat (2012). Model Citizens of the State: The Jews of Turkey during the Multi-Party Period. Lanham, MD: Fairleigh Dickinson University Press and Rowman & Littlefield Publishing Group. 
  56. ^ „Jewish Population of the World | Jewish Virtual Library”. jewishvirtuallibrary.org. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  57. ^ „Head of tiny Jewish community in Turkey: There's no love between Israeli citizens - Features Israel News | Haaretz”. haaretz.com. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  58. ^ „www.musevicemaati.com”. musevicemaati.com. Arhivirano iz originala 12. 12. 2017. g. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  59. ^ „TURKEY - Turkey's Jewish community dwindling due to migration, death”. hurriyetdailynews.com. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  60. ^ „Anti-Semitism in Turkey”. Arhivirano iz originala 16. 11. 2011. g. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  61. ^ Helicke, James C. (15. 11. 2003). „Dozens killed as suicide bombers target Istanbul synagogues”. The Independent. London. Arhivirano iz originala 02. 09. 2011. g. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  62. ^ a b Arsu, Sebnem; Filkins, Dexter (16. 11. 2003). „20 in Istanbul Die in Bombings At Synagogues”. The New York Times. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  63. ^ Reeves, Phil (20. 8. 2002). „Mystery surrounds 'suicide' of Abu Nidal, once a ruthless killer and face of terror”. The Independent. London. Arhivirano iz originala 23. 09. 2011. g. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  64. ^ a b „Bombings at Istanbul Synagogues Kill 23”. Fox News. 16. 11. 2003. Arhivirano iz originala 05. 06. 2010. g. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  65. ^ Pipes, Daniel (8. 6. 2010). „Islamist Turkey Overreaches”. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  66. ^ „Official: Aliya from Turkey to double - Jewish World - Jerusalem Post”. jpost.com. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  67. ^ UN Palmer Report 2011, str. 54–61.
  68. ^ Kershner, Isabel (31. 5. 2010). „Deadly Israeli raid draws condemnation”. The New York Times. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  69. ^ „Immigrating out of fear - Israel Jewish Scene, Ynetnews”. ynetnews.com. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  70. ^ „Chief Rabbinate of Turkey - Numbers: Total is estimated at around 23.000. The 25th community in size according to WJC data.”. Arhivirano iz originala 5. 6. 2010. g. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  71. ^ „Turkish Jews Living Under Threat Of Extremism | Aliyah Magazine”. Arhivirano iz originala 15. 3. 2013. g. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  72. ^ „Jews flee Turkey over anti-Semitism”. Ynetnews. 24. 10. 2013. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  73. ^ „Archived copy” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 19. 3. 2009. g. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  74. ^ „Israel and Turkey plan energy pipeline | Israel | Jerusalem Post”. Arhivirano iz originala 15. 6. 2011. g. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  75. ^ „| Qantara.de - Dialogue with the Islamic World”. qantara.de. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  76. ^ „Ülkümen-Sarfarti-Gesellschaft e.V.”. ulkumen-sarfati.de. Arhivirano iz originala 09. 03. 2016. g. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  77. ^ „Amid rising European anti-Semitism, Portugal sees Jewish renaissance”. timeofisrael.com. 16. 9. 2016. Pristupljeno 18. 4. 2017. 
  78. ^ „New citizenship law has Jews flocking to tiny Portugal city”. timeofisrael.com. Pristupljeno 18. 4. 2017.  Tekst „date” ignorisan (pomoć)
  79. ^ „Portugal open to citizenship application by descendants of sephardic jews”. 3. 3. 2015. Pristupljeno 18. 4. 2017. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Jews in Turkey na Vikimedijinoj ostavi.


Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Историја_Јевреја_у_Турској&oldid=27674143”