Jerma

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Za drugu upotrebu, pogledajte stranicu Jerma (film).
Jerma
Jerma blizu mesta Poganovo
Opšte informacije
Dužina72,1 km
Basen796 km2
Pr. protok13 ​m3⁄s
SlivCrnomorski
Vodotok
V. izvora1.418 m
UšćeNišava
Geografske karakteristike
Država/e Srbija  Bugarska
PritokeZvonačka reka, Vučja reka, Grubina reka, Liškovica, Jablanica, Kusovranska reka i Poganovska reka.
Reka na Vikimedijinoj ostavi

Jerma (bug. Ерма) reka je u Srbiji i Bugarskoj, leva pritoka reke Nišave, koja pripada Crnomorskom slivu. Ima dužinu od 72,1 km, od toga 45,1 km protiče kroz Srbiju, a značajnija pritoka u Srbiji joj je Zvonačka reka.

Jerma nastaje na Vlasinskoj visoravni od Vučje reke i Grubine reke u selu Klisura, 17km istočno od Vlasinskog jezera u Opštini Surdulica (Srbija), iz Srbije u selu Strezimirovci na graničnom prelazu prelazi u Bugarsku, protiče jednim delom kroz Bugarsku, kod sela Petačinci ponovo ulazi u Srbiju (Opština Dimitrovgrad), prolazi pored Manastira Sveti Jovan Bogoslov kod Poganovo i uliva se u Nišavu (Opština Pirot), kod sela Sukova, nedaleko od Pirota.

Probijajući se između Greben (planinu) (1.337 m) i Vlašku planinu (1.442 m) Jerma gradi dva velika klanca koje meštani nazivaju Odorovsko i Vlaško ždrelo, sa stranama visokim 300 − 400 m i širinom 10-30 m. Klanci su sve do 1927. bili potpuno neprolazni. Tada je za potrebe rudnika kamenog uglja "Rakita" kroz klisuru probijena trasa železnice uskog koloseka. Rudnik je zatvoren šezdesetih godina XX veka, a sedamdesetih je umesto pruge izgrađen asfaltni put. Izgradnja puta je omogućila pristup divljim lepotama reke Jerme kao i Poganovskom manastiru, smeštenog pored same reke.

Geografske odlike[uredi | uredi izvor]

Jerma je najveća i vodom najbogatija leva pritoka Nišave. Uliva se u nju na 125-om rečnom kilometru. Dužina Jerme od Klisure do ušća u Nišavu iznosi 63,5 km, a sa Vučjom rekom kao izvorišnom krakom 72,1 km. Kroz Srbiju Jerma protiče na dužini od 45,1 km, kroz Bugarsku 27 km, dok je na dužini od 0,3 km Jerma granična reka dve države.

Gustina rečne mreže na teritoriji sliva Jerme je sa 1,71 km/km² iznad proseka za Nišavu, ali su razlike velike u pojedinim delovima sliva, pre svega u zavisnosti od geološke građe terena.

Nizvodno od državne granice sa Bugarskom Jerma protiče kroz Srbiju još 28 km i uliva se u Nišavu na 411 m nadmorske visine.

Izvor[uredi | uredi izvor]

Jerma nastaje istočno od Vlasinskog jezera, gde se kod sela Klisura sustiču tokovi Vučje i Grubine reke.[1] Vučja reka je duža i vodom bogatija sastavnica. Izvire na nadmorskoj visini od 1.418 m.

Geomorfologija[uredi | uredi izvor]

Nizvodno od Klisure dolina Jerme proširuje se formirajući Suvodolsko polje u kome sa desne strane Jerma prima Kostreševsku reku. Planinu Gramadu odvodnjavaju Drajinska i Crvenska reka koje su najznačajnije leve pritoke Jerme na ovom sektoru. Od Klisure do Bugarske granice Jerma je duga 7,55 km, a njena ukupna dužina kroz Srbiju u ovom delu toka je 16,6 km. U gornjem toku, do granice sa Bugarskom pad reke je veliki — 37,59 m/km, a razvođe je izrazito i jasno određeno.[2]

Kod Strezimirovaca dolina Jerme se širi u Znepoljsku kotlinu. Kotlina je najšira između sela Slišovci i Rejanovci — oko 3,4 km, dok se kod sela Glavanovci sužava na samo 500 m. U Znepolju Jerma prima sa leve strane Jarlovačku reku koja je pregrađena zemljanom branom čime je obrazovano Jarlovačko jezero. Nešto nizvodnije uliva se Liškovica koja je posle Jablanice njena najvažnija pritoka, a samo stotinak metara dalje i Glogovštica. Leve pritoke Jerme u Znepoljskoj kotlini odvodnjavaju Ruj planinu, brojne su ali uglavnom kratke i malih slivova. Najveća je Zelenigradska reka. Kod sela Ilijski Hanove završava se Znepoljska kotlina, dolina Jerme naglo se sužava i sa leve strane prima Kusu reku koja odvodnjava istočne padine Ruja.[2]

Jerma je nizvodno od Znepolja usekla u krečnjacima impozantnu klisuru — Trnsko ždrelo, široko desetak metara kroz koje voda protiče velikom brzinom zbog pada od oko 60‰. Kod sela Petačinci Jerma ulazi na teritoriju Srbije, a sa desne strane prima po dužini toka i površini sliva najveću pritoku — Jablanicu. Od Petačinaca do Vlaške klisure dolina se neznatno proširuje, reka jako meandrira formirajući strme odseke na konkavnim obalama, dok se na konveksnim obalama akumulira rečni materijal. Kratke pritoke formiraju plavine na ušćima u Jermu.

Najveću plavinu formirala je Zvonačka reka, najvažnija leva pritoka Jerme. Sa leve strane Jerma prima i Kusovransku reku, dok su desne pritoke malobrojne i kratke zbog planine Greben koja se strmo izdiže na severoistoku. Nizvodno od ušća Kusovranske reke počinje klisura Jerme, a završava se, kod sela Vlasi. U samoj klisuri u Jermu se uliva Poganovska reka. U srednjem toku sliv Jerme je jako asimetričan. Najpre u Znepoljskoj kotlini i do granice sa Srbijom vodnošću i površinom sliva dominiraju desne pritoke (Liškovica, Glogovštica i Jablanica), a od granice leve pritoke (Zvonačka i Kusovranska reka).[2]

U donjem toku Jerma meandrira formirajući odseke na konkavnim obalama i obrazuje brojna rečna ostrva. Jerma je u ovom delu prosečno široka desetak metara, plitka tokom niskih vodostaja često obrazujući brzake preko krupnih oblica koje ukazuju na veliku snagu rečnog toka. Prosečan pad rečnog korita u ovom delu toka mali i iznosi 5,02‰.[2]

Pritoke Jerme
  • Kostreševska reka se uliva u Jermu kod sela Beglika. Dugačka je 11,5 km. Desne pritoke su joj dugačke 22,5 km, a leve 17 km. Vode ima tokom cele godine, ali leti veoma malo.
  • Liškovica (sa Čačkovica) je dugačka 14 km. Nalazi se na teritoriji Bugarske. Izvire između sela Bohova i Stajčovca. Uliva se u Jermu kod Ilijskih hanova na 700 m nadmorska visine. Ukupna dužina vodotoka u slivu Liškovice je 23,2 km.
  • Glogovštica izvire ispod vrha Golema kitka (1,112 m). Teče pravcem jug - sever - zapad i kod Ilirskih hanova uliva se u Jermu, gradeći sa Liškovicom zajedničko ušće. Ukupna dužina vodenih tokova u slivi Glogovštice je 20,2 km. Od toga na glavnu reku otpada 8 km. Vode ima tokom cele godine. Sliv je go ili pod pašnjacima. Od Stoiljkove mahale nizvodno dolina je široko otvorena ka Znepolju.
  • Jablanica je najveća i vodom najbogatija pritoka Jerme. Izvire ispod vrha Ljubiš (1.399 m), a dugačka je 14,8 km. Ukupna dužina tokova u slivu obe reke je 101,6 km. U gornjem i srednjem toku dolina Jablanice je široka i blagih, uglavnom golih, strana, a u donjem klisurasta. Najduža i vodom najbogatija pritoka Jablanice je Prvna (10 km). Jablanica se uliva u Jermu na mestu gde ona iz Bugarske ulazi u našu zemlju.
  • Poganovska reka nastaje od više potoka koji se sastaju kod sela Poganova. To je najveća desna pritoka Jerme na našoj teritoriji. Dugačka je 10 km, a dužina svih tokova u njenom slivu je 39 km. Vode ima tokom cele godine, mada za vreme leta veoma malo. Izvorišna čelenka Poganovske reke ima oblik široke lepeze. Najveći deo sliva je pod listopadnom šumom. Dolina joj je uska, a ukupan pad korita iznosi 415 m. Zbog dobre pošүmljenosti erozija nije razvijena.
  • Zvonačka reka postaje od Našүškovske i Rakitske reke koje se sastaju kod sela Zvonci, na 641 m nadmorske visine. u Jermu se үliva nedaleko od manastira Sv. Jovan, u selu Trnski Odorovci, na 549 m nadmorske visine. Erozija u slivu Zvonačke reke je dosta izrazita, iako je oko 65% sliva pod sitnom hrastovom i grabovom šumom. Zvonačka reka i njene pritoke grade na үšćima prostrane plavine od krutnog kamena išljүnka. Po ovome je naročito karakteristična Rakitska reka.
  • Kusovranska reka je dugačka 11 km. Postaje od vode više potoka koji se sastaju u podnožju vrha Tumba (1.173 m) i vode jakog izvora Vrba, koji se javlja pod vrhom Rnjoš (1.274 m). Ukupna dužina vodenih tokova u slivu Kusovranske reke je 30,5 km. Pritoke su kratke i velikog pada. Vode ima tokom cele godine. Posle kiša i topljenja snega brzo nadođe i tada ima veliku transportnu snagu.
  • Leve pritoke Jerme su Strežina reka (5 km), Draginjska reka (5 km), Groznatovska reka (5 km), Turokovska reka (4 km), Kusa reka (4 km) i Sukovski potok (4,5 km).

Ukupna dužina tokova leve strane sliva Jerme je 333,5 km.

Klisure (kanjoni) Jerme[uredi | uredi izvor]

Vidi još: Kanjon Jerme

Jerma gradi dve ogromne klisure (kanjona) koje lokalni stanovnici nazivaju Odorovska i Vlaška klisura, sa stranicama visine 300—400 metara i širine 10—30 metara. Klisure su bile potpuno neprohodne do 1927. godine. Zatim je za potrebe rudnika uglja Rakita kroz klisuru presečena uska železnička pruga. Rudnik je zatvoren 1960-ih, a 1970-ih je umesto železnice napravljen asfaltni put.

Reka Jerma i njene klisura nastale su za vreme tercijara nakon regresije senonskog mora (pre oko 65 miliona godina) i složenih dugotrajnih promena inicijalnog palereljefa. Formiranje današnjeg izgleda odvijalo se u postjezerskoj pliocensko-pleistocenskoj fazi kao rezultat kombinovanog dejstva tektonskih aktivnosti, vodene erozije, denudacije i kraških procesa.[3]

Ždrelo Odrovske klisure

Sliv[uredi | uredi izvor]

Jerma prima na celom svom toku 61 stalnu i 32 periodične pritoke. Leva strana sliva je uža, ali sa te strane Jerma prima veći broj pritoka u odnosu na desnu stranu sliva koja je je šira, a pritoke značanije. Najvažnije reke u slivu Jerme su:

Vegetacija[uredi | uredi izvor]

Dno rečne doline je usko, strane su strme i pokrivene gustom šumom.

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Galerija[uredi | uredi izvor]

  • Korito Jerme na ulazu u Odorovsko ždrelo.
    Korito Jerme na ulazu u Odorovsko ždrelo.
  • Poganovsko ždrelo, reka Jerma
  • Korito Jerme u Odorovskom ždrelu.
    Korito Jerme u Odorovskom ždrelu.

Fauna[uredi | uredi izvor]

  • Onychogomphus forcipatus
    Onychogomphus forcipatus
  • Onychogomphus forcipatus
    Onychogomphus forcipatus
  • Orthetrum coerulescens
    Orthetrum coerulescens
  • Orthetrum
    Orthetrum
  • Phylloscopus trochilus
    Phylloscopus trochilus
  • Brezov zviždak - Phylloscopus trochilus
    Brezov zviždak - Phylloscopus trochilus
  • Pieris rapae i Melitaea arduina
    Pieris rapae i Melitaea arduina
  • Svraka
    Svraka
  • Poecile lugubris
    Poecile lugubris
  • Riđi mišar
    Riđi mišar
  • Osičar
    Osičar
  • Divlje svinje
    Divlje svinje
  • Zmija
    Zmija
  • Daždevnjak
    Daždevnjak

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Stanković Stevan S. (1997): Geografija Ponišavlja. Srpsko geografsko društvo, Beograd
  2. ^ a b v g Jerma U: Mrđan M. Đokić Nišava – potamološka studija, doktorska disertacija, Niš, str. 134-135.
  3. ^ Klisura reke Jerme List MUŠIČAR 2019.

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Grupa autora, Mala enciklopedija Prosveta, Treće izdanje, 1985 Prosveta, Beograd isbn 978-86-07-00001-2
  • Marković, Jovan Đ. (1990). Enciklopedijski geografski leksikon Jugoslavije. Sarajevo: Svjetlost. ISBN 978-86-01-02651-3. 
  • Živković N. (2009): Prosečni godišnji i sezonski oticaji reka u Srbiji. Geografski fakultet, Beograd
  • Grupa autora, "Pirotski zbornik" broj 3 (1971): Jerma, strana 183. NIU Sloboda, Pirot

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Jerma na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Јерма&oldid=27700249”