Josip Juraj Štrosmajer

Josip Juraj Štrosmajer
Lični podaci
Datum rođenja	(1815-02-04)4. februar 1815.
Mesto rođenja	Osijek, Austrijsko carstvo
Datum smrti	8. april 1905.(1905-04-08) (90 god.)
Mesto smrti	Đakovo, Austrougarska

Josip Juraj Štrosmajer (nem. Joseph Georg Strossmayer; Osijek, 4. februar 1815 — Đakovo, 8. april 1905) bio je hrvatski biskup, političar, kulturni radnik i pisac. Jedan je od najznačajnijih i najuticajnijih Hrvata 19. veka.

Na prvom vatikanskom koncilu (1869 — 1870) u Rimu bio je jedan od najzapaženijih protivnika neograničene papske vlasti i tom se prilikom istakao kao vičan govornik održavši trosatni govor protiv dogme o papskoj nepogrešivosti, posle kojeg je s manjom grupom biskupa napustio Rim.

Štrosmajer je bio rodonačelnik hrvatske ideje jugoslovenstva. Nastavio je da neguje ideje ilirskog pokreta koje su imale za cilj da ilirsko, a potom jugoslovensko, ime posluži kao stepenica na putu ujedinjenja. Pod njegovim vođstvom obnovljena Narodna stranka je došla na vlast i donela program okupljanja jugoslovenskih zemalja Habzurške monarhije. Neki kritičari smatraju da je Josip Juraj Štrosmajer pod firmom jugoslovenstva krio svoje hrvatstvo, pa i velikohrvatstvo. Javno nije napadao Jevreje, zbog njihovih antihrišćanskih stavova u novinama iz Osijeka i Zagreba, ali je svoj negativan stav o njima, pravoslavcima i drugima, iznosio u svojim pismima Vanuteliju, papskom nunciju u Beču.

Poreklo i delovanje

Poreklom iz kroatizovane nemačke vojničke porodice iz Osijeka, Štrosmajer je rođen 4. februara 1815. godine u Osijeku. Štrosmajerov pradeda se u Osijek doselio iz Gornje Austrije. U Beogradu je prezime Štrosmajer ostalo u lošem pamćenju, iz vremena austrijske vladavine u Srbiji (1718-1839). Tada se među naseljenicima u Beogradu pojavio Johan Georg Štrosmajer, trgovac iz Beča. Pod zaštitom administrativnog guvernera Srbije Princa Aleksandra od Vitemberga, bio je potkazivač i pomagač u bogaćenju, zbog čega su ulagane mnoge žalbe. Jedan iz porodice Štrosmajera kasnije se preselio u Osijek. Predak Štrosmajera je bio u vojnoj posadi osiječke tvrđave, kad su Turci prognani iz Slavonije, a Austrijanci utvrđivali grad. Taj predak je bio Nemac, Paul Štrosmajer, rodom iz Linca. Tu se oženio Slavonkom, katolkinjom (tada još katolici Slavonije nisu postali Hrvati) i priženio se u kući ženinih roditelja. Od tog Nemca nastaje velika porodica koja se zvala Paulovi. Kada je Štrosmajer postao biskup, počeli su se zvati Štrosmajerovi. Biskup je kasnije žalio što u mladosti nije uzeo prezime Paulov ili Paulović. Praunuk Paula bio je Ivan, rođen 1789. koji se oženio Anom Erdeljac. Kada je Ivan imao 90 godina, iz njihovog braka se rađa 5 sinova, među kojima je bio i Josip Juraj, najmlađi blizanac, rođen 1815. U rodnom Osijeku pohađao je narodnu školu i gimnaziju, a dvogodišnji filozofski tečaj završio je u katoličkom sjemeništu u Đakovu. Potom je pohađao visoko sjemenište u Budimpešti gde 1834. godine stiče doktorat filozofije. Godine 1838. je zaređen, i dve godine boravi u Petrovaradinu. Dve godine kasnije (1840) odlazi u Augustineum u Beč i 1842. godine postaje doktor teologije i profesor kanonskog prava na bečkom Univerzitetu, polaganjem disertacije o problemu crkvenog jedinstva. Od 1842. do 1847. godine profesor je đakovačkog sjemeništa, a potom je dve godine u Beču dvorski kapelan i jedan od trojice direktora u Augustineumu. U to doba predavao je i kanonsko pravo na Bečkom Univerzitetu.

Kao dvorski kapelan, u periodu od 1849—1859. godine, u doba austrijske kontrarevolucije odlučno je bio na strani bana Jelačića. Od 1860. godine pa narednih 13 godina vođa je Narodne stranke (1860—1873). U doba aktivnog bavljenja politikom smatrao je kako Austrija mora postati federativna država u kojoj će svi narodi doći do izražaja. Težio je ujedinjenju južnih Slovena u okviru Austrije pod vlašću Habzburgovaca. Nastojao je Austriji prokrčiti put na slovenskom jugu šireći njenu uticajnu sferu na južnoslovenske zemlje izvan granica austrijske države. Program Štrosmajerove stranke bio je u ovom: „Svi Slaveni (južni) ujedinjeni pod Habzburzima i pod Papom“.

Njegovim posredovanjem došlo je do konkordata između Vatikana i Crne Gore 1866. godine, a radio je na tome da i Rusija sklopi konkordat s Vatikanom. Imao je značajnu ulogu u osnivanju JAZU (Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti) 1867. u Zagrebu. Danas ta ustanova nosi ime HAZU (Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti). Narodna stranka i vlada Kneževine Srbije su 1867. godine sklopile su sporazum o zajedničkom radu na stvaanjeu federativne južnoslovenske države. Takođe je igrao veliku ulogu u osnivanju zagrebačkog univerziteta 1874. godine.

Kao crkveni magnat raspolagao je ogromnim bogatstvom. Novčano je pomagao izdavačku delatnost kao i osnivanje narodnih čitaonica, i to ne samo u Hrvatskoj nego i u ostalim slovenskim zemljama: od Slovačke, Češke i Poljske do Makedonije. Zbog toga ima veliko poštovanje kod mnogih katoličkih Slovena (u Pragu postoji trg sa njegovim spomenikom).

Sa Bugarima

Bugarska spomen ploča u kripti đakovačke katedrale.

Biskup Štrosmajer je pomogao braći Miladinov da objave zbirku bugarskih narodnih pesama. Konstantin je iz Rusije zatražio pomoć i došao je po pozivu u Đakovo. Po preporuci biskupovoj, oni su pesme ispisane grčkom azbukom, prepisali ćirilicom. Skupljači narodnih pesama po Makedoniji su tu knjigu posvetili njemu kao: "apostolskom upravitelju beogradske i smederevske episkopije". Kada su braća bila gonjena i uhapšena on se za njih zauzimao. Na istom poslu davao je on podršku i Verkoviću, tokom njegovog bavljenja (misiji) na jugu. Posetio je 1898. godine bugarski folkorista dr Ivan Šišmanov, Đakovo i ostavio svedočanstvo o domaćinu biskupu. Šišmanov je rasvetljavao mešanje Štrosmajerovo u "bugarske stvari" (a na štetu Srba). Po njemu je domaćin Štrosmajer bio "visok, prav, punog stasa, sa karakterističnim crvenim licem i ćelavom lobanjom". Biskup je održavao veze sa Bugarima svog doba, pišući im pisma na lepoj srpskoj ćirilici. Radilo se o ulozi biskupovoj tokom "unijatskog pokreta" u Bugarskoj 1859. godine, kada je dao precizna uputstva Draganu Cankovu, ispisana na 13 stranica. Biskup je svoj unijatske težnje objašnjavao kao "kompromisom" pravoslavne crkve, u cilju ujedinjavanja dve vere.

Srbija

Kada je Štrosmajer postao biskup, umesto nikopoljskog biskupa u Bugarskoj, koji je bio zadužen za malobrojne došljake, katolike u Beogradu i Srbiji (uglavnom trgovici), za njih on postaje nadležan. O tome nisu ništa pitali ni autonomnu Srbiju ni suverenu Tursku. Štrosmajer je samo poslao pismo ispisano ćirilicom, knezu Aleksandru Karađorđeviću, na koje nije dobio odgovor. Srbiji nije odgovaralo da austrijska politika na taj način ulazi u Srbiju i sarađivala je sa francuskim konzulom, koji je isto radio na tome da katolici u Srbiji, crkveno, ne budu pod bečkim nuncijem i njegovim biskupom u Đakovu. Cilj je bio da tu budu bosanski franjevci, turski podanici. Štrosmajer je pomogao gradnju katoličke kapele koju je posvetio Svetom Josifu, što je trebalo da asocira na cara Franju Josifa, koga su Srbi svuda mrzeli. Odmah je dotadašnjeg franjevca, uz njegovo opiranje, zamenio svojim svećenikom.

Beogradski mitropolit Jovanović i srpska vlast su u odnosu na katolike kopirali vlaški model i donešen je zakon kojim oni imaju pravo na svoje groblje, ali ne i da prevode pravoslavne u svoju crkvu. Parovi iz mešanih brakova bi se venčavali u pravoslavnoj crkvi, a deca bi u istoj crkvi bila krštena. Traženo je i da poštuju praznike po julijanskom kalendaru, da se ne bi odvajali od pravoslavne većine. Štrosmajer je na to napisao protestno pismo, ovaj put ispisano latinicom, uputivši ga u Beograd. Pravoslavni tada u katoličkim zemljama, nisu uživali prava kakva je biskup tražio za katolike u Srbiji. Srbi u Trstu su o svom trošku crkvu izgradili tek 1861., u Beču, gde ih je bilo oko 500, tek 1893., u Zagrebu 1866... U Dubrovniku je vekovima bilo zabranjeno naseljavanje pravoslavnih u gradu, a pravoslavni sveštenik je kasnije mogao samo dva puta godišnje da uđe u grad i to do 8 sati. Crkva je tu izgrađena tek 1877.

Stavovi

Bosna

Štrosmajer je svoju politiku zasnivao kao i većina hrvatskih političara druge polovine XIX veka na hrvatskom državnom pravu.

On se aktivno bavio pitanjem statusa Bosne. Među njegovim glavnim saradnicima bio je i dr Franjo Rački, poznati hrvatski istoričar. Prvi je pisao da je Bosna „nekoć bila hrvatska“. Delovanje Štrosmajera i njegove agitacije austrijskome caru imale su tendencije da se pokatoliče bosanski muslimani, a pounijatite pravoslavni Srbi.

Štrosmajer bio rigidan kad je reč o na primer Islamskoj veroispovesti, pa je smatrao da treba primeniti sva raspoloživa državna sredstava da se od aga i begova muslimanskih oduzmu imanja i predaju Rimokatoličkoj crkvi da bi njena ekonomska baza jačala. A o pravoslavnima je znao da govori kao o nevernicima, šizmaticima, najgore izraze je upotrebljavao o njima.

Štrosmajer, je imao u Bosni velikog prijatelja Štadlera, sarajevskog biskupa, koji je odista počeo katoličenje muslimana sa jednom muslimankom, ali je stvar otkrivena, i prešla u javni skandal, a zamalo što nije došlo i do krvoprolića.

U Bosnu su bili sa austrijskom okupacijom došli mnogi agilni prijatelji đakovačkog biskupa Štrosmajera. Naročito Dlustuš za prosvetu, Treščec za upravu, Herman za propagandu. Međutim, hrvatski pokret je ostao u Bosni ograničen na čisto katoličke mase.

Štrosmajerovi ljudi u Bosni su sabirali onamo srpske narodne pesme i iste poslali Matici Hrvatskoj, koja ih je izdala u 12 knjiga, kao „Hrvatske Narodne Pjesme“. Srpski pesnik Jovan Dučić smatra da je ovo bio nesumnjivo među najvećim i najružnijim plagijatima koji su ikad učinjeni u evropskoj literaturi.

Jugoslovenstvo

Nakon stvaranja zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca (kasnije Jugoslavije), stvoren je svojevrstan mit o jugoslovenstvu Štrosmajera i njegovog pomoćnika Račkog. U školske udžbenike Istorije Štrosmajer je predstavljan kao istaknuti zagovornik jugoslovenstva, kao ideolog nove države. Pojedini srpski intelektualci su ga po značaju za Srbe čak izjednačavali sa Svetim Savom.

Neki su namerno ali većina iz neznanja zanemarivali činjenicu o teškom položaju srpskog naroda u banskoj Hrvatskoj za vreme političkog delovanja Josipa Juraja Štrosmajera. Srbima je u njegovo vreme bilo osporavano nacionalno ime, zabranjeno da svoj jezik zovu srpskim, a i pristup politici je bio uskraćivan.

Radilo se na svesnom prikrivanju činjenica o formi tog jugoslovenstva (tj. jugoslavizma). Sam biskup Štrosmajer je godine 1883, izjavio da su Srbi glavni neprijatelji Hrvata. Štrosmajer jeste propovedao neku vrstu južnoslovenske države, ali pod apsolutnom vlašću habzburške dinastije i katoličke crkve, sa centrom u Zagrebu, BiH kao integralnim delom Hrvatske, Sremom kao delom Hrvatske.

Izbijanje zablude o Štrosmajeru među srpskom inteligencijom je počelo tek 90-ih, kada su nakon dugogodišnje zabrane objavljeni emigrantski spisi Jovana Dučića, i nakon objave naučnih dela istoričara Vasilija Krestića.

S druge strane, Viktor Novak je napisao o Štrosmajeru i njegovom vremenu knjigu biografskog karaktera (Magnum sacerdos) kojoj je Štrosmajer prikazan u pozitivnom svetlu kao pobornik jedinstva južnih Slovena. U drugoj svojoj knjizi, Magnum crimen, Novak piše o Štrosmajeru kao narodnom čoveku koji je bio pobornik ideje katoličke crkve koja služi narodu a ne rimskoj kuriji. Jedinstvo Srba i Hrvata vidi kroz jedinstvenu crkvu u kojoj bi liturgijski jezik bio crkveni staroslavenski.

Štrosmajerov dan, godišnjica njegovog rođenja, obeležavan je u školama Kraljevine Jugoslavije. U pismu Jovanu Sundečiću, Antu Starčevića je nazvao paklenim luđakom.

Literatura

• Novak, Viktor (1948). Magnum Crimen: Pola vijeka klerikalizma u Hrvatskoj. Zagreb: Nakladni zavod Hrvatske. 
• Dučić, Jovan. Jugoslovenska ideologija. 
• Ćorović, Vladimir (1939). Političke prilike u Bosni i Hercegovini. 
• Banac, Ivo (1988). The National Question in Yugoslavia: Origins, History, Politics. Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-9493-2. 
• Krestić, Vasilije (1983). Srpsko-hrvatski odnosi i jugoslovenska ideja 1860-1873: Studije i članci. Beograd: Narodna knjiga. 
• Krestić, Vasilije (1988). Srpsko-hrvatski odnosi i jugoslovenska ideja u drugoj polovini XIX veka. Beograd: Nova knjiga. 
• Krestić, Vasilije (1991). Istorija Srba u Hrvatskoj i Slavoniji 1848-1914. Beograd: Politika. 
• Krestić, Vasilije (2001). Biskup Štrosmajer u svetlu novih izvora (PDF). Beograd: SANU. 
• Krestić, Vasilije (2006). Biskup Štrosmajer: Hrvat, velikohrvat ili Jugosloven. Jagodina: Gambit. 
• Durković - Jakšić, Ljubomir (1990). Srbija i Vatikan, 1804.-1918. Žičko i šumadijsko vladičanstvo. 

Spoljašnje veze

• Biografija na sajtu SANU