Aranđel Marinković
| Aranđel Marinković | |
|---|---|
 | |
| Lični podaci | |
| Puno ime | Aranđel Marinković |
| Datum rođenja | 1842. |
| Mesto rođenja | Dedina Bara kod Leskovca, Osmansko carstvo |
| Datum smrti | 12. decembar 1922. |
| Mesto smrti | Grdelica, Kraljevina SHS |
Aranđel Marinković (Dedina Bara kod Leskovca, 1842 - Grdelica, 12. decembar 1922)[1] bio je srpski političar, dugogodišnji narodni poslanik, učesnik srpsko-turskih ratova za oslobođenje juga Srbije i narodni tribun svog kraja. Često se u istorijskoj literaturi navodi kao jedan od najaktivnijih i najrečitijih narodnih poslanika srpskog Juga za vreme vladavine Obrenovića.[1][2][3][4]
Biografija[uredi | uredi izvor]
Rođen je 1842. godine u selu Dedina Bara, mahala Mečkin dol [1], Otac mu je bio mehandžija te se i on spremao da nastavi ovaj porodični posao. Kako u vreme turske okupacije nije bilo redovne škole za srpsko stanovništvo, opismenio se od terzije Stanka Stanišljeva iz sela Ljuteža koji je decu i odrasle podučavao u Dervenu (današnjoj varoši Grdelica) nakon što je Portinim fermanom iz Carigrada 1854. godine dozvoljeno otvaranje jednog odeljenja za podučavanje u tadašnjoj turskoj kuli stražari.[1] Nakon opismenjavanja Aranđel Marinković je u Dervenu vodio jednu od brojnih mehana koje su se nalazile na solunskom drumu kod današnje Grdelice.
Početkom srpsko turskih ratova koji su trajali od 1876-1878 priključio se zaverenicima koji su obrazovali ustanički komitet i uspostavili vezu sa srpskom vojskom u slobodnoj Kneževini Srbiji. Zajedno sa Stojilkom Đokićem Borindolcem predvodi ustanike iz vlasotinačkog i grdeličkog kraja u drugom srpsko-turskom ratu 1877-1878 do konačnog oslobođenja ovih krajeva i njihovog pripajanja Kneževini Srbiji. [1][5] U susednom Nišu ustanički komitet vodi četnički vojvoda Nikola Kole Rašić sa kojim uspostavljaju punu saradnju i koordinaciju aktivnosti.
Nakon oslobođenja 1878. nastavlja poslove vezane za vođenje kafane i trgovinu. Biran je za predsednika opštinskog suda, narodnog poslanika, predsednika školskog odbora. Više puta je odlikovan za ratne zasluge i zasluge služenja narodu i državi u miru.
Umro je 12. decembra 1922. godine u selu Grdelica. Iza sebe je ostavio pet sinova i jednu kćer koju je dobio sa suprugom Ljiljanom. Njegovi brojni potomci danas žive u Srbiji, Engleskoj, Australiji i Južnoj Africi.
Politička karijera[uredi | uredi izvor]
Od oslobođenja od Turaka, u periodu 1879.-1889. bez prekida, a sa kraćim prekidom sve do majskog prevrata 1903. godine, Aranđel Marinković je biran za narodnog poslanika svog sreza. U ovom periodu je takođe obavljao dužnost predsednika Opštinskog suda Opštine Dedobarinske, kako se tada nazivala grdelička opština koja je obuhvatala današnja naselja Grdelicu (varoš i selo), Dedinu Baru, Bojišinu, Palojce i Tupalovce, kao i .[1]
Za narodnog poslanika Skupštine Kneževine Srbije po prvi put je biran neposredno nakon oslobođenja, na izborima 29. oktobra 1878., i vodi se na 115. mestu protokola kao mehandžija iz Dedine Bare, sreza Veterničkog, okruga Leskovačkog.[1] Prvoizabrani poslanici sa juga Srbije su bili predvodnici ustanka ovog kraja: Stojilko Đokić Borindolac iz Vlasotinca, Aranđel Marinković iz Dedine Bare (Grdelice), sveštenik Stevan Popović iz Crne Trave, Naća Trajković iz Trna koji je kasnije pripao Bugarskoj, Lazar Denčić iz Puste reke i Neško Mitrović za varoš Leskovac.[3][5] 4. novembra 1879. Aranđel Marinković izabran je za deputaciju za predaju knezu Milanu adrese za prisustvovanje ovaranju sednice Skupštine. [6]
Na sledećim izborima iz 1880. godine Aranđel Marinković biran je kao poslanik sreza Vlasotinačkog, jer je Dedina Bara promenila pripadnost srezu usled nove teritorijalne organizacije. [3][7] Za razliku od svojih ratnih saboraca-poslanika koji su nestali iz političkog života gubeći naredne izbore Marinković je biran za narodnog poslanika svog kraja na svake tri godine sve do svog povlačenja iz političkog života 1903. godine. [1][2][8][4] U Narodnoj skupštini obavljao je dužnost člana Komisije za ograničavanja šuma, a u jednom periodu je predsedavao skupštinskom Komisijom za molbe i žalbe. [1][4] Bio je aktivni član parlamenta koji se zalagao za pravičnu organizaciju državne uprave, liberalne propise u organizaciji lokalne samouprave, smanjenje nameta na širenje polovanja i unapređenje prosvete kako na srpskom Jugu tako i u celoj državi. Bio je pragmatičan, pronicljiv zagovornik svega onoga što tišti narod. [1] Njegova su izlaganja najčešće praćena slikovitim primerima iz narodnog života. [2][3] [9] Imao je čestu uzrečicu: "Ja nisam samo poslanik sreza vlasotinačkog, već za ceo narod".[1] Svoje kolege poslanike nazivao je "drugovima".[1]
Stranačko angažovanje[uredi | uredi izvor]
Nakon obrazovanja Napredne stranke 1881. godine priključuje se sa grupom poslanika sa juga Srbije ovoj stranci kao predstavnik uglednih porodica iz novoprisjedinjenih krajeva koje su se borile za nacionalno oslobođenje.[5][10] Po političkom opredeljenju oni predstavljaju mladokonzervativce posvećene načelu napretka i liberalne reforme, snažno se zalažu za državnu organizaciju i lokalnu samoupravu po zapadnom uzoru. U spoljnoj politici razvija se aktivna nacionalna politika uz balansiranje u oslanjanju na Austro-Ugarsku i Rusiju.[3][10] Svoje političke stavove izlažu u časopisu Videlo, a u ovom časopisu tekstove objavljuje povremeno i Aranđel Marinković.[4] U novooslobođenim krajevima stranačka pripadnost bila je uglavnom posledica ličnih veza i poznanstava. Tako se njegov ratni saborac i kolega poslanik Nikola Kole Rašić priključio Liberalnoj stranci. Ipak, prilikom nastupanja u Narodnoj skupštini povodom pitanja važnih za jug Srbije stranačka pripadnost nije imala nikakav značaj, te su česte bile zajedničke inicijative.[3] Generalno, leskovački kraj bio je privržen naprednjacima osim Neška Mitrovića koji je bio liberal, niški kraj liberalima, a pirotski radikalima.[3]
Zalaganje za olakšice narodu novooslobođenih krajeva[uredi | uredi izvor]
Poslanici iz novih krajeva (Niški, Toplički, Pirotski i Vranjski okrug) smatraju se pionirima političkog izjednačavanja sa Srbijom u starim granicama, a Aranđel Marinković kao poslanik sa najdužim stažom i kao politički najaktivniji na sednicama Narodne skupštine igra posebnu ulogu o ovom procesu.[2][3] Proces izgradnje nacionalne vlasti i ujednačavanja pravnog poretka u novooslobođenim krajevima trajao je oko pet godina.[3] Prihvaćen je princip postupnosti, a zalaganja Aranđela Marinkovića i ostalih poslanika sa juga bila su uglavnom u pravcu prolongiranja primene propisa kako bi siromašan narod ovog kraja izbegao plaćanje taksi, poreza i ostalih dažbina vezanih za rad državnog aparata.[2][3][4][11] Poseban problem za stanovništvo novooslobođenih krajeva predstavljala je obaveza Kneževine Srbije da prema Berlinskom kongresu isplati imovinu Turcima zemljoposednicima koji su imali svoje čitluke.
O ovom problemu često je u Narodnoj skupštini tokom 1879. i 1880. govorio Aranđel Marinković pripovedajući događaje iz vremena turske okupacije kojima je ilustrovao nepravedan i nasilan način sticanja imanja od strane Turaka i zalažući se da im se zemlja koju su napustili nakon oslobođenja ne isplaćuje.[1][3] Takođe je govorio i o slučajevima da su nakon oslobođenja nakupci hrišćani simbolično isplaćivali Turke i zatim pokušavali da seljacima odnosno državi prodaju istu zemlju po višestruko uvećanim cenama.[2][3][4] Zakonom o uređivnju agrarnih odnošaja iz 1880. i Zakonom o agrarnom zajmu iz 1882. priznata je isplata turskih čitluka, ali i država se obavezala da ovu isplatu imanja izvrši u ime seljaka dajući im višegodišnji zajam.[1][3] U kasnijem periodu posebno se zalagao da se dužnicima oprosti agrarni dug "jer neprestano dolaze molbe i žalbe iz naroda gde se seljaci žale da im poreznici prodaju kuće i kućišta i sve što imaju za taj dug".[3][4] Takođe, Aranđel Marinković traži da se pomoć pruži i onima koji su stradali u ratu 1877-1878 a ne samo onima stradalim u ratu 1877. Predlaže državnu pomoć selima leskovačkog kraja koja su izgorele u borbama za oslobođenje 1878. u vidu poreskih olakšica, odlaganja plaćanja taksi i direktnih zajmova zbog paljevina imanja tokom borbi i sušne godine. Ovi njegovi zahtevi dobijaju podršku svih predstavnika sa Juga bez obzira na stranačko opredeljenje[4]. U skladu sa ovim je i njegovo nastojanje da se sudovima seoskih opština da veća nadležnost kako bi se siromašnim slojevima stanovništva smanjili rashodi usled putovanja i taksi koje bi imali odlaskom na udaljene okružne sudove[4]. Takođe, u svojim izlaganjima navodi na čestu zloupotrebu državnih činovnika prema seoskom stanovništvu.[4]
Drugi pravac njegovog političkog delovanja bio je u pravcu povećanja slobode izbora narodnih predstavnika u organima lokalne samouprave. Tako je 1879. godine, iako duboko privržen kralju "oslobodiocu" Milanu Obrenoviću, Aranđel Marinković pored Nikole Koleta Rašića i Jeremije Panića jedan od troje poslanika sa Juga koji se protivio Vladinom predlogu Zakona o izmenama i dopunama zakona o uređenju oslobođenih predela.[12][13] Prema ovom zakonu u novoosslobođenim krajevima ne primenjuje se liberalni Zakon o izmenama i dopunama zakona o ustrojstvu opština i opštinskih vlasti iz 1875. godine prema kojem građani samostalno biraju opštinske organe vlasti. Umesto toga građani novooslobođenih krajeva biraju šest kandidata od kojih načelnik sreza ili okruga određuje kmeta sela odnosno predsednika opštine. Aranđel Marinković na zasedanju Narodne skupštine od 30. decembra 1879. diskutuje na ovu temu :"Mi smo molili Vladu da nam da po opštinama sami da biramo kmetove. Kada bi izabrali šest kandidata, iz tih šest pet su pšenica, a jedan kukolj, pa kad dođe sreski načelnik, pa postavi za kmeta onoga što je kukolj, šta ćemo mi da radimo? Kada bi opet izabrali svih šest dobrih ljudi, onda će onaj koji je za vreme tursko bio ulizica turska, on će da ode kod kapetana pa će da kaže: ovi i ovi ljudi nisu glasali za ovoga nego za onoga i drugo koješta. Onda šta će da bude? Hoće da bude zbrka i mi moramo nanovo da izbiremo druge ljude"[12].
Zalaganje za grad Leskovac[uredi | uredi izvor]
Leskovački okrug uspostavljen je prvom privremenom teritorijalnom podelom Novih krajeva (novooslobođenih krajeva Srbije tokom 1877-1878). Ipak veoma brzo nakon toga, Zakon o podeli prisjedinjenog zemljišta na okruge i srezove poništio je postojanje Leskovačkog okruga, a sam Leskovac iako tada treći grad po veličini u Srbiji nakon Beograda i Niša, ostao je samo središte sreza. Tokom svoje čitave političke karijere Aranđel Marinković je sa grupom poslanika podnosio više puta bezuspešne inicijative u Narodnoj skupštini da Leskovac postane sedište zasebnog okruga. [3][4] Nije pomagalo ni pozivanje na činjenicu da je Vrhovna komanda okvalifikovala zajedničke akcije stanovništva okoline Leskovca i ustanika Nikole Rašića kao narodni ustanak. [3] Vlada je smatrala da bi postojanje posebnog Leskovačkog okruga bilo za državu finansijski teret, te je njegovu spoljašnju teritoriju podelila susednim okruzima, a sam Leskovac je sa okolinom ostao samo središte sreza i deo Niškog okruga. [3] U ovakvim inicijativama za proglašenje Leskovca za okružnu varoš učestvovali su svi poslanici leskovačkog kraja bez obzira na stranačku pripadnost. Procenjivalo se da bi uz ovakav status Leskovac brže napredovao u privrednom i političkom smislu. Kao zaštitnu meru nakon odbijanja ovog predloga Aranđel Marinković sa grupom poslanik traži, i Narodna skupština usvaja, meru da se u Leskovcu otvori Drugo odeljenje Okružnog suda iz Niša kako narod ovog kraja ne bi morao da putuje do Niša ili Vranja u slučaju većih parnica. [1][2]
Inicijative grupe poslanika i Aranđela Marinkovića za vraćanje Leskovačkog okruga trajale su sve do 1890. kada je novom teritorijalnom podelom ukinut i sam Niški okrug, a teritorija Vlasotinačkog sreza pripojena Pirotskom, a Leskovačkog sreza Vranjskom okrugu. Razloge za ovakvu podelu Vlada je nalazila u potrebi jačanja graničnih strateških područja na uštrb centralnijih delova države [3]. 1901. godine poslanik Marinković još jednom pokreće istu inicijativu sa poslanicima iz svog kraja, ali još jednom neuspešno. [3][4]
Pravu modernizacionu dimenziju ima njegova doslednost u traženju načina da se putem državnih olakšica u novooslobođenim krajevima "podižu građevine za prosvetne ciljeve".[4] Tako dve godine nakon osnivanja državne dvorazredne gimnazije Aranđel Marinković sa grupom poslanika podnosi zahtev Vladi da se ova gimnazija podigne na četvorogodišnji nivo. Kasnije januara 1901. sa ostalim poslanicima podnosi novi predlog da se usvoji molba građana Leskovca za uspostavljanje potpune državne gimnazije koja bi se zvala "Gimnazija kraljice Drage u Leskovcu".[3][4] Finansijski odbor Narodne skupštine kojim je predsedavao Nikola Pašić usvaja zahtev i nakon usvajanja u Nrodnoj skupštini prosleđuje ga ministru Stojanu Novakoviću na postupanje. [3]
Zalaganje za Grdelicu[uredi | uredi izvor]
Aranđel Marinković zalagao se za širenje školstva u svom kraju.[4] Najpre tražeći izmene zakona koje bi omogućile da se nastava odvija u postojećim zgradama uz neophodne popravke, jer je narod "sreza veterničkog tokom rata skroz upropašten", a kasnije direktnim zahtevima Vladi za davanje kredita za podizanje novih zgrada.[1][4] Kao predsednik školskog odbora dedobarinskog (grdeličkog) podnosi molbu, a Vlada je usvaja, da se dedobarinskoj (grdeličkoj) školi obezbede učila i knjige, a zatim i da joj se odobri državni kredit od 6.000 dinara. Ovaj je kredit namenjen za podizanje nove školske zgrade, jer je stara škola u kojoj se i sam učio pismenosti bila smeštena u turskoj kuli koja se koristila i kao sedište Suda i policije.[1] Dodatna se sredstva na njegov predlog obezbeđuju kroz opštinski prirez. 1887. godine izabran je plac za novu školsku zgradu preko puta kule sudnice. Iste godine na njegov novi zahtev Vlada daje još jedan kredit na 25.000 dinara. Konačno 1896. godine završena je zgrada od čvrstog materijala. Bila je to najmodernija školska zgrada u ovom delu Srbije. [1]
Početak modernizacije i industralizacije i posledično formiranje varoši Grdelice pored postojećeg sela Grdelice vezan je za imanje koje je pripadalo Aranđelu Marinkoviću. Najpre je nakon odluke da železnička pruga od Niša ka Ristovcu, Solunska pruga, zaobiđe Vlasotince i prođe pored Grdelice, na potezu Osmanka na njegovom ustupljenom imanju podignuta Železnička stanica Grdelica 1886 godine.[1] Pruga je puštena u rad 1888. godine. Oko stanice su podignute kafane braće Tasić iz Dadinca i Nikole Rančića iz Grdelice. Sve do podizanja Železničke stanice Predejane 1907. godine ova je stanica služila za prihvat putnika ne samo iz grdeličkog kraja nego i iz udaljenih predela Crne Trave i Vlasine. Tokom Drugog svetskog rata ova je stanica bila granična stanica između okupirane Srbije pod upravom Milana Nedića i Bugarske okupacione zone.
1893 godine Mihailo Janković Inajet istupa iz ortakluka koji je imao u gajtanari na Kozaračkoj reci sa Kostom Ilićem i Gligorijem Petrovićem i kupuje vodenicu na ulivu Kozaračke reke u Južnu Moravu od Aranđela Mrinkovića. Na ovom mestu gradi od beskamatnog kredita od klasne lutrije moderan mlin i gajtanaru. Posle deset godina rada zbog finansijskih teškoća uzima u ortakluk Gligorija Jovanovića i Milana Popovića. Postepeno oni ga istiskuju iz ortakluka i 1905. godine registruju firmu "Jovanović i Popović". Naslednici i novi ortaci konačno registruju firmu "Jovanović, Popović i Komp.". Nakon Prvog svetskog rata ova fabrika brzo napreduje i postaje jedna od najmodernijih i najprofitabilnijih fabrika u Srbiji tog vremena. Fabrika koju vode inženjer Jovan Jovanović i komercijalista Milan Popović zapošljavala je između 400 i 600 radnika.[3]
Povlačenje iz političkog života nakon majskog prevrata 1903. godine[uredi | uredi izvor]
Kao čovek koji je svoju ličnu slobodu izborio i svoju političku karijeru izgradio za vreme vladavine Obrenovića bio je privržen ovoj srpskoj vladarskoj porodici. Nakon ubistva kralja Aleksandra i kraljice Drage Obrenović u majskom prevratu 1903. smatrao je da mu je moralna obaveza da se povuče iz političkog života, a da kao patriota ima dužnost da podrži dalju političku realnost u Kraljevini Srbiji. Zbog toga je 2. juna 1903. poslao telegram Narodnoj skupštini sa svojom ostavkom u kome čestita izbor novog kralja Srbije i kliče: "Da živi Nj.V. Kralj Srbije Petar A. Karađorđević! Da živi srpski narod!". Ovim se povukao iz politike i u narednim godinama bavio se trgovinom. [1][4]
Anegdote[uredi | uredi izvor]
Nakon oslobođenja Grdelice od Turaka, a za vreme političke karijere Aranđela Marinkovića, došlo je do ogromnih promena koje su obuhvatile izgradnju moderne škole, izgradnju železničke pruge koja je imala važnu stanicu u Grdelici i izgradnju prve fabrike vunenih gajtana kao vesnika industrijalizacije na srpskom Jugu. Kako je zahvaljujući ugledu koji je uživao u ovom periodu Grdelicu posetio i sam kralj Milan Obrenović i boravio u njegovoj porodičnoj kući[1][5], u Grdelici je nastala izreka: "Pričaj mi za kralja Milana". Ova se izreka upućuje sagovorniku kada priča nešto što je svima poznato i uobičajeno. [5] Prema anegdoti, prilikom ove posete kralja Milana Obrenovića na put koji je vodio od Železničke stanice Grdelica do kuće Aranđela Marinkovića narod je iznosio ćilime po kojima se kretao kralj sa svojom pratnjom.
Ogroman napor Aranđel Marinković je ulagao u nastupima u Narodnoj skupštini u kojima je pokušavao da ubedi svoje kolege poslanike i Vladu da omoguće poreske olakšice, zajmove i druge privilegije narodu novooslobođenih krajeva. Ove je inicijative ilustrovao živopisnim pričama o životu prostog i siromašnog naroda svog kraja. Kako bi bio što ubedljiviji, tokom jednog svog govora povodom ove teme na zasedanju Narodne skupštine, odmotao je hleb koji je izvadio iz torbe i pokazao ga poslanicima i kralju Milanu govoreći: "Vaše visočanstvo, gospodo poslanici, ovako izgleda hleb koji jede moj narod". Bio je to hleb umešen od brašna napravljenog od šumskog žira. Oslobađanje novooslobođenih krajeva Srbije na plaćanje poreza u trajanju od pet godina, vezuje se prema anegdoti za ovaj događaj.
Prema anegdoti, leskovački industrijalac Mihailo Janković Inajet, inače zet poznatog vlasotinačkog i leskovačkog industrijalca Koste Ilića Mumdžije čiji je sin industrijalac i potonji gradonačelnik Beograda Vlada Ilić, je nakon ideje da otkupi zemljište i vodenicu "Dervenku" za podizanje savremene gajtanare došao u kafanu Aranđela Marinkovića i izložio mu svoj predlog. Aranđel Marinković mu je postavio samo jedan uslov, a to je bilo da istog momenta isplati celu sumu od 200 dukata, ili da odustane od daljih pregovora. Inajet je posegnuo rukom u svoj kaput i izvršio isplatu.[1]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s t Simonović, Milan (2002). Za skupštinskom govornicom. NSW, Australia: Žika Marinković, Mount Prichard NSW, Autralia.
- ^ a b v g d đ e Stojičić, Slobodanka (1975). Novi krajevi Srbije : 1878-1883 : državnopravno i političko izjednačavanje novooslobođenih krajeva sa doratnom Kraljevinom Srbijom. Leskovac: Narodni muzej Leskovac.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s t Rakić, Zoran (2018). Odnos tradicije i modernizacije u oblastima priključenim Srbiji posle Berlinskog kongresa. Beograd: Univerzitet u Beogradu - Fakultet političkih nauka.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj Trajković, Dragoljub (1977). „Leskovac i okolina od sredine do kraja XIX veka”. Iz prošlosti Leskovca i okoline. 25.
- ^ a b v g d Stanković, Saša (15. 03. 2020). „Zašto je Kralj Milan cenio Vlasotinčane ali oni to nisu umeli da iskoriste”. JugMedia.
- ^ Perović, Latinka (1998). Nikola Pašić u Narodnoj skupštini, knjiga 1. Beograd: Službeni list SRJ.
- ^ Krestić, Vasilije (1991). Programi i statuti srpskih političkih stranaka do 1928. Književne novine.
- ^ Kalendar sa šematizmom Knjaževstva Srbije za godinu 1882. Beograd: Državna štamparija. 1882.
- ^ Ilić, Nikola (1977). Oslobođenje Južne Srbije 1877-1878. Beograd: Sloboda.
- ^ a b Pešić, Miroslav (2020). „Napredna stranka u Kraljevini Srbiji od 1887. do 1896.”. Zbornik radova Pravnog fakulteta u Nišu. 87.
- ^ Svirčević, Mirosslav (2009). „Konstituisanje lokalne uprave u niškom, vranjanskom, topličkom i pirotskom okrugu 1876-1878”. Strani i pravni život. 1.
- ^ a b Svirčević, Miroslav (2011). Lokalna uprava i razvoj moderne srpske države: od knežinske do opštinske samouprave. Beograd: Balkanološki institut Srpske akademije nauka i umetnosti. ISBN 978-86-7179-072-7.
- ^ Đorđević, Vladan (1905). Kraj jedne dinastije. Beograd: Štamparija D Dimitrijevića.