Korisnik:Mina1234
| Aleksinačko pomoravlje | |
|---|---|
 Aleksinačka kotlina | |
  | |
| Dužina | 43 km |
| Širina | 37 km |
| Oblasti | Južna Srbija |
| Vodotok | Južne Morave |
Aleksinačko pomoravlje ili Aleksinačka kotlina predstavlja deo kompozitne doline Južne Morave. Kotlina je na severu ograničena Ražanjskom udolinom, na severozapadu Stalaćkom klisurom, na zapadu razvođem između Južne i Zapadne Morave, na jugu planinom Jastebac, a sa istočne strane nalaze se planine Oštrikovac, Leskovik i Bukovik[1]. Dužina kotline iznosi 43 km, a najveća širina 37 km[2]. Najveće naselje na prostoru kotline je Aleksinac.
Geografske odlike[uredi | uredi izvor]
Reljef[uredi | uredi izvor]
Aleksinačka kotlina nastala je tektonskim procesima koji su uticali na spuštanje njenog dna čime je kotlina formirana. Reljef kotline je ispresecan hifrografskom mrežom. Planine koje okružuju kotlinu su: Poslonjska planina, Bukovik, Kitica, Sedi vrh, Leskovik i Devica[3]. Najviši vrh ove regije nalazi se na Leskoviku, 1174 metara nadmorske visine. Naselje na najvećoj nadmorskoj visini u opštini nalazi se na 750 metara nadmorske visine, dok se naselje sa najmanjom nadmorskom visinom nalazi na 163 metara nadmorske visine[4].
Klima[uredi | uredi izvor]
U Aleksinačkoj kotlini zastupljena je umereno – kontinentalna klima. Klimu odlikuju umerene razlike u temperaturi vazduha između dana i noći i između godišnjih doba. Januar je mesec najnižih temeratura, dok se visoke temperature javljaju u julu i avgustu. Pored toga klimu odlikuju izražena prelazna godišnja doba. Najčešći vetrovi su istorčni, jugoistočni i severozapadni. U proseku na godišnjem nivou padne 600-800 mm kiše, a najkišovitiji su proleće i jesen. Prosečni vazdušni pritisak u Aleksinačkoj kotlini iznosi 992,74 milibara. Najveća oblačnost je zimi, a najmanja tokom leta pri čemu je srednja godišnja oblačnost 5,7% pokrivenosti neba oblacima[5].
Hidrografija[uredi | uredi izvor]
Reke Aleksinačkog pomoravlja pripadaju slivu Južne Morave, odnosno Crnomorskom slivu. Od levih pritoka Južne Morave najveće su: Turija, Koptivnička reka, Radevačka reka i Srezova reka. Od desnih pritoka izdvajaju se: Moravica, Belobreška reka, Lipovačka reka i Mozgovačka reka[5]. Posle Južne Morave, najveća reka ovog prostora je Moravica. Ona izvire ispod planine Devica, odakle teče ka Aleksinačkoj kotlini gde se uliva u Južnu Moravu. Voda Moravice pri izvoru ne sadrži nikakve štetne materije, međutim po izlasku iz Sokobanje voda se može klasifikovati u izuzetno zagađene vode. Sliv Moravice čini sedam reka[3]. U blizini Aleksinca, nalazi se veštačka akumulacija, Bovan, površine 110 ha. Funkcije Bovanskog jezera su snabdevanje naselja u Aleksinačkoj kotlini pijaćom vodom kao i turizam[5].
Biljni i životinjski svet[uredi | uredi izvor]
Od površine teritorije, najveća površina je pod njivama. Domaće vrste koje se najviše uzgajaju su pšenica i kukuruz, ređe ovas i ječam. Najveće poljoprivredne površine nalaze se u dolini Južne Morave i Moravice gde se nalaze i najplodnija zemljišta – gajnjača i aluvijalno zemljište[5].
Šume i šumsko zemljište su drugi najraprostanjeniji oblik vegetacije i zemljišta Aleksinačke kotline (28,5% od ukupne teritojrije). Lišćarske šume su zastupljenije u odnosu na četinarske, i to su najčešće šume hrasta kitnjaka, cera i bukve pri čemu se mogu naći i stabla bagrema, javora, graba i druga. Četinarske šume pretežno obrazuju šume bora i ariša. Pašnjaci i livade su na trećem mestu po zastupljenosti, a najmanje zemljišta okupirano je za voćnjake i vinograde[5].
Prirodni uslovi Aleksinačke kotline omogućili su da ovaj prostor bude stanište mnogobrojnim vrstama živtinja. Među stalno nastanjenim vrstama na ovom prostoru su: veverica, srna, divlja svinja, zec, fazani, puh, jazavac, kuna, lisica, vidra, tvor, lisica, vuk, šakal i druge. U ovom regionu žive mnogobrojne vrste ptica uključujući divlje patke, divlje guske, čaplje, rode, i od manjih ptica detlić[5].
Stanovništvo[uredi | uredi izvor]
Broj stanovnika u Aleksinačkom kraju je iznosio 51.863 stanovnika prema popisu iz 2011. godine. Do 1961. godine broj stanovnika je bio u porastu, nakon čega je počeo naglo da opada zbog smanjenja prirodnog priraštaja i odseljavanja. U 2011. godini je bilo 5886 stanovnika manje u odnosu na prethodni popis, 2002. godine[5].
Aleksinački kraj je prilično homogen kada je u pitanju etnička struktura, pri čemu Srbi čine 91,71% stanovništva. Romi su drugi po brojnosti i čine 3,73% od ukupnog broja stanovništva, a u prostoru Aleksinačke kotline žive i Makedonci, Crnogorci, Hrvati, Bugari, Rusi, Bošnjaci i drugi narodi[5].
Žensko stanovništvo je u blagoj većini pri čemu osoba ženskog pola ima 26.184, a muškog pola 25.679. Prosečna starost stanovnika je 43,9 godina, što oslikava pretežno staro stanovništvo[5].
Prosečna gustina naseljenosti je 73,36 st/km2. Najveći broj stanovnika živi u selima (33.885 stanovnika), dok u gradskoj sredini živi oko upola manje stanovnika (17.978 stanovnika). Brojke iz 2012. godine ukazuju da je iste godine bilo 442 živorođene bebe, dok je 817 lica umrlo. Skoro duplo veća stopa mortaliteta u odnosu na stopu nataliteta ukazuje na negativan prirodni priraštaj koji se ispoljava kroz smanjenje broja stanovnika. Na smanjenje broja stanovnika takođe utiču i migracije. Najveći broj migracija uzrokovan je ekonoskim statusom i uglavnom se migracione struje kreću ka većim naseljima i gradovima u potrazi za školovanjem ili poslom[5].
Naselja[uredi | uredi izvor]
Sva naselja na prostoru Aleksinačkog pomoravlja pripadaju zbijenom ili mešovitom tipu. Mešovitom tipu naselja pripadaju potplaninska seoska naselja i seoska naselja u pobrđima u kojima postoje prazni prostori između mahala. Bez obzira na tip naselja, svako naselje ima centar u kojem se nalaze zadruga, opština, škola i crkva[1].
Oblik naselja je najčešće izdužen jer se naselja pružaju duž glavnih saobraćajnica i rečnih tokova. Takva su moravska naselja u koja spadaju Korman, Trnjane, Lužane i druga. Pored izduženih, u ovoj regiji se, u manjem broju, nalaze i ovalna naselja koja zauzimaju veći prostor i šire se u više pravaca[1].
Sva naselja Aleksinačke kotline mogu se podeliti u tri grupe: moravska, potplaninska i naselja u pobrđu. Moravska naselja zauzimaju centralni prostor kotline uz Južnu Moravu, pri čemu se najveći deo naselja nalazi na zapadnoj obali Morave. Ovo su naselja u kojim dominira zemljoradnja zbog plodnog zemljišta koje se obrazovalo uz reku. Potplaninska naselja su naselja na prelazu između nizijskog i brdsko – planinskog dela kotline. Ovakva naselja nalaze se u podnožju Bukovika, Leskovika i Jastrepca. Zbog položaja potplaninskih naselja u njima su razvijeni podjednako stočarstvo i poljoprivreda. Naselja u pobrđima nalaze se na blago zatalasanim prostorima gde nestaje moravska ravnica[1].
Opština Aleksinac deli se na 72 katastarske opštine. U gradska naselja kategorisana su dva naselja – Aleksinac i Aleksinački rudnik, a ostalih 70 naselja spadaju u ostala naselja. U prigradska naselja spadaju Žitkovac, Moravac i Prćilovica. Seoska naselja su: Aleksinački Bujmir , Bankovac, Beli Breg, Belja, Bobovište, Bovan, Bradarac , Vakup, Veliki Drenovac, Vitkovac, Vrelo, Vrćenovica, Vukanja, Vukašinovac, Glogovica, Golešnica, Gornja Peščanica, Gornje Suhotno, Gornji Adrovac, Gornji Krupac, Gornji Ljubeš, Gredetin, Grejač, Dašnica, Deligrad, Dobrujevac, Donja Peščanica, Donje Suhotno, Donji Adrovac, Donji Krupac, Donji Ljubeš, Draževac, Jakovlje, Jasenje, Kamenica, Katun, Koprivnica, Korman, Kraljevo, Krušje, Kulina, Lipovac, Loznac, Loćika, Lužane, Ljupten, Mali Drenovac, Mozgovo, Moravski Bujmir, Porodin, Prekonozi, Prugovac, Radevac, Rsovac, Rutevac, Srezovac, Stanci, Stublina, Subotinac, Tešica, Trnjane, Ćićina, Crna Bara, Česta, Čukurovac, Šurić[5].
Pored Aleksinca kao najvećeg naselja i centra kotline, među većim naseljima koja imaju preko 1000 stanovnika izdvajaju se: Bobovište, Draževac, Žitkovac, Mozgovo, Moravac, Prćilovica, Rutevac, Subotinac, Trnjane i Trešica[5].
Istorijske prilike[uredi | uredi izvor]
Praistorija i stari vek[uredi | uredi izvor]
Arheološke iskopine i lokaliteti ukazuju na to da je područje bilo nastanjeno u periodu praistorije. Praistorijska naselja bila su smeštena u nizijskim delovima uz obale Južne Morave i njenih pritoka. Naselja predstavljaju deo vinčanske, vinčansko – pločanske i bubanjsko – humske kulture. Predpostavlja se da su glavne privredne delatnosti tadašnjih naseljenika kotline bile lov, ribolov i stočarstvo[2].
U periodu rimske kolonizacije, prostor Aleksinačke kotline bio je od izuzetnog značaja zbog Vojnog puta Beograd – Carigrad koji je prolazio kroz nju. Zahvaljujući ovim putevima, naselja u kotlini su bila povezana sa svim susednim oblastima. Na trasama rimskih puteva bila su građena rimska kolonistička naselja. Doline Morave i Turije bila su najgušće naseljene, a na prostorima nekadašnjih naselja pronađena su nalazišta rimske materijalne kulture. Po latinskoj reči turris, što znači tvrđava, reka Turija je dobila ime koje je sačuvano do današnjeg dana[2].
Srednji vek[uredi | uredi izvor]
U Srednjem veku, život je bio skoncetrisan u šest župa: Reke, Zagrlata, Peščanica, Turija, Lipovica i Toplonica[2]. Najzačajnija župa bila je župa Zagrlata. U ranijem periodu srednjeg veka, ova župa pripadala je Stefanu Nemanji i nalazila se u slivu Ribarske reke[1]. Centar župe bio je Đunis koji je bio i najznačajnije naselje u severozapadnom delu kotline. U njemu su se nalazili Trg na Moravi, brod (prelaz preko reke) i Manastir Drenča, zadužbina monaha Doroteja i Danila. Bitne funkcije koje su odlikovale Đunis bile su trgovačka i mostovska. Gradovi sv. Romana i Maletina štitili su župu, a od njih su danas ostali kula, Manastir Sveti Roman kao i ruševine Maletine. Ostala naselja u župi do kraja IV veka bila su pretežno storačarska sela, nakon čega počinje ubrzan razvoj zemljoradnje[2].
Župa Peščanica nalazila se uz Jakovaljansku reku i reku Peščanicu. U središtu župe nalazio se grad Peščanica koji je bio značajan zbog svog geografskog položaja, a župu je štitio grad Korman od koga su do danas ostale samo ruševine. Centar župe Turije predstavljala je Kulinska Banja koja je obrazovana oko termalnih izvora. U naselju su se nalazili banjski uređaji koji su korišćeni u antičko i srednjovekovno doba, Manastir Svetog Jovana, konaci kao i rudarski centar. Župa Lipovica poznata je po Manastiru Lipovic kojeg je podigao monah German 1399. godine. Ovaj manastir je očuvan do današnjeg dana. Još jedna specifičnost ovog predela bilo je razvijena kultura vinogradarstva za koju se pretspostavlja da potiče iz antičkog perioda. Najprostranija župa bila je župa Reke koja se nalazila u centru Aleksinačke kotline, uz Južnu Moravu, i obuhvatala je i prostor današnjeg Aleksinca. Naselja koja su štitila župu bila su sv. Nestor i Gradac, a pored njih u mnogim spisima pominjala su se i sela Lužani, Ljubeš i Trnava. Župa Toplica nalazila se u dolini Toponičke reke i graničila se sa Niškom kotlinom. Župu su štitili gradovi Železnik i Gradište, a bila je poznata i po Banji Topila i njenim lekovitim vodama[2].
Turska vlast i oslobađanje[uredi | uredi izvor]
Dok je Aleksinačka župa bila pod turskom vlašću, putanja Carigradskog druma je promenjena i prolazila je kroz prostor današnjeg Aleksinca, što je i postaklo podizanje prvog naselja na tom prostoru. Aleksinac se prvi put pominje 1567. godine u putopisu Antuna Piagefette pod imenima “Spahicohiova” na turskom i “Aleksinci“ na srpskom. Kasnije je ovo naselje u putopisima bilo poznatije kao „Spahikoi” po spahiji koji je u njemu živeo. Po spisima iz ovog vremena, Aleksinac je bio malo, siromašno naselje nastalo u VI veku kao strategijska stanica Carigradskog druma. Nakon što su stanovnici Aleksinca pobegli preko Save i Dunava u Austrougarsku, 1690. godine, Aleksinac je ostao prazan[1].
Prvi srpski ustanak napravio je veliki pomak i uzburkao je stanovnike Aleksinačke kotline. Poznate borbe odigrale su se na Deligradu 1806, 1809. i 1813. godine. Nakon sloma Prvog srpskog ustanka Aleksinačka župa pripala je Niškom pašaluku u sklopu koga je ostala sve do 1933. godine. Iako je Prvi srpski ustanak imao uticaj u predelu Aleksinačkog pomoravlja, uticaj Drugog srpskog ustanka se u ovom predelu nije osećao. Period od 1913. do 1932. godine doveo je do ustaničkih pokreta protiv Turskih vlasti koji su bili uzrokovani povećanjem poreza, nasiljem i brojnim zuluma učinjenih nad Srbima. Narodni ustanak u Istočnoj Srbiji bio je potpomognut Milošem Obrenovićem nakon čega je oslobođena Istočna Srbija što je potvrđeno i hatišerifom iz 1833. godine. Miloševoj Srbiji bilo je pripojeno šest nahija zajedno sa Aleksinačkom nahijom koja se u Kneževini Srbiji nalazila na krajnjem jugu, na granici sa Turskom[1].
Po oslobađanju od turskih vlasti u Aleksincu se otvara prva osnovna škola, Aleksinac postaje najprometnije mesto u pograničnom delu Srbije i dobija industrijsku funkciju. Prva industrija bila je otvorena 1865. godine i to je bila pivara. Ekonomski razvoj u Aleksincu prethodio je otvaranju bolnice i drugih javnih ustanova. Nakon 1971. godine u Aleksincu je izgrađen novi most i započeta je javna i stambena izgradnja. Telegrafska linija za Tursku vodila je preko Aleksinca, a u ovo vreme Aleksinac je dobio i prvu poštansku stanicu[2].
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Rajić, Suzana (2016). Aleksinac i okolina u prošlosti. Aleksinac: Zavičajni muzej Aleksinac
- Stanković, Jelena (2016). Geografske odlike Južnog Pomoravlja. Niš: Prirodno - matematički fakultet Niš
- Antonijević, Dragoslav (1971). Aleksinačko pomoravlje. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v g d đ e Čeliković, Borisav (2003). Aleksinačko pomoravlje, Banja, Golak. Beograd: Službeni glasnik. str. 204 — 211; 285—288.
- ^ a b v g d đ e Kostić, Mihajlo (1969). Aleksinačka kotlina. Zbornik radova Geografskog instituta „Jovan Cvijić”. str. 453 — 466; 469.
- ^ a b Živković, Ljiljana; Jovanović, Slavoljub; Milošević, Nataša (2004). Problem prikupljanja i deponovanja smeća sa aspekta životne sredine u Aleksincu. Zbornik radova Geografskog fakulteta. str. 106—107.
- ^ „Geografski položaj”. Zvanična internet prezentacija opštine Aleksinac. Pristupljeno 14. 12. 2022.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k Zdravković, Sanja (2015). Geografske promene u Aleksinačkoj kotlini. Niš: Prirodno-matematički fakultet Niš. str. 9—12; 15—16; 29—32.