Pentarhija

Pentarhija (grč. πεντε + αρχη — „pet poglavara“) je naziv za crkveni poredak zasnovan na pet pomesnih patrijaršija u drevnoj Crkvi, a to su: Rimska, Carigradska, Aleksandrijska, Antiohijska i Jerusalimska patrijaršija.

Pentarhijski poredak se razvijao postepeno u razdoblju od 4. do 6. veka, a potom je bio potvrđen i 36. kanonom Šestog vaseljenskog sabora (680), koji inače samo potvrđuje 3. kanon Drugog vaseljenskog sabora (381) i 28. kanon Četvrtog vaseljenskog sabora (451): „Ponavljajući ono što je ozakonjeno od strane 150 svetih Otaca sabranih u ovom, Bogom čuvanom i carskom gradu, i od 630 (Otaca) koji se sabraše u Halkidonu, naređujemo: da konstantinopoljski presto uživa jednake povlastice kao presto drevnoga Rima, i da u crkvenim delima bude uzdignut kao onaj koji je drugi posle njega. Iza konstantinopoljskog prestola neka bude aleksandrijski, zatim antiohijski a posle ovoga, jerusalimski.“

Episkop Rima nalazio se na prvom mestu, ne u smislu apsolutnog primata u sabornoj Crkvi, nego kao prvi među jednakima: „primus inter pares“. Zbog toga, na saborima im je pripadalo pravo da predsedavaju, ali se na glasanju glas svakog patrijarha, arhiepiskopa, mitropolita ili episkopa brojao isto — jedan arhijerej, jedan glas. Pored toga, jurisdikcija svakog patrijarha se ograničavala na njegovu pomesnu oblast.

Svaki patrijarh imao je ograničenu jurisdikciju i pomesnu odgovornost i nije ispunjavao funkciju vaseljenskog karaktera u običnim, nego samo u izuzetnim slučajevima (vaseljenski sabori), a i tada kao član sveopšteg episkopskog kolegijuma.

Pomesna nadležnost istočnih patrijaršija u sklopu pentarhijskog poretka

Pentarhijski poredak je doživeo nekoliko velikih udaraca, počevši od brojnih nevolja i iskušenja u koje su nakon arapskog osvajanja u 7. veku zapale tri istočne patrijaršije (Jerusalimska, Antiohijska i Aleksandrijska), tako da je Carigradska patrijaršija u nekoliko navrata bila primorana da preuzme na sebe imenovanje ostalih istočnih patrijraha, koji su boravili u izbeglištvu u Carigradu, a sve sa ciljem jerarhijskog očuvanja okupiranih patrijaršija. Iako se stanje na istoku kasnije popravilo, pentarhija je doživela veliki udarac i na zapadu, kada je nakon niza sporova, koji su trajali od sredine 9. do sredine 11. veka, došlo do Velikog raskola (1054). Dotadašnja Rimska patrijaršija, koja je prihvatanjem filiokvističke jeresi odstupila od hrišćanskog pravoverja, postala je potpuno odvojena od vaseljenske Pravoslavne crkve, i od tada je nastavila da postoji kao Rimokatolička crkva. Iako je u to vreme deo eparhija u južnoj Italiji i na Siciliji još uvek bio pod vizantijskom vlašću, Pravoslavna crkva usled izmenjenih istorijskih okolnosti nije postupila kao u vreme ranijeg spasavanja istočnih patrijaršija, tako da za tradicionalno područje Rimske patrijaršije nije bio naznačen odgovarajući pravoslavni poglavar. Time je pentarhijski poredak bio sveden na teorijski koncept, a takvo stanje traje i danas.

Literatura

• Meyendorff, John (1989). Imperial unity and Christian divisions: The Church 450-680 A.D. The Church in history. 2. Crestwood, NY: St. Vladimir's Seminary Press. 
• Majendorf, Džon (1997). Imperijalno jedinstvo i hrišćanske deobe: Crkva od 450. do 680. godine. Kragujevac: Kalenić. 
• Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta. 
• Popović, Radomir V. (2007). „Neke od najvećih hrišćanskih jeresi prvog milenijuma: arijanstvo, monofizitstvo, filiokve (filioque)”. Crkva Hristova i svet religije: Antologija pravoslavnih viđenja (2. dopunjeno izd.). Beograd: Dosije. str. 331—336. 
• Popović, Radomir V. (2011). Vaseljenski sabori: Peti, Šesti i Sedmi: Odabrana dokumenta. Knj. 2. Beograd: Akademija Srpske pravoslavne crkve za umetnosti i konservaciju. 
• Puzović, Vladislav (2008). Crkvene i političke prilike u doba Velikog raskola 1054. godine. Beograd: Hrišćanski kulturni centar.